6. ve 7. HAFTA SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI (TÜREV ARAÇLAR) Prof. Dr. Yıldırım B. ÖNAL

Transkript

1 6. ve 7. HAFTA SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI (TÜREV ARAÇLAR) Prof. Dr. Yıldırım B. ÖNAL

2 SUNUM İÇERİĞİ SWAPLAR OPSİYONLAR FUTURESLAR FORWARDLAR TÜREV ARAÇLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

3 Swap işlemi, değişik türdeki kuruluşların farklı mali piyasalardaki çeşitli kredi değerliliğine ve koşullarına bağlı olarak karşılaştıkları sorunların tarafların yararına olacak şekilde gerçekleşmesidir. Diğer bir ifade ile tarafların karşılıklı anlaşmaları içeriğinde döviz ve faiz yükümlülüklerinin değişimine ilişkin bir anlaşma olarak belirlenir. Swap anlaşmalarının, tarafların istekleri doğrultusunda düzenlenmesi gerektiğinden bankalar arası piyasalarda işlem görürler.

4 Swap anlaşmalarının yapılmasındaki esas amaç riskten korunma ve spekülasyon etkisinden korunmaktır. Bu esas amaçlar yanında nakit akışlarının zamanlaması ve ucuz maliyetli fon bulmak içinde swap anlaşmaları yapılır. Bunun yanında ülkelerde yasal boşluklardan yararlanmak amacı ile de swap işlemleri yapılmaktadır. Belirlenen değişik faktörler swap piyasasının gelişmesine yol açmıştır. Bu gelişmeler paralelinde; swap sözleşmeleri ile arbitraj yapılması, vergi ve mevzuat arbitrajı ile kar fırsatları sağlanması, düşük işlem maliyetleri ile finansal risk yönetimi uygulaması ile swap işlemleri sonucunda finansal piyasalarda bütünlüğün sağlanmasıdır.

5 Swap anlaşmaları borçlanma ya da yatırım yöntemi olmayıp, var olan borçlar ve yatırımların nakit akış karakterlerini değiştiren bir finansal araçtır. Swap anlaşmalarının uygulamasındaki esas amaç faiz riski ve döviz riskini ortadan kaldırmaktır. Bu risklerin yanında taraflardan birinin yükümlülüğünü yerine getirmediği durumda kredi riskini de ortadan kaldırmayı gerektirir. Swap işleminin uygulamasında genellikle taraflar birbirini tanımazlar, bu nedenle taraflar açısından bankalar muhatap alınırlar. Bankanın buradaki önemli fonksiyonu tarafların istekleri doğrultusunda birbirine uyum sağlayan iki tarafı birleştirebilmesidir.

6 FAİZ VE DÖVİZ RİSKİNE KARŞI SWAP İŞLEMLERİ İki türlü swap işlemi vardır. Birincisi döviz piyasalarında bir işlem türü olarak kullanılmaktadır. Burada dövizin aynı anda spot piyasada ve forward piyasada birbirinin tersi olarak işlem görmesidir. Ayrıca vadeleri farklı olan iki forward kur arasında da birinde alıcı diğerinde satıcı olunarak swap işlemi yapılır. İkinci tür swap işlemi ise kredi piyasalarında kullanılan swaptır. Burada ise vade ve miktar olarak birbirine uyan borçlar firmalar arasında swap edilerek değiş tokuş edilmektedir.

7 Kredi piyasalarında teknik olarak swap işlemi; uluslar arası borçlanmalarda borç maliyetlerini düşürmeye yarayan ve döviz kuru riskini ortadan kaldıran bir araçtır. Swap işleminin yapılma nedenleri; arbitraj, finansal varlıkların getiri oranını yükseltmek, risk yönetimi, kaynak maliyetini düşürme, alım satım yolu ile kazanç sağlamak olarak gösterilebilir.

8 Swap işleminden sağlanan faydalar: Faiz swapı borçlanma maliyetinin azalmasını sağlar. Bunun için kredi değerliliği farklı olan iki firma gerekir. Şirketlerin vergilerden ve bazı ekonomik düzenlemelerden kaçmalarını sağlar. Buna göre, swap işlemi farklı ülkedeki firmalar arasında yapılır. Swap işlemi tek başına uluslar arası finansal piyasalara girmekte güçlük çeken firmalara bu piyasalardan yararlanma olanağı sağlar. Çok uluslu şirketler, döviz swapı ile borçlarını ve alacaklarını döviz riskine karşı koruyabilirler. Swap işlemi büyük firmalara ve finansal kuruluşlara arbitraj ve hedging imkanı sağlar.

