OPSİYONLAR. Şimdi gelin birlikte opsiyonların ne olduklarını ve nasıl çalıştıklarını anlayalım.

Transkript

1 OPSİYONLAR Kitabımızın ikinci bölümünde ülkemizde henüz tanınmayan ancak mantığı bir kez kavrandığında yatırımcılarımızın sürekli kullanacağı opsiyon sözleşmelerinin tam olarak ne olduklarını, bu sözleşmelerle yatırımcıların izleyebileceği temel yatırım stratejileri başta olmak üzere, ileri yatırım stratejilerini, olumsuz fiyat dalgalanmalarından korunma tekniklerini ve bunların hangi şartlarda nasıl ve ne için kullanılabileceğini göstereceğiz. Öyle sanıyoruz ki, opsiyon sözleşmeleri, sınırlı risk alarak sınırsız kazanç potansiyeli olan bu yatırım araçları ve bu araçlarla oluşturulan yatırım stratejileri, klasik yatırım teknikleriyle yatırım yapan yatırımcılarımıza yeni ufuklar açacaktır. Şimdi gelin birlikte opsiyonların ne olduklarını ve nasıl çalıştıklarını anlayalım. 1 Temel Bilgiler 1.1 Opsiyon Nedir? Opsiyonlar 1, değeri başka bir varlığın değerine bağımlı olarak değişen türev ürünlerdir. Opsiyonlar, belli bir vadeye kadar, opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, sermaye piyasası aracını veya ekonomik göstergeyi belli bir fiyattan alma yada satma hakkını, belli bir prim karşılığında opsiyonu satın alan kişiye (lehdara, keşideciye) veren ancak zorunlu tutmayan sözleşmelerdir. Opsiyon satan yatırımcı, opsiyonu alan kişiden tahsil ettiği prim karşılığında, opsiyonun vadesi dolana kadar, opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, bir sermaye piyasası aracını veya bir ekonomik göstergeyi, opsiyonu alan yatırımcının talebi halinde belirli bir fiyattan alma yada satma yükümlülüğünü üzerine alır. Opsiyon sözleşmelerinin dünyadaki çıkış noktası yatırımcıların sınırlı bir risk alarak sınırsız kar etme istemelerinden kaynaklanmıştır. Bunun ne şekilde oluşabileceği gelecek konularda opsiyon sözleşmelerinin yapısını anladıkça göreceksiniz. 1 Kitabımızda kullanılan opsiyon terimi opsiyon sözleşmesini ifade etmektedir. 1

2 1.2 Opsiyon Türleri İki tür opsiyon vardır: Alım Opsiyonu Satım Opsiyonu Yukarıda açıklanan opsiyonun tanımına bağlı kalarak alım ve satım opsiyonlarının ne olduğunu, alıcısına ve satıcısına ne tür hak ve sorumluluklar getirdiğini kısaca açıklayalım: Alım opsiyonu alan yatırımcı, belli bir vadeye kadar, opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, bir sermaye piyasası aracını veya bir ekonomik göstergeyi, opsiyonu satan yatırımcıya ödediği bir prim karşılığında belli bir fiyattan alma hakkına sahiptir. Alım opsiyonu satan yatırımcı ise, belli bir vadeye kadar, opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, bir sermaye piyasası aracını veya bir ekonomik göstergeyi alım opsiyonu alan yatırımcının talebi halinde belli bir fiyattan satmakla yükümlüdür. Satım opsiyonu alan bir yatırımcı, belli bir vadeye kadar, opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, bir sermaye piyasası aracını veya bir ekonomik göstergeyi, opsiyonu satan yatırımcıya ödediği bir prim karşılığında belli bir fiyattan satma hakkına sahiptir. Satım opsiyonu satan yatırımcı ise, belli bir vadeye kadar, opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, bir sermaye piyasası aracını veya bir ekonomik göstergeyi satım opsiyonu alan yatırımcının talebi halinde belli bir fiyattan satın almakla yükümlüdür. 1.3 Opsiyon Tipleri Dünyada işlem gören iki tip opsiyon vardır. Bu opsiyon tipleri, Avrupa Tipi Opsiyonlar Amerikan Tipi Opsiyonlar olarak bilinirler. 2

3 Avrupa tipi opsiyonların belirgin özelliği vade bitiminden önce opsiyonu alan yatırımcının opsiyonunu kullanamayacağıdır. Avrupa tipi opsiyonlar, ancak vade sonunda keşidecisi tarafından kullanılabilir. Amerikan tipi opsiyonların en belirgin özelliği ise opsiyonu alan yatırımcının istediği zaman (vadesinde veya vadesinden önce) opsiyonu kullanabileceğidir. Ülkemizde kurulan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası nda işlem görecek opsiyonlar Avrupa tipi opsiyonlar olacaktır. 1.4 Kullanım Fiyatı Yukarıda yapılan opsiyon tanımında bir opsiyonun alıcısına belli bir fiyattan alma yada satma hakkını veren sözleşme olduğunu, buna karşın opsiyonun satıcısına ise alma yada satma yükümlülüğünü veren sözleşme olduğunu belirttik. Alıcının talebi halinde, opsiyon satıcısının opsiyona konu olan dayanak varlığı ne kadardan alacağını yada ne kadardan satacağını belirleyen fiyat kullanım fiyatıdır. Opsiyon sözleşmesinin kullanım fiyatı, opsiyon ticareti yapıldığı an alıcı ve satıcı tarafından belli olur. Örneğin 2 milyon TL kullanım fiyatlı bir pamuk alım opsiyonu, opsiyonun vadesine kadar olan süreç içerisinde, opsiyon üzerinde belirtilmiş miktardaki pamuğu opsiyonu satın almış olan kişiye 2 milyon TL den alma hakkını verir. Opsiyonun alıcısı (lehdarı, keşidecisi) eğer opsiyonu kullanmaya karar verirse, bu isteğini aracı kurum aracılığıyla takas banka bildirir. Takas kurumunun rast gele seçtiği kısa pozisyonlu opsiyon yatırımcısını, opsiyon sözleşmesinde önceden üzerinde mutabık olunmuş miktardaki pamuğu, alım opsiyonu lehdarına 2 milyon TL den satmakla yükümlü kılar. 1.5 Opsiyon Vadesi Tıpkı vadeli işlem sözleşmelerinde olduğu gibi, opsiyon sözleşmelerinin de geçerli olduğu bir süre vardır. Opsiyonun vadesi, opsiyon alıcısının alma yada satma hakkının; satıcısının ise alma yada satma yükümlülüğünün hangi tarihe kadar geçerli olduğunu gösterir. Yukarıda açıklanan pamuk örneğine tekrar dönecek olursak ve bu opsiyonun vadesinin, örneğin Aralık 2003 tarihine kadar geçerli 3