9 FAİZ SWAPI Çeşitli faiz türlerine göre yapılan faiz swapının en fazla kullanılan türü sabit faiz-değişken faiz swapıdır. Bu tür swapta sabit faiz değişken faize, değişken faiz sabit faize dönüştürülmektedir. Bu sayede, borç ödemelerinin yapısı ve özelliği değiştirilmektedir.

10 Düşük kredi değerli firmalar, yüksek finansal riske sahipken, kredi değeri yüksek olan firmalar daha düşük finansal riske sahiptir. Bu nedenle de yüksek kredi değerliliğine sahip firmalar fon maliyetini düşürebilmektedir. Firmalar swap işlemini bu kredi arbitrajı farkından yararlanmak için yaparlar. Kredi arbitraj farkı, farklı kredi değerli firmaların sabit / değişken faiz oranlı piyasalarda elde edebilecekleri fonların maliyetleri arasındaki net prim farkıdır.

11 Net prim farkını bir örnek ile açıklayalım; farklı kredi değerine sahip iki firmanın borçlanma olanakları aşağıdaki gibidir. Sabit Faizli($) Değişken Faizli ($) Borçlanma Maliyeti Borçlanma Maliyeti X Firması %11 LİBOR + %0,5 Y Firması %13 LİBOR + %1,5 %13 - %11 = %2 (LİBOR + %1,5) (LİBOR + %0,5) = %1 Net Prim = %1 olarak bulunur. Firmaların net prim farkını paylaştıkları kabul edilmektedir. Bu durumda net maliyet aşağıdaki gibi hesaplanır. X Firması Y Firması %11 sabit faiz öder. LİBOR + %1,5 değişken faiz öder. LİBOR + %1,5 Y firmasına öder. %12,5 sabit faizi X firmasına öder. Y firmasından %12,5 faiz alır. LİBOR + %1,5 X firmasından alır. Net Maliyet = LİBOR Net Maliyet = %12,5

12 Örnekte görüldüğü gibi X firması değişken faizli borçlanma maliyetini (LİBOR +%0,5) den libor a düşürürken, Y firması sabit borçlanma maliyetini %13 den %12,5 a düşürmüştür. Görüldüğü gibi taraflar borçlanma maliyetlerini aşağı çekmektedirler. Swap işleminde sabit faiz oranından ödeme yapan taraf, ödemeleri bu faiz oranından yaparken değişken faiz oranından tahsilat yapar. Böylece sabit faizli piyasada kısa pozisyonda, değişken faizli piyasada uzun pozisyonda olur. Sabit faiz oranından ödeme yapan, bir swap ın alıcısıdır. Bunun terside swap işleminde değişken faizli ödeme yapan ise sabit faizli piyasada uzun, değişken oranlı piyasada ise kısa pozisyondadır. Yani değişken faizli fon ödeyicisi bir swap ın satıcısıdır.

13 DÖVİZ (PARA) SWAPI Aynı büyüklükteki iki ayrı para paketinin vade tarihinde, orijinal para birimleri üzerinden ve daha önce anlaşılmış belirli bir kur hesabıyla geri ödenmek üzere değiştirilmesidir. Döviz swapı yapmadaki temel amaç; döviz kuru riskine karşı korunmaktır. Ayrıca daha düşük maliyetle fon sağlamak ve atıl dövizleri kullanmak içinde döviz swapı yapılmaktadır. Döviz swapı genellikle çok uluslu şirketlerin iştirakleri olan yavru firmalar arasında yapılmaktadır.

14 DÖVİZ (PARA) SWAPI

15 Çok uluslu şirketleri yavru işletmeleri bulundukları ülkede uygun olarak (vade-faiz) borçlanamadığı için ana şirketin bulunduğu ülkeden borçlanmışlardır. Almanya da bulunan ABD şirketi ile ABD de bulunan Alman şirketi arasında döviz swapının yapılabilmesi ve borç tutarlarının birbirlerine eşit olması için spot piyasadaki kurlar kullanılır. Vade uyumu olan ve miktar olarak eşitlenen ABD şirketi ile Alman şirketi arasında swap işlemi için imkan doğmuştur. ABD Firması Euro $ ALMAN Firması

16 Dönem başında yapılacak işlem: ABD Firması Euro $ ALMAN Firması ABD firması Alman firmasının borcunu kullandığı için bu borcun faizini de ödemek zorundadır. LIBOR+%0,53 Alman firması da ABD firmasının borcunu kullandığı için $ borcunun faizini ödemek zorundadır. %8 sabit faiz

17 Faizlerin Ödenmesi: TÜREV ARAÇLAR KREDİ KURUMU KREDİ KURUMU %8 LIBOR + %0,5 ABD FİRMASI %8 LIBOR + %0,5 ALMAN FİRMASI

18 Vade Sonunda Anapara Ödenmesi: KREDİ KURUMU KREDİ KURUMU $ Euro ABD FİRMASI $ Euro ALMAN FİRMASI

19 DÖVİZ OPSİYONLARI Seçenekli işlem anlamına gelen opsiyon alıcısına bir varlığın önceden belirlenen koşullarla alma ve/veya satma hakkını belirli bir fiyat karşılığında veren yasal olarak bağlayıcı ve ikincil piyasaları da olan sözleşmelerdir. Vade sonunda opsiyonun sağladığı hakkı kullanıp kullanmamak opsiyon alıcısının inisiyatifinde olduğu halde opsiyon satıcısının yükümlülüğünü yerine getirme zorunluluğu vardır.

20 Opsiyonlar 1970 li yılların ortalarından itibaren finansal ve finansal olmayan işletmelerin karşılaştıkları döviz kuru ve faiz oranları gibi riskleri ortadan kaldırmak amacıyla kullandıkları ve günümüzde kullanım alanı daha da genişleyerek hisse senedi ve tahviller gibi finansal araçlar üzerine de yazılabilen finansal araçlardır. Döviz opsiyonları ilk olarak 1982 yılında Philedelphia Menkul Kıymetler Borsası nda işlem görmeye başlamıştır. Opsiyon Primi: Opsiyonun satın alınabilmesi için ödenen fiyattır.

21 İşleme Koyma (Exercise Price) Fiyatı: Menkul kıymetin satın alınabileceği (veya satılabileceği) fiyattır. İşleme koyma fiyatının aralığı ilgili menkul kıymetin fiyatına bağlı olarak değişmektedir. Vade: Opsiyonun işleme koyulabileceği en son tarihi gösterir. Opsiyonların vadeleri ay olarak gösterilmektedir. ABD de vade günü her ayın üçüncü Cuma gününü izleyen Cumartesi günüdür.

22 Amerikan opsiyonları, vadesinden önce işleme konulabilirken, Avrupa opsiyonları vadesinden önce işleme konulamazlar. İçsel Değer (Intrinsic Value): Alım opsiyonlarında içsel değer; piyasa fiyatı ile işleme koyma fiyatı arasındaki farktır. Pazar Fiyatı< İşleme Koyma Fiyatı ise, opsiyonun içsel değeri sıfırdır. Satış opsiyonunda içsel değer; işleme koyma fiyatı ile Pazar fiyatı arasındaki farktır. İçsel değer opsiyon priminin bir bileşenidir. Opsiyon pirimi; içsel değer ile opsiyonun zaman değerinin toplamına eşittir. İçsel değer hiçbir zaman negatif olmaz. Zarar söz konusu ise, opsiyondan vazgeçilir.

23 Opsiyonun İşleme Koyulabilirliği (in the money, out of the money, at the money): Alım opsiyonunun yazılı olduğu hisse senedinin piyasa fiyatı işleme koyma fiyatından büyükse bu opsiyon karda (in the money), tersi durumda yani Piyasa Fiyatı < İşleme Koyma Fiyatı ise, bu opsiyon zararda (out of the money) bir opsiyondur. Pazar fiyatının işleme koyma fiyatına eşit olduğu durumda ise, opsiyon başabaş (at the money) opsiyondur.

24 OPSİYON TÜRLERİ OPSİYON Alış Opsiyonu (Call Options) Satış Opsiyonu (Put Options) Alıcı (Satın alma hakkı elde eder) Satıcı (Satış yapma zorunlulu. vardır.) Alıcı (Satış yapma hakkı elde eder) Satıcı (Alma zorunluluğu vardır.) Avrupa Opsiyonu: Vadesinden önce işleme konamayan opsiyondur. Amerikan Opsiyonu: Vadesinden önce istenildiği halde işleme konulabilen opsiyondur.