4 olduğunu varsayarsak, opsiyon alıcısının pamuğu 2 milyon TL den alma hakkının Aralık 2003 tarihine kadar geçerli olduğunu, buna karşın opsiyon satıcısının opsiyon sözleşmesinde belirtilen miktardaki pamuğu 2 milyon TL den satma yükümlülüğünün Aralık 2003 tarihine kadar geçerli olduğunu söyleyebiliriz. 1.6 Opsiyon Sözleşmesinin Genel Özelliklerini Gösteren Bir Örnek Aşağıdaki tabloda bir opsiyon sözleşmesinin genel içeriğini gösteren bir tablo göreceksiniz. Tabloda belirtilen özellikler tıpkı vadeli işlem sözleşmelerinde olduğu gibi standarttır. Tablo 1 Opsiyon Borsalarında İşlem Görebilecek Varsayımsal Bir Opsiyon Sözleşmesinin Özelliklerini Belirten Bir Örnek Tanımlar Açıklama Sözleşme IMKB 100 Endeksi Sözleşme Büyüklüğü Endeks * 100,000 Sözleşme Ayları Yılın her ayı Asgari Fiyat Adımı 1 Endeks puanı * 100,000 Son İşlem Günü Vade ayının 3. haftasının son iş günü Vade Sonu Tarihi Son işlem gününü takip eden birinci iş günü İşlem Saatleri Uzlaşma Fiyatı Geçen son işlem fiyatı ile adil değerinin ortalaması Uzlaşma Şekli (T+0) Türk Lirası ile aynı gün nakdi uzlaşma Başlangıç Teminatı Sözleşmenin parasal büyüklüğünün yüzde 15 u (Kısa pozisyon) Sürdürme Teminatı Sözleşmenin parasal büyüklüğünün yüzde 5 i 1.7 Opsiyon Primi Opsiyon terminolojisinde prim opsiyonun fiyatını temsil eder. Opsiyonlar alınıp satılırken, alıcı sahip olacağı hak için satıcıya bir prim öder. Söz konusu prim alıcı için maliyet oluştururken satıcıya bir gelir teşkil eder. Opsiyon primini etkileyen birden fazla faktör vardır. Bu faktörlerden bazıları opsiyonun alım opsiyonu mu yoksa satım opsiyonu mu olduğu, kullanım fiyatı ile opsiyona dayanak oluşturan varlığın fiyatı arasındaki fark, opsiyonun vadeye kalan gün sayısı, dayanak varlığın veya göstergenin dalgalanması olarak özetlenebilir. 4

5 Opsiyonun primini etkileyen faktörler ileriki konularda daha detaylı açıklanacaktır. 1.8 Opsiyonların Alabileceği Durumlar Opsiyon sözleşmesine konu olan dayanak varlığın fiyatı ile opsiyonun kullanım fiyatı arasındaki ilişkiye bağlı olarak, opsiyonlar asli değerli opsiyon, başa baş opsiyon ve asli değersiz opsiyon olarak üç farklı durum alabilir. Alım Opsiyonları İçin Alım opsiyonu sözleşmesinin kullanım fiyatı, opsiyona konu olan dayanak varlık fiyatından düşükse, bu opsiyon asli değerli opsiyondur. Çünkü opsiyonun keşidecisi opsiyonu kullanmak istediğinde dayanak varlığı piyasa fiyatından daha düşük fiyata alma hakkına sahiptir. Dayanak Varrllıık Fiiyattıı > Kullllanıım Fiiyattıı Örneğin pamuğun kilosunun fiyatı 2 milyon TL seviyesindeyken, 1,5 milyon TL kullanım fiyatlı pamuk alım opsiyonu alan bir yatırımcı, bu opsiyonu kullanmak istediğinde pamuğu piyasa fiyatının 500 bin TL altından satın alabilir. Bu da opsiyonun değerinin en az 500 bin TL olmasını sağlar. Alım opsiyonu sözleşmesinin kullanım fiyatı, opsiyona konu olan dayanak varlık fiyatına eşitse, bu opsiyon başa baş opsiyondur. Çünkü opsiyonun lehdarı opsiyonu kullanmak istediğinde dayanak varlığı ancak piyasa fiyatından alabilir. Dayanak Varrllıık Fiiyattıı = Kullllanıım Fiiyattıı Örneğin Dolar/TL kuru, vade sonu itibarıyla 1,5 milyon TL seviyesindeyken 1,5 milyon TL kullanım fiyatlı Dolar alım opsiyonu alan bir yatırımcı, bu opsiyonu kullanmak istediğinde, Doları ancak piyasa fiyatı olan 1,5 milyon TL den satın alabilir. Vade sonu itibarıyla alım opsiyonu sözleşmesinin kullanım fiyatı, opsiyona konu olan dayanak varlık fiyatından yüksekse, bu opsiyon asli değersiz opsiyondur. Çünkü opsiyonun lehdarı opsiyonu kullanmak istediğinde dayanak varlığı piyasa fiyatının üstünden alma hakkına sahiptir. Böyle bir durum opsiyon lehdarına bir yarar 5