25 Bir döviz opsiyonunun Pazar değeri şu bileşenlere karşı duyarlıdır: Değişen forward kurların etkisi, Değişen spot kurların etkisi, Vadeye kalan sürenin etkisi, Değişen dalgalanmanın etkisi, Faiz farklarındaki değişimin etkisi, Diğer opsiyonların anlaşma fiyatlarının etkisi.

26 Bir hisse senedi opsiyonunun değerini etkileyen 6 faktör şunlardır: Hisse senedinin cari fiyatı, Opsiyonun anlaşma fiyatı, Opsiyonun vadesine kalan süre, Hisse senedinin fiyatının değişkenliği. Risksiz faiz oranı (devlet tahvili, hazine bonosu faiz oranları), Opsiyonun geçerli olduğu süre içindeki beklenen kar payı ödemeleri

27 ALIM OPSİYONU (CALL OPTION) Alım opsiyonu belirli bir miktardaki parayı menkul kıymeti ya da malı belirli bir tarihte ya da tarihten önce belirli bir fiyattan satın alma hakkı tanır. Alım opsiyonu yatırımcıları açısından herhangi bir zorlama söz konusu değildir. Bu nedenle alım opsiyonu yatırımcısı sadece karlı olduğu durumlarda opsiyonu işleme koymaktadır. Alım Opsiyonunda Kazanç= S K P Burada:S: Menkul kıymetin piyasa fiyatını K: Opsiyonun işleme koyma-anlaşma fiyatını ve P: Opsiyona ödenen primi göstermektedir.

28 ALIM OPSİYONU (CALL OPTION) Örnek: İnten Ocak 1000 Alım Opsiyonu; 100 adet hisse senedini Ocak ayında veya daha önce dolardan alma hakkını sağlayan opsiyondur. Opsiyon primi 70 dolardır. a.)ocak ayında hisse senedinin fiyatı $ dır. Bu durumda yatırımcının kazancı ne kadardır? Alım Opsiyonunda Kazanç= = 130 $ (hisse senedi başına) b.)ocak ayında hisse senedinin fiyatı 800 $ olursa, yatırımcının kar/zararı ne kadar olur? Burada Piyasa fiyatı<işleme koyma fiyatı olduğundan opsiyon işleme konmaz. Bu durumda 800$<1.000 $ olduğu için zarar sadece ödenen opsiyon primi olan 70 $ ile sınırlı kalacaktır.

29 ALIM OPSİYONU a.)alım Opsiyonu Alıcısının Kar/Zarar Grafiği Opsiyon Değeri İşleme Koyma Fiyatı Kar Alanı -Prim (P) Zarar Alanı Başabaş Fiyat

30 ALIM OPSİYONU b.)alım Opsiyonu Satıcısının Kar/Zarar Grafiği Opsiyon Değeri Prim (P) Kar Alanı Başabaş Fiyat İşleme Koyma Fiyatı Zarar Alanı

31 SATIM OPSİYONU (PUT OPTION) a.)satım Opsiyonu Alıcısının Kar/Zarar Grafiği Opsiyon Değeri Maksi. Kar Maks. Zarar (Opsiyon Pirimi) KAR Başabaş Fiyatı Kar = K S P İşleme Koyma Fiyatı ZARAR Burada: K=İşleme koyma fiyatı S= Piyasa fiyatı P= Primdir.

32 SATIM OPSİYONU (PUT OPTION) b.) Satım Opsiyonu Satıcısının Kar/Zarar Grafiği Maksimum Kar (Opsiyon Pirimi) Maksimum Zarar Opsiyon Değeri ZARAR Başabaş Fiyatı Kar = K S P KAR İşleme Koyma Fiyatı Burada: K=İşleme koyma fiyatı S= Piyasa fiyatı P= Primdir.

33 SATIM OPSİYONU (PUT OPTION) Örnek: Hisse senedi satış opsiyonu; Kodak Haziran 30 Satış Opsiyonu 100 adet hisse senedinin her birini 30 $ a satma hakkını sağlamaktadır. Bunun karşılığında 5 $ opsiyon primi ödenmektedir. Vade sonunda Kodak hissesinin fiyatı 25 $ a düştüğünde yatırımcı hisse senetlerini 25 $ dan alıp opsiyon sözleşmesi ile 30 $ a satabilir. Tersi durumda ise, opsiyon işleme konulmaz hisse senetleri daha yüksek olan Pazar fiyatı ile satılır. Kar= = 0 çıkmaktadır. Yatırımcının karı yoktur. Yatırımcı için bu fiyat başabaştır. Satış opsiyonunun alıcısı için 25 $ dan sonra karı artış göstermektedir. Satış opsiyonu satıcı için maksimum kar ise prim kadardır. O ise, 5 $ dır.

34 SATIM OPSİYONU (PUT OPTION) Örnek: Döviz satış opsiyonu, sözleşme konusu para: DM, Sözleşme büyüklüğü: Yen, vade: 2 ay, İşleme koyma fiyatı: $ 0,6700 /Yen, Opsiyon primi: $ 0,0050 /Yen Döviz Satış Opsiyonu Alıcısı İçin Max. Kar= (0,670 0,005) * = Yen Döviz Satış Opsiyonu Satıcısı İçin Max. Kar= 0,005 * = 312,5 Yen

35 ALIM VE SATIM OPSİYONLARI Alım ve Satım Opsiyonlarında İşlem Seçenekleri FİYAT ALIM OPSİYONU SATIŞ OPSİYONU K > S İşl.Koy.Fiy. > Piy.Fiy. Opsiyon değersizdir. İşleme konulmaz. Opsiyon işleme konulur. K = S İşl.Koy.Fiy. = Piy.Fiy. Opsiyon başabaştadır. Opsiyon başabaştadır. K < S İşl.Koy.Fiy. < Piy.Fiy. Opsiyon işleme konulur. Opsiyon değersizdir. İşleme konulmaz.

36 Futures Sözleşmeleri Futures sözleşmesinde, sözleşmenin bir tarafı, bir emtiayı veya finansal varlığı gelecekteki bir tarihte belirli bir fiyattan satın almayı taahhüt ederken; sözleşmenin karşı tarafı da sözleşme konusu varlığı teslim etmeyi taahhüt etmektedir. Futures sözleşmesi, aşağıdaki farklılıklar dışında forward sözleşmelerine benzemektedir: Futures sözleşmesinde işlemler, taraflar arasında doğrudan görüşme yerine organize bir borsada gerçekleştirilir. Futures sözleşmeleri, ödenmeme riskine karşı garanti altındadır. Futures sözleşmeleri standarttır. Günlük uzlaşma söz konusudur.

37 Futures Sözleşmelerinin Tarihçesi Türev piyasalarının geçmişi eski Yunan ve Roma devrine kadar uzanmaktadır. Forward sözleşmeleri, Flemenk tacirler tarafından ortaçağda kullanılmaktaydı. 17. yüzyılda lale soğanlarının ticaretini kolaylaştırmak için futures sözleşmelerinin kullanıldığı gözlenmiştir. 17. yüzyıl Japonya sında pirinç önemli bir ticaret ürünüydü. Dojima pirinç futures piyasası, Osaka kentinin ticaret merkezinde 1688 yılında 1300 kayıtlı pirinç tüccarı ile açıldı.

38 Futures Sözleşmelerinin Tarihçesi Kuzey Amerika da, futures piyasaları, tarım ürünlerine bağlı olarak gelişmiştir. Özellikle 19. yüzyılda hububat piyasası bu konuda öncü olmuştur yılında kurulan Chicago ticaret kurulu (CBOT), ABD nin ilk organize futures borsası olmuştur. Ancak forward sözleşmelerine konu olan hububat standart değildi yılında, CBOT, standart futures sözleşmesini geliştirdi. Bunlar, Kuzey Amerika nın ilk futures sözleşmeleriydi.

39 Futures Sözleşmelerinin Tarihçesi 19. yüzyılın geri kalanında da, futures işlemleri, hububat üzerine gerçekleşmiştir. Büyük ölçekli üretim ve tüketim ile taşıma ve stoklama imkanlarının genişliği, hububatı ideal bir futures konusu kılıyordu. Bugün, soya fasulyesi, mısır, buğday ve yulaf üzerine futures sözleşmeleri yazılmaktadır. Ayrıca, canlı hayvanlar üzerine yazılan futures sözleşmeleri de bulunmaktadır.