6 sağlamayacağından bu opsiyonu kullanmanın herhangi bir akılcı yanı olmayacaktır. Bu da lehdarın elindeki opsiyonu değersiz kılar. Dayanak Varrllıık Fiiyattıı < Kullllanıım Fiiyattıı Vade sonu itibarıyla, Euro/TL kuru 1.7 milyon TL seviyesindeyken 2 milyon TL kullanım fiyatlı Euro alım opsiyonuna sahip bir yatırımcının, elindeki opsiyonu kullanarak Euro yu 2 milyon TL seviyesinden alması akılcı bir davranış olmayacaktır. Dolayısıyla bu opsiyonun herhangi bir kullanım nedeninin olmayışı bu opsiyonun değersiz olmasına neden olur. Satım Opsiyonları İçin Satım opsiyonu sözleşmesinin kullanım fiyatı, opsiyona konu olan dayanak varlık fiyatından yüksekse, bu opsiyon asli değerli opsiyondur. Çünkü opsiyonun lehdarı opsiyonu kullanmak istediğinde dayanak varlığı piyasa fiyatından daha yüksek fiyattan satma hakkına sahiptir. Dayanak Varlık Fiyatı < Kullanım Fiyatı Örneğin vade sonu itibarıyla, buğdayın kilosunun fiyatı 400 bin TL seviyesindeyken 500 bin TL kullanım fiyatlı pamuk satım opsiyonu alan bir yatırımcı, bu opsiyonu kullanmak istediğinde buğdayı piyasa fiyatının 100 bin TL üstünden satabilir. Bu da söz konusu opsiyonun değerinin en az 100 bin TL olmasını sağlar. Satım opsiyonu sözleşmesinin kullanım fiyatı, opsiyona konu olan dayanak varlık fiyatına eşitse, bu opsiyon başa baş opsiyondur. Çünkü opsiyonun lehdarı opsiyonu kullanmak istediğinde dayanak varlığı ancak piyasa fiyatından satabilir. Dayanak Varrllıık Fiiyattıı = Kullllanıım Fiiyattıı Örneğin vade sonu itibarıyla İMKB 100 endeksi puan seviyesindeyken puan kullanım fiyatlı İMKB 100 endeksi satım opsiyonu alan bir yatırımcı, bu opsiyonu kullanmak istediğinde endeksi ancak piyasa fiyatından satabilir 2. 2 Endeks bir varlık olmayıp sadece gösterge olmasından dolayı, göstergenin alınıp satılması vadeli işlemler piyasaları konusunda yeni bilgi sahibi olan yatırımcılar için ilk başta anlamsız gelebilir. Vadeli işlemler ve opsiyon piyasalarında bir endeksin yukarı gideceği bekleniyorsa yatırımcılar endeksin vadeli özleşmelerini alır veya söz konusun endeksin alım opsiyonlarını satın alabilir. 6

7 Satım opsiyonu sözleşmesinin kullanım fiyatı, opsiyona konu olan dayanak varlık fiyatından düşükse, bu opsiyon asli değersiz opsiyondur. Çünkü opsiyonun lehdarı opsiyonu kullanmak istediğinde dayanak varlığı piyasa fiyatının altından satma hakkına sahiptir. Böyle bir durum opsiyon lehdarına bir yarar sağlamayacağından bu opsiyonu kullanmanın herhangi bir akılcı yanı olmayacaktır. Bu da lehdarın elindeki opsiyonu değersiz kılacaktır. Dayanak Varrllıık Fiiyattıı > Kullllanıım Fiiyattıı Euro/TL kuru 1.7 milyon TL seviyesindeyken 1,5 milyon TL kullanım fiyatlı Euro satım opsiyonuna sahip bir yatırımcımın, elindeki opsiyonu kullanarak Euro yu 1,5 milyon TL seviyesinden satması akılcı bir davranış olmayacaktır. Dolayısıyla bu opsiyonun herhangi bir kullanım nedeninin olmayışı bu opsiyonun değersiz olmasına neden olur. 1.9 Opsiyonların Asli Değeri ve Zaman Değeri Yukarıdaki açıklamalarda ve örneklerde alım ve satım opsiyonlarını ayrı tutarak her birinin ne şekilde asli değere sahip olabileceğini açıkladık. Dikkat ederseniz asli değerli opsiyon örnekleri verilirken opsiyonların değerine bir rakam biçtiğimizde en az ibaresini kullandık. Şimdi bu ibareyi neden kullandığımızı açıklayalım: Bir alım opsiyonunun asli değerli olma durumunu açıklayan örnekte pamuğun kilosunun fiyatı 2 milyon TL seviyesindeyken 1,5 milyon TL kullanım fiyatlı pamuk alım opsiyonu alan bir yatırımcının, bu opsiyonu kullanmak istediğinde pamuğu piyasa fiyatının 500 bin TL altından satın alabileceğini ve bu yüzden opsiyon değerinin en az 500 bin TL olabileceğini söylemiştik. Opsiyonun vadesinin gelmediğini varsayarsak, söz konusu alım opsiyonu sözleşmesinin asli değerine, opsiyonun vadesine kalan gün sayısına göre hesaplanan faiz geliri ve opsiyona konu olan dayanak varlık fiyatının dalgalanma etkisinin etkisi eklenir. Asli değere eklenen bu iki değişken, opsiyonun zaman değerini oluşturan faktörlerdir. Faiz geliri + Dalgalanma Etkisi = Opsiyonun Zaman Değeri Dolayısıyla, 500 bin TL asli değeri olan bir opsiyon, vade uzunluğuna ve dayanak varlığın dalgalanma etkisine bağlı olarak, örneğin 550 bin 7