40 Futures Sözleşmelerinin Tarihçesi 1972 yılında ilk döviz futures sözleşmeleri işlem görmeye başlamıştır yılında faiz futures kontratları geliştirilmiştir. İlk enerji futures sözleşmesi ise 1978 de yazılmıştır. Konusu ise akaryakıt olmuştur de ise diğer petrol ve petrol ürünleri üzerine futures sözleşmeleri düzenlenmiştir. Bugün, ham petrol, ısınma yakıtı, kurşunsuz benzin ve propan üzerine futures sözleşmesi yazılmaktadır. Ayrıca altın, gümüş, platinyum ve paladyum gibi değerleri metaller ile bakır ve alüminyum gibi endüstriyel metaller üzerine de futures sözleşmeleri yazılmaktadır.

41 Futures Sözleşmelerinin Tarihçesi Türkiye de ilk vadeli işlemler piyasası İstanbul Altın Borsasında 1997 Ağustos ayında faaliyete geçmiştir. Türkiye de Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası nın kuruluşu için ilk yasal düzenleme 1999 yılında yapılmış ve borsa 4 Şubat 2005 tarihinde işlemlere başlamıştır. VOB da vadeli işlem sözleşmeleri: Döviz vadeli işlem sözleşmeleri (Dolar ve Euro) Endeks vadeli işlem sözleşmeleri (İMKB 30 ve İMKB 100) Faiz vadeli işlem sözleşmeleri (Gösterge DİBS) Emtia vadeli işlem sözleşmeleri (pamuk, buğday ve altın)

42 DÖVİZ FUTURES LARI: Futures Sözleşmelerin amacı; döviz piyasalarında kullanılan diğer türevsel araçlarda olduğu gibi döviz kuru riskine karşı koruma sağlamak ya da spekülatif beklentileri kara dönüştürmek olarak belirtilmektedir. Futures Piyasaların Gelişimi: Bretton Woods Sisteminin dağılması ve yerine esnek kur sisteminin kullanılmaya başlanması ve petrol krizlerinin yaşanması gibi gelişmeler beraberinde döviz kuru riskinin, faiz oranı riskinin ve fiyat risklerinin artmasına neden olmuştur. Bunun sonucunda bu dönemde finansal risk yönetimine daha fazla zaman ayrılmış ve türevsel araçlar gerek kapsam ve gerekse kullanım yoğunluğu olarak gelişimini hızlandırmıştır.

43 Futures Piyasaların Gelişimi: Bu piyasalar 1970 lere kadar tarımsal ürünler ve altın, gümüş gibi değerli madenler üzerine yoğunlaştırılmıştır li yılların sonlarında ve 1980 li yılların başlarında finansal araçlar üzerine futures sözleşmeler yapılmaya başlanması ile futures piyasaları büyük gelişme yaşamıştır. Futures Piyasalarında Genel Kavramlar Futures Fiyat: Futures sözleşmesinde iki tarafın gelecekte işlem yapmak üzere şu anda üzerinde anlaştıkları fiyattır. Futures Spot Fiyat: Sözleşme konusu malın veya menkul kıymetin beklenen (gelecekteki) fiyatı olarak tanımlanabilir.

44 Kısa Pozisyon: Futures sözleşmesinde kısa pozisyon alan bir yatırımcı, gelecekte belirli bir tarihte, belirlenen fiyattan belirlenen miktarda malı, parayı ya da menkul kıymeti satmak zorunda olan kişidir. Uzun Pozisyon: Futures sözleşmesinde uzun pozisyon alan bir yatırımcı ise, gelecekteki belirli bir tarihte, belirlenen fiyattan belirlenen miktardaki malı, parayı veya menkul kıymeti satın almak zorunda olan kişidir. Pozisyon Limiti: Sözleşme taraflarından birinin bir defada üstlenebileceği maksimum anlaşma adedidir.

45 Fiyat Hareketleri Limiti: Her gün bir futures sözleşmesinin fiyatının değişebileceği aralığın alt ve üst limitini ifade eder. Bu limitler ilgili borsalar tarafından belirlenir. Fiyat limitleri aşırı spekülasyon ve paniklemeleri engellemektedir. Baz (Basis): Herhangi bir malın ya da menkul kıymetin cari fiyatı ile futures fiyatı arasındaki farktır. Baz=Futures Fiyat Spot Fiyat Futures Fiyat İle Spot Fiyat Arasındaki İlişki: Sözleşme konusu malın ya da menkul kıymetin futures fiyatı söz konusu malın vade sonundaki beklenen fiyatına (Spot Fiyat) eşit olması gerekmektedir. Vade sonuna kadar söz konusu malın fiyatının sabit kalacağı tahmin edilse bile futures fiyat spot kurdan daha yüksek olmalıdır. Bunun nedeni ise spot piyasadan malı satın alan kişinin katlanması gereken bulundurma maliyetleridir.