8 TL veya 600 bin TL gibi rakamlarla ifade edilebilir. Bu örnekteki varsayıma göre opsiyon alıcısının ödediği 50 bin TL veya 100 bin TL ödediği ilave fark, opsiyonun zaman değerini temsil eder. Burada opsiyon satıcısının alıcıdan talep etmiş olduğu ilave değer, vade sonuna kadar olan süreç içerisinde dayanak varlık fiyatının 2 milyon TL nin üstüne çıkma ihtimaline karşı talep ettiği ek korunmayı ve ödenen 500 bin TL nin pozisyonu kapatana kadar olan süreç içerisindeki faiz getirisini temsil eder. Aşağıdaki şekillerde, biri alım, diğeri satım opsiyonu olmak üzere iki opsiyonun kullanım fiyatı ile bu opsiyonlara konu olan dayanak varlıkların piyasa fiyatındaki farka göre hesaplanan asli değerleri ve bu değerlere eklenen zaman değerlerini göreceksiniz. Alım opsiyonu örneğinde, piyasa değeri 2 milyon TL olan bir varlığın 1,5 milyon TL kullanım fiyatlı alım opsiyonunun 500 TL asli değeri olduğunu ve o değere ek olarak 100 bin TL zaman değeri olduğunu görebilirsiniz. Bu örnekteki 100 bin TL lik ek değer, opsiyonun vade sonuna kadar olan süreç içerisinde asli değerinin daha da artma ihtimalini 3 ve faizi temsil eder. Aynı şekilde satım opsiyonu örneğinde, piyasa değeri 400 bin TL olan bir varlığın 500 bin TL kullanım fiyatlı satım opsiyonunun 100 bin TL asli değeri olduğunu ve o değere ek olarak 50 bin TL zaman değeri olduğunu görebilirsiniz. Alım opsiyonu örneğinde olduğu gibi, bu örnekteki 50 bin TL lik ek değer de opsiyonun vade sonuna kadar olan süreç içerisinde asli değerinin daha da artma ihtimalini ve faizi temsil eder. Şekil 1 ALIM OPSİYONU SATIM OPSİYONU 3 Asli değersiz bir opsiyonun asli değerli olma ihtimali dayanak varlık fiyatındaki dalgalanma etkisinin ifadesidir. Örneğin dayanak varlık fiyatı 500 bin TL olan 550 bin TL kullanım fiyatlı bir alım opsiyonunun asli değerli olabilmesi için, dayanak varlık fiyatının alım opsiyonun kullanım fiyatı olan 550 bin TL nin üstüne çıkması gerekir. Bunun gerçekleşmesi için dayanak varlığın fiyatında en az 50 bin TL artış olması gereklidir. Vade sonuna kadar dalgalanma etkisi yeterince oluşmaz ve dayanak varlık fiyatı 550 bin TL üzerine çıkmazsa opsiyon vade sonunda asli değersiz olur. Eğer dalgalanma etkisi yeterince yüksekse dayanak varlığın fiyatının 550 bin TL üzerinde olma olasılığı daha fazladır. Böyle bir ihtimalin yüksek olması opsiyonun primini de yükselten bir unsurdur. 8

9 Pamuğun kilo fiyatı 2 milyon TL 1,5 milyon TL kullanım fiyatı 100 bin TL zaman değeri 500 bin TL asli değer Alım Opsiyonunun toplam değeri 600 bin TL Satım Opsiyonunun toplam değeri 150 bin TL 100 bin TL asli değer 50 bin TL zaman değeri 500 bin TL kullanım fiyatı Buğdayın kilo fiyatı 400 bin TL Opsiyonun vadesine kalan gün sayısının ve dayanak varlık fiyatının dalgalanma etkisinin opsiyon primine (fiyatına) etki ettiğini düşündüğümüzde asli değersiz opsiyonun da bir değerinin olabileceği düşünülmelidir. Çünkü eğer dayanak varlık fiyatlarındaki dalgalanmalar asli değersiz bir opsiyonu asli değerli yapma ihtimali varsa o opsiyonun değerinin sıfır olması adil değildir. Örneğin pamuğun piyasa fiyatı 2 milyon TL seviyesindeyken 2,1 milyon TL kullanım fiyatlı 3 aylık bir alım opsiyonu asli değersizdir. Ancak söz konusu opsiyonun değerini oluşturan bir etken olan dalgalanma etkisi, söz konusu opsiyonun vadesinden önce asli değerli olma ihtimali verdiği için, bu opsiyonun bir miktar değerli olmasını sağlar. Bu değer, opsiyonun vadesine kadar olan süreç içerisinde pamuk fiyatlarının 2,1 milyon TL nin üstüne çıkma ihtimalini yansıtır. Opsiyon fiyatlaması ve opsiyonun fiyatına etki eden faktörlerle ilgili bilgiyi ileriki konularda bulacaksınız. Ancak bu konulara girmeden önce şimdi Ben opsiyon borsasında işlem yapmak istiyorum diyen bir yatırımcının bilmesi gereken pratik konularla ilgi bir takım bilgiler verelim Opsiyonların Pratik İşleyişi Opsiyon Primlerinin Kotasyonu Opsiyonların primleri sıralara vadelerin yazılması, kolonlara ise kullanım fiyatlarının yazılmasıyla gösterilir. Aşağıdaki tabloda opsiyon fiyatlarının gösteriminin tipik bir örneğini göreceksiniz. 9

10 Tablo 2 Vade Alım Opsiyonu Satım Opsiyonu Ekim ,8 2 1,1 2 3,9 5 8 Aralık ,2 4,8 3,6 2,8 3,7 4,8 6,8 9,3 Şubat ,1 4,3 3,9 4,1 5,2 7,2 11,2 Nisan , ,2 6,3 8,3 9 13,2 Temmuz ,5 9,1 12,1 13,2 15,5 Ekim ,7 11,9 14,3 15,1 16,7 Gördüğünüz gibi opsiyonlar alım ve satım opsiyonu olarak ayrıldıktan sonra kullanım fiyatları ve vadeleri baz alınarak matriks şeklinde yazılmış. Yukarıdaki örnekte 120 TL kullanım fiyatlı Nisan 2004 vadeli alım opsiyonunun fiyatı 6 TL olarak belirtilmiş Opsiyon İşlemlerinde Teminatlandırma Opsiyon satın alan yatırımcının opsiyonu alırken yatırmak zorunda olduğu herhangi bir teminat uygulaması yoktur. Opsiyonu satın alan yatırımcı opsiyonun değerini öder ve satın alır. Ancak opsiyon satan yatırımcılar, opsiyon satabilmek için öncelikle takas kurumunun belirlediği bir oranı dayanak varlığın değeri ve opsiyon sözleşmesindeki dayanak varlık miktarı ile çarparak hesapladığı para miktarını teminat olarak yatırma zorunluluğu vardır. Opsiyon satan yatırımcının teminat yatırma zorunluluğunun nedeni, opsiyon satan yatırımcıların kar potansiyeli sınırlıyken zarar potansiyeli alım opsiyonu satışında sınırsız, satım opsiyonu satışında ise kullanım fiyatının 0 ile arasındaki farkı olmasındandır Opsiyonların Kullanımı ve Takas İşlemleri Amerikan tipi opsiyonlar keşidecisi tarafından istendiği zaman kullanılabilen opsiyonlar olduğunu belirtmiş ancak Avrupa tipi opsiyonların ancak vadesinde kullanılabilen opsiyonlar olduğunu belirtmiştik. Avrupa tipi opsiyonların kullanılma uygulama esasları borsalar tarafından belirlenir. Opsiyonların kullanımı zamana yayılan bir şekilde gerçekleştirilmesini sağlamak için borsa opsiyonun son işlem günü gelmesine yakın bir zaman dilimi içerisinde yatırımcıların kullanım taleplerini belirli günlerde kabul eder. Örneğin opsiyonun son işlem gününden 3 hafta kala ilk kullanım ilan günü olarak bilinen günde 10

11 opsiyon keşidecilerinin kullanım başvurularını kabul eder. Daha sonraki birkaç gün içerisinde yine borsanın belirlediği bir tarihte ikinci kullanım ilan gününde borsa, opsiyon keşidecilerinin kullanım taleplerini kabul edebilir. Opsiyon keşidecileri borsanın belirlediği kullanım günlerinden herhangi birinde opsiyonunu kullanmazsa, opsiyonlar son işlem gününden sonra otomatik olarak borsa tarafından kullandırılır. Opsiyonlar kullanıldığında takas işlemine tabi tutulurlar. Takas kurumu alım opsiyonu almış yatırımcının hesabını opsiyonun kullanım fiyatı üzerinden uzun pozisyonlu vadeli işlem olarak kaydederken, alım opsiyonunu satmış yatırımcının hesabını opsiyonun kullanım fiyatı üzerinden kısa pozisyonlu vadeli işlem olarak kaydeder ve o gün sonunda dayanak varlığın kapanış fiyatına göre yapılan ayarlamalar sonucunda kaybeden taraf kazanan tarafa para transfer eder. Aynı sistem satım opsiyonları için de geçeridir. Satım opsiyonu almış bir yatırımcının hesabına opsiyonun vadesi geldiğinde opsiyonun kullanım fiyatı üzerinden kısa pozisyonlu vadeli işlem kaydı yapılır. Satım opsiyonu satmış bir yatırımcının hesabı ise opsiyonun kullanım fiyatı üzerinden uzun pozisyonlu vadeli işlem kaydı girilir. Bu kayıt sonrasında hesaplar piyasaya göre günlük ayarlama prosedürü uygulanır ve zarar eden yatırımcı kar eden yatırımcıya kar transferi yapar. Vadesinden önce herhangi bir zamanda da kullanılabilen Amerikan tipi opsiyonların takası da aynı prosedürlerin uygulanması ile gerçekleştirilir Opsiyon İşlemlerinin Gerçekleştirilmesi ve Muhasebelendirilme Tarzı Yatırımcı fiyatları okuduktan sonra bağlı olduğu aracı kurumu arayıp işlem yapmak istediği opsiyonu vadesine, kullanım fiyatına ve opsiyon tipine göre hangi fiyattan almak yada satmak istediğini belirtir. Aracı kurum yatırımcının emrini piyasaya yazdıktan sonra işlem gerçekleşirse opsiyon takas merkezinde alıcı ve satıcının hesapları muhasebelendirilir. Opsiyon primi üzerinden opsiyonu alan yatırımcının hesabı borçlandırılırken, opsiyonu satan yatırımcının hesabı alacaklandırılır. 2 Temel Opsiyon Stratejileri ve Kar Zarar Yapıları Alım ve satım opsiyonlarının alıcı ve satıcılarının karşı karşıya olduğu kar / zarar yapısı birbirinden tamamıyla farklıdır. Şimdi alım ve satım 11

12 opsiyonlarının hem satın alımı açısından hem de satılması açısından kar / zarar yapısını açıklayalım. Önemli Not: Aşağıda size sunulan örnekleri incelemeye başladığınız zaman vade sonu itibarıyla yazısını çok göreceğinizi şimdiden özellikle belirtmek istiyoruz. Bunun nedeni, vadesinden önce bir opsiyonun yatırımcısına kar sağlaması daha sonra detaylı bir şekilde size açıklanacak olan opsiyonun zaman değerine de bağlıdır. Biz opsiyonun kar veya zarar ettirmesin ne şekilde gerçekleşeceğini daha az parametreyi göz önünde bulundurarak anlatabilmek için her an dinamik olarak değişebilen opsiyonun zaman değerini ortadan kaldırarak sadece asli değerine göre açıklamayı sizin konuya hakim olabilmeniz açısından daha kolay bulduk. Dolayısıyla her örneği vade sonu itibarıyla ifadesini kullanmamızın nedeni opsiyonların kar, zarar ve başa baş durumlarını daha az parametreyle daha kolay ve çabuk anlamanız açısından hem de daha sonra opsiyonların fiyatlaması konusunu okurken daha rahat anlamanızı sağlamak için olduğunu belirtmek isteriz. 2.1 Uzun Pozisyonlu 4 Alım Opsiyonu Alım opsiyonu alan yatırımcının, belli bir vadeye kadar, opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, bir sermaye piyasası aracını veya bir ekonomik göstergeyi, opsiyonu satan yatırımcıya ödediği bir prim karşılığında belli bir fiyattan alma hakkına sahip olduğunu belirtmiştik. Buradan yola çıkarak alım opsiyonu alan bir yatırımcının bu haktan ekonomik bir avantaj elde edebilmesi iki şartın aynı anda oluşmuş olmasına bağlıdır: Birinci şart, opsiyonun kullanım fiyatının, opsiyona konu olan dayanak varlık fiyatından düşük olmasıdır. Kullllanıım Fiiyattıı < Dayanak Varrllıık Fiiyattıı İkinci şart ise opsiyonun kullanım fiyatı ile opsiyona konu olan dayanak varlık fiyatı arasındaki farkın, opsiyonu satın almak için ödenen primden daha fazla olmasıdır. Prriim < Dayanak Varrllıık Fiiyattıı Kullllanıım Fiiyattıı 4 Uzun pozisyon alım veya satım opsiyon sözleşmesinin alınması; kısa pozisyon ise alım veya satım opsiyon sözleşmesinin satılması anlamındır. 12