46 Teminat (Margin): Her futures piyasasında alıcı ve satıcı arasında aracılık rolünü üstlenen bir takas odası vardır. Takas odaları alım ve satım işlemlerinde karşı taraf olarak yeralmakta ve işlemlerdeki kredi riskini üstlenmektedir. Takas merkezleri bu işlevlerini yerine getirirken margin-teminat sistemini kullanmaktadır. Bu sistemin işleyişinde Futures sözleşmesi alım satımı yapan bir kişi aracı kurma hesap açtırmak zorundadır. Fiyat değişimleri sonucu oluşan günlük zararlar nedeniyle teminatın düşebileceği alt sınır sürdürme teminatı olarak adlandırılır.yatırımcının teminatı sürdürme teminatının altına düşmesi halinde yatırımcıya ek teminat yatırması için teminat çağrısı yapılır.

47 Günlük Hesaplaşma (Daily Settlement): Futures sözleşmelerinde kısa ve uzun pozisyon almış olan bir kişinin bu sözleşmeleri alış ve satış fiyatları ile piyasa kapanış fiyatlarının gün sonunda karşılaştırılarak günlük kar ve zararın hesaplanması işlemidir. Futures Piyasasında Pozisyon Kapatma: Futures sözleşmesini vadeye kadar elinde tutmak istemeyen bir yatırımcı, aynı sözleşmede ters pozisyon alarak pozisyonunu kapatılabilir. Kontrat Büyüklüğü: Kontrat büyüklükleri aşırı spekülasyonu önlemek amacıyla standart hale getirilmiştir.

48 Futures sözleşmesi iki taraf arasında belirlenen gelecekteki bir tarihte belirli bir fiyattan para, mal ya da menkul kıymeti alma satma anlaşmasıdır. Bu sözleşmenin temel özellikleri şu şekilde sıralanabilir: 1) Alıcı ve satıcı arasında veya alıcı ile borsa arasında yapılan yasal anlaşmadır. 2) Yapılan anlaşmalar (miktar, kalite, vade, teslim zamanı ve yeri) standarttır. 3) Merkezi borsalarda işlem görürler.

49 4) Likittirler. Sözleşmeler diğer finansal araçlar gibi ikincil pazarlarda alınıp satılabilirler. 5) Fiyatlar ihale yöntemiyle belirlenmektedir. 6) Belirli miktarda başlangıç sermayesi gerektirir (teminat). 7) Futures anlaşmalarının fiyatına göre ve yatırımcının uzun ya da kısa pozisyonda olmasına göre takas merkezine günlük ödeme yapılması gerekir. Buna günlük hesaplaşma denir.

50 FUTURES PİYASALARDA İŞLEM YAPMA GÜDÜLERİ 1) Spekülasyon: Spekülatörler futures pazarlarda risk üstlenerek kar elde etmeye çalışan yatırımcılardır. Bu kişiler futures fiyatların beklenen değerlerine bağlı olarak pozisyon alırlar. 2) Korunma (Hedging): Faiz oranı, fiyat ve döviz kuru dalgalanmalarından doğacak riskin karı en az etkileyecek biçimde azaltılmasını sağlayacak koruma yöntemleri ifade edilir. Hedger lar, futures piyasalarında pozisyon alarak bazı risklerden kurtulmayı amaçlar. Burada temel amaç risk minimizasyonudur. 3) Arbitraj Yapmak: Arbitraj amacıyla futures piyasalarında işlem yapan yatırımcılar, hiçbir riske katlanmadan futures fiyatı ve günlük Pazar fiyatı arasındaki farklılıktan yararlanarak kar elde ederler. Spekülasyon ile arbitraj arasındaki temel fark, spekülasyonda riskin olması, arbitrajda ise riskin olmamasıdır.

51 FUTURES PİYASALARIN SOSYAL İŞLEVLERİ Fiyat Belirleme: Futures piyasaları malların gelecekteki fiyatlarına ilişkin bilgi vermektedir. Futures fiyatlarının beklenen cari fiyatlara eşit olması gerektiğinden, futures fiyatları gelecekteki cari fiyatları tahmin etmede kullanılabilecek en iyi göstergedir. Risk Transferi: Futures piyasaları riskten kaçan Hedger ların riskini kar amacıyla bu riski kullanabilecek spekülatörlere transfer eder.