13 Bir başka deyişle alım opsiyonu almış bir yatırımcının vade sonu itibarıyla ekonomik avantaj elde etmesi, opsiyonun asli değerinin, opsiyona ödenen primden daha fazla olmasıyla mümkündür. Ödenen Prriim < Asllii Değerr Aşağıdaki şekillerde görüleceği üzere, örneğin dayanak varlık fiyatı 40 TL seviyesindeyken, 45 TL kullanım fiyatlı bir alım opsiyonuna 2 TL prim ödeyen yatırımcının vade sonu itibarıyla kar edebilmesi için, dayanak varlık fiyatının 47 TL nin üstüne çıkması gerekir. Eğer dayanak varlık fiyatı 40 TL den 47 TL ye çıkarsa opsiyonun asli değeri ile ödenen prim eşit olacağından söz konusu opsiyon kullanıldığında keşidecisine kar sağlamaz ancak keşideci opsiyonu satın alabilmek için önceden ödediği primi geri alabililir. Dayanak varlık fiyatının 40 TL den, 52 TL ye çıktığı durumda ise kullanım fiyatı 45 TL olan alım opsiyonunun asli değeri 7 TL olur ki bu da ödenen 2 TL primden fazladır. Bu sayede yatırımcı almış olduğu alım opsiyonundan 5 TL kara geçebilir. Şekil 2 13

14 52 TL Dayanak Varlık Fiyatı 2 47 TL Dayanak Varlık Fiyatı 2 Asli Değer = 2 = Prim 0 TL Kar Prim < Asli Değer = 7 TL 5 TL Kar 45 TL Kullanım Fiyatı 45 TL Kullanım Fiyatı 45 TL Kullanım Fiyatı Asli Değer = 0 40 TL Dayanak Varlık Fiyatı 40 TL Dayanak Varlık 40 TL Fiyatı 1 Dayanak Varlık Fiyatı 1 Dayanak Varlık Fiyatı Kullanum Fiyatı < Prim Dayanak Varlık Fiyatı Kullanım Fiyatı = Prim Dayanak Varlık Fiyatı Kullanım Fiyatı > Prim Şimdi yukarıda açıklanan kavramlardan yola çıkarak bir alım opsiyonunun kar, zarar ve başa baş noktasının ne olduğu sorusunun cevabını aşağıda gösterilen bir başka basit örnekle açıklamaya çalışalım. Buğdayın kilosunun 400 bin TL olduğunu ve yatırımcının 500 bin TL kullanım fiyatlı asli değersiz bir alım opsiyonunu 20 bin TL prim karşılığında satın aldığını varsayalım. Aşağıdaki tablo ve grafikte görüleceği üzere, buğday fiyatı 400 bin TL seviyesindeyken, yatırımcının 500 bin TL kullanım fiyatlı bir alım opsiyonunu kullanmasının yatırımcıya ekonomik açıdan bir avantaj sağlamayacaktır. Dolayısıyla yatırımcı buğday fiyatlarının yukarı çıkmasını beklemek zorunda olacaktır. Buğday fiyatının 450 bin TL seviyesine ulaştığını varsayarsak yine aynı şekilde yatırımcının opsiyonu kullanması durumunda, 500 bin TL olan kullanım fiyatının dayanak varlık fiyatından yüksek olması nedeniyle ekonomik bir avantaj elde etmeyecektir. Buğdayın kilo başına fiyatı 520 bin TL seviyesine ulaşırsa 500 bin TL kullanım fiyatlı alım opsiyonunun 20 bin TL asli değeri olacaktır. Ancak söz konusu opsiyonu satın almak için yatırımcının önceden ödemiş olduğu 20 bin TL primin getirdiği maliyet, söz konusu opsiyonu ancak başa baş noktasına getirecektir. Dolayısıyla yatırımcı opsiyonu kullanması durumunda ekonomik açıdan bir avantaj elde etmeyecek ve sadece opsiyonu satın alabilmek için önceden ödediği primi geri alma şansına sahip olacaktır. Başa Baş Nokttasıı = Kullllanıım Fiiyattıı + Prriim 14

15 Buğday fiyatının 550 bin TL seviyesine çıktığı noktada opsiyonun 50 bin TL asli değeri, opsiyonu almak için yatırımcının ödediği 20 bin TL lik prim maliyetini fazlasıyla karşılayacak ve yatırımcı 30 bin TL net kar edecektir. Vade sonu itibarıyla, buğdayın kilo fiyatı 700 bin TL seviyesine çıktığında opsiyonun 200 bin TL asli değeri olacak ancak söz konusu opsiyonun alımı için yatırımcının ödediği 20 bin TL maliyet çıkartıldıktan sonra yatırımcının net karı 180 bin TL olacaktır. Teorik olarak bir varlığın değeri sonsuza kadar çıkabilme olasılığı bulunduğundan alım opsiyonlarının teorik azami kar potansiyeli de sonsuzdur. Azamii Karr = Sıınıırrsıız Alım opsiyonu vade sonunda asli değersiz olursa değeri sıfır olur. Dolayısıyla bu örnekte 20 bin TL vererek söz konusu opsiyona sahip olan bir yatırımcının kaybedebileceği en yüksek miktar ödediği prim ile sınırlıdır. Azamii Zarrarr = Prriim Tablo 3 Vade Sonundaki Alım Opsiyona Ödenen Alım Dayanak Varlık Opsiyonunun Prim Miktarı Opsiyonunun Fiyatı Primi Kar / Zarar (başa baş) sonsuz sonsuz -20 sonsuz Şekil 3 15