52 FUTURES SÖZLEŞMESİ TÜRLERİ Hisse Senedi Endeks Futures ları: 1970 li yıllarda uygulanmaya başlanan bu futures sözleşmeleri, belirli bir hisse senedi endeksinin nominal değeri üzerinden alınıp satılmasını sağlayan sözleşmelerdir. Bu sözleşmelerin en büyük özelliği ise uzun pozisyonun kapatılması için sözleşme konusu varlığın tesliminin gerekmemesidir. Kısa Dönemli Faiz Futures ları: Bu sözleşmeler ileri bir tarihte belirlenen fiyattan kısa dönemli faiz oranlarının alınıp satılmasına olanak sağlar. En çok kullanılanları Eurodolar vadeli mevduatları ve hazine bonosu üzerine yazılan futures sözleşmeleridir.

53 FUTURES SÖZLEŞMESİ TÜRLERİ Uzun Dönemli Faiz Futures ları: Devlet tahvili ve belediye tahvilleri gibi uzun vadeli faiz oranlarına sahip olan varlıklar üzerine yazılabilen sözleşmelerdir. Döviz Futures Sözleşmeleri: Döviz üzerine yazılabilen sözleşmelerdir. Bu sözleşmeler sabit miktardaki dövizi, anlaşılan bir fiyattan belirli bir tarihte değiştirmeye ilişkin sözleşmelerdir. Mal Futures Sözleşmeleri: Değerli metaller, tarımsal ürünler ve petrol ürünleri üzerine yazılan sözleşmelerdir. Üretim riski ve hammadde tedarik riskine karşı koruma sağlar.

54 CBOT-IMM NYFE CME LIFFE SIMMEX COMEX WCE MidAm CSCE NYCE NYME FUTURES BORSALARI Chicago Board of Trade, Internatio. Monetary Exchange New York Futures Exchange Chicago Merchantile Exchange Pliladelphia Stock Exchange Toronto Stock Exchange London International Financial Futures Exchange Singapur International Monetary Exchange Commodity Exchange, New York Winnepeg Commodity Exchange Mid America Commodity Exchange Coffee, Sugar & Cocoa Exchange New York Cotton Exchange New York Merchantile Exchange

55 DÖVİZ FUTURES PİYASALARI Döviz futures sözleşmesi, belirli bir dövizi bugünden belirlenen bir fiyattan belirli bir vade sonunda el değiştirmeye yarayan sözleşmelerdir. Döviz futures sözleşmelerinin işlem gördüğü en önemli borsa Chicago Ticaret Borsasına bağlı olan Uluslar arası Para Piyasası- IMM dir. Futures piyasalarında minimum fiyat değişikliğine kısaca tik denir. Tik e bağlı olarak aşağıdaki değerler hesaplanabilmektedir:

56 DÖVİZ FUTURES PİYASALARI Tik Büyüklüğü = Minimum Fiyat Hareketi Tik Değeri = Sözleşme Büyüklüğü * Tik Büyüklüğü Tik Sayısı= (Futures Satış Fiya Futures Alış Fiya.)/Tik Büyüklüğü Futures Sözleşmenin Kar/ Zararı = Tik Sayısı * Tik Değeri Futures Sözleşmenin Toplam Günl.Fiyat Tik Sözleşme Günlük Değişim Değeri = Limiti * Büyüklü * Büyüklüğü

57 FORWARD Bir bankanın herhangi bir banka ile ya da kendi müşterisi hesabına ileri bir tarih için herhangi bir para birimini alması ya da satması işlemidir. Forward (vadeli) işlemler ileri bir tarihte teslimi söz konusu olacak herhangi bir malın, vadesi fiyatı ve miktarı bugünden belirlenerek sözleşmeye bağlandığı işlemlerdir. Forward işlemler kesin ve bağlayıcı işlemlerdir. Bu anlamda vadeli ve forward sözcükleri eş anlamlı olarak kullanılmaktadır.

58 Forward her türlü mal ve piyasa için söz konusu olabilir.ancak, forward işlemler, genellikle döviz ve faiz forwardı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Vadeli işlemlerin iki tarafında da bankalar varsa söz konusu işlemler interbank işlemler olarak da ifade edilebilir. Belirli