16 Vade Sonunda Prim Miktarı (*1000TL) (başa baş noktası) - 20 Vade Sonunda Dayanak Varlığın Fiyatı (*1000 TL) 2.2 Kısa Pozisyonlu Alım Opsiyonu Alım opsiyonu satan yatırımcının, belli bir vadeye kadar, opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, bir sermaye piyasası aracını veya bir ekonomik göstergeyi, opsiyonu alan yatırımcıdan tahsil ettiği bir prim karşılığında belli bir fiyattan satma yükümlülüğünü üzerine aldığını belirtmiştik. Buradan yola çıkarak alım opsiyonu satan bir yatırımcının vade sonu itibarıyla bu yükümlülüğü üzerine almasından ekonomik bir avantaj elde edebilmesi için opsiyonun asli değerinin opsiyonu satan yatırımcının opsiyon satışından tahsil ettiği primden düşük olması gerekir. Asllii Değerr < Prriim Dolayısıyla kullanım fiyatının dayanak varlık fiyatından yüksek olması da alım opsiyonu satmış yatırımcıya ekonomik avantaj sağlar. Varrllıık Fiiyattıı < Kullllanıım Fiiyattıı 16

17 Bu durumda opsiyonu alan yatırımcının, satan yatırımcıya karşı opsiyonu kullanma şansı olmaz ve opsiyon satıcısı tahsil ettiği primi kazanç olarak kabul eder. Yukarıda verdiğimiz ilk örnekte dayanak varlık fiyatı 40 TL seviyesindeyken, 45 TL kullanım fiyatlı bir alım opsiyonuna 2 TL prim ödeyerek uzun pozisyonlu alım opsiyonu alan bir tüccarın karşı karşıya olduğu kar, zarar ve başa baş durumlarını incelemiştik. Şimdi aynı şartları alım opsiyonu satan yatırımcı açısından inceleyelim. Bu örnekte vade sonu itibarıyla alım opsiyonu satıcısının kar edebilmesi için, dayanak varlık fiyatının 47 TL nin üstüne çıkmamasına bağlıdır. Eğer dayanak varlık fiyatı 40 TL den 45 TL ye çıkarsa, alım opsiyonunu alan yatırımcı bu opsiyonu satan yatırımcıya karşı kullanamayacaktır. Dolayısıyla opsiyonu satan yatırımcı tahsil ettiği primi kazanç olarak sayabilecektir. Dayanak varlık fiyatı 46 TL ye çıkarsa alım opsiyonunun asli değeri 1 TL olacak ancak bu değer, opsiyonu alan yatırımcının ödediği prim olan 2 TL primin getirdiği pozisyon maliyetini karşılayamayacağından, bu durum alım opsiyonunu almış olan yatırımcıya yine ekonomik bir avantaj sağlamayacaktır. Böyle bir durumda opsiyonun 1 TL lik asli değeri olması sonucu alım opsiyonu satan yatırımcının tahsil ettiği 2 TL primin 1 TL lik kısmını opsiyon alıcısına vermek zorunda kalacağından opsiyon satıcısının kar olarak sayabileceği prim 2 TL den 1 TL ye düşecektir. Eğer fiyat 47 TL ye çıkarsa opsiyon alıcısının ödediği prim ile opsiyonun asli değeri bir birine eşit olacağından opsiyonu alan yatırımcının söz konusu opsiyonu kullanılmasının ekonomik bir avantajı olmadığı gibi dezavantajı da olmayacaktır. Çünkü opsiyonun asli değeri, opsiyonu satın almak için ödenen primi tam olarak karşılayacaktır. Böyle bir durumda yatırımcı opsiyonunu kullanma suretiyle en azından opsiyonu satın almak için ödediği primi geri alabilecektir. Opsiyonu kşide eden yatırımcının opsiyonu kullanması durumunda opsiyonu satan yatırımcı, opsiyonun asli değeri kadar olan değeri (bu örnekte tahsil ettiği prim kadar olan asli değeri) opsiyonu alan yatırımcıya vermek zorunda kalacaktır. Bu örnekte opsiyon satıcısının vereceği miktar opsiyonun primine eşit olduğundan opsiyon satıcısı da ne ekonomik bir avantajla ne de dezavantajla karşı karşıya kalacaktır. Buradan anlaşılacağı üzere opsiyon alıcısının başa baş noktası ile opsiyon satıcısının başa baş noktası eşittir. 17

18 Opsiiyon Allııcıısıınıın Başa Baş Nokttasıı = Opsiiyon Sattııcıısıınıın Başa Baş Nokttasıı Eğer dayanak varlık fiyatı 40 TL den, 48 TL ye çıkarsa kullanım fiyatı 45 TL olan alım opsiyonunun asli değeri 3 TL olacak ki bu da alım opsiyonu alan yatırımcının opsiyon satıcısına ödediği primden 2 TL fazladır. Bu durumda opsiyonu satmış olan yatırımcı yükümlülüğünü yerine getirebilmek için piyasa fiyatı 48 TL olan bir varlığı 48 TL den satın aldıktan sonra 45 TL den opsiyonu almış olan yatırımcıya satar. Bu durumda opsiyonu satmış olan yatırımcı tahsil ettiği 2 TL lik primin de hesaba katılmasından sonra 1 TL zarar etmiş olur. Eğer opsiyonu alan yatırımcı vade sonunda opsiyonunu kullanmazsa o durumda borsaya bağlı takas bank her iki tarafın pozisyonlarını tasfiye eder ve alım opsiyonu satın almış yatırımcıya uzun pozisyonlu vadeli işlem kaydı yapardı, alım opsiyonunu satmış yatırımcıya ise kısa pozisyonlu vadeli işlem kaydı yapar ve vadeli işlem sözleşme fiyatının o günkü kapanış fiyatı üzerinden kar zarar hesabı yapar ve kaybeden yatırımcının hesabını borçlandırır, kazanan yatırımcının hesabını ise alacaklandırır. Sonuç olarak bu iki durumda da opsiyon satmış olan yatırımcı opsiyonun 3 TL lik asli değerini opsiyonu almış olan yatırımcıya transfer etmiş olur. Şekil 4 45 TL Kullanım Fiyatı Asli Değer = 0 2 TL Kar 46 TL 45 TL Dayanak Varlık Fiyatı (2) Asli Değer =1<Prim 1 TL Kar Kullanım Fiyatı 47 TL 45 TL Dayanak Varlık Fiyatı (2) Prim = 2 = Asli Değer 0 TL Kar Başa Baş Kullanım Fiyatı 48 TL 45 TL Dayanak Varlık Fiyatı (2) Prim < Asli Değer 1 TL Zarar Kullanım Fiyatı 40 TL Dayanak Varlık Fiyatı (1) 40 TL Dayanak Varlık Fiyatı (1) 40 TL Dayanak Varlık Fiyatı (1) 40 TL Dayanak Varlık Fiyatı (1) Dayanak Varlık Fiyatı Kullanum Fiyatı < Prim Dayanak Varlık Fiyatı Kullanum Fiyatı < Prim Dayanak Varlık Fiyatı Kullanım Fiyatı = Prim Dayanak Varlık Fiyatı Kullanım Fiyatı = Prim Bu basit örneği anladıktan sonra alım opsiyonu satımının kar, zarar ve başa baş noktasının ne olduğu sorusunun cevabını aşağıda gösterilen başka bir örnekle açıklamaya çalışalım. Buğdayın kilosunun 400 bin TL olduğunu ve yatırımcının 500 bin TL kullanım fiyatlı asli değersiz bir alım opsiyonunu 20 bin TL prim karşılığında sattığını varsayalım. 18

19 Buğday fiyatı 400 bin TL seviyesindeyken, opsiyonu satın alan yatırımcının 500 bin TL kullanım fiyatlı bir alım opsiyonunu kullanması kendisine ekonomik açıdan bir avantaj sağlamayacaktır. Dolayısıyla bu opsiyonu satan yatırımcı buğday fiyatının yukarı çıkmaması sayesinde opsiyon satışından elde ettiği 20 TL lik primi kazanç olarak sayabilecektir. Buğday fiyatının 450 bin TL seviyesine ulaştığını varsayarsak yine aynı şekilde alım opsiyonunu satın alan yatırımcının 500 bin TL kullanım fiyatlı opsiyonu kullanmasının kendisine ekonomik bir avantaj sağlamayacaktır. Dolayısıyla bu durumda da opsiyonu satan yatırımcı buğday fiyatlarının yukarı çıkmamasından opsiyon satışından elde ettiği 20 bin TL lik primi kazanç olarak sayabilecektir. Buğdayın kilo başına fiyatı 520 bin TL seviyesine ulaşırsa 500 bin TL kullanım fiyatlı alım opsiyonunun 20 bin TL asli değeri olacaktır. Bu durumda opsiyonu satan yatırımcı, sattığı opsiyonun asli değeri kadar olan miktarı opsiyonu alan yatırımcıya verdiğinden tahsil ettiği 20 bin TL primi satın alan yatırımcıya vermek zorunda kalarak ne kar ne de zarar edecektir. Başa Baş Nokttasıı = Kullllanıım Fiiyattıı + Prriim Buğday fiyatının 550 bin TL seviyesine çıktığı noktada opsiyonun asli değeri 50 bin TL olur. Biraz önce dayanak varlık fiyatının 520 bin TL üzerine çıktığı durumda opsiyon satıcısı 20 bin TL lik asli değeri opsiyonu alan yatırımcıya verdiği gibi bu durumda da 50 bin TL lik asli değeri opsiyonu alan yatırımcıya vermek zorunda olacaktır. Bu durumda opsiyon satıcısının alıcıya vereceği para miktarı, opsiyonu satan yatırımcının tahsil ettiği 20 bin TL lik prim miktarını aşacağı için opsiyonu satan yatırımcının 30 bin TL zarar etmesine sebep olacaktır. Vade sonu itibarıyla, buğdayın kilo fiyatı 700 bin TL seviyesine çıktığında opsiyonun 200 bin TL asli değeri olacaktır. Opsiyon satıcısının 20 bin TL prim tahsilatı yaptıktan sonra dayanak varlık fiyatının 700 bin TL ye çıkmasıyla opsiyonun asli değeri kadar olan miktarı opsiyonu alan yatırımcıya transfer etmesi sonucu opsiyonu satan yatırımcının zararı 180 bin TL olacaktır. Teorik olarak bir varlığın değeri sonsuza kadar çıkabilme olasılığı bulunduğundan alım opsiyonlarının asli değeri de sonsuz olabilir. Opsiyon satan yatırımcı opsiyonun asli değerini opsiyonu satın alan 19

20 yatırımcıya opsiyon satışından tahsil ettiği prim karşılığında verme yükümlülüğünü üzerine almış olduğundan, zarar potansiyeli sonsuzdur. Azamii Zarrarr = Sonsuz Alım opsiyonu vade sonunda asli değersiz olursa değeri sıfır olur. Dolayısıyla bu örnekte 20 bin TL tahsil ederek söz konusu opsiyonu satan yatırımcının kazanabileceği en yüksek miktar tahsil ettiği prim ile sınırlıdır. Azamii Karr = Prriim Tablo 4 Vade Sonundaki Alım Opsiyonunun Tahsil Edilen Alım Dayanak Varlık Asli Değeri Prim Miktarı Opsiyonunun Fiyatı Kar / Zarar (başa baş) sonsuz -sonsuz sonsuz 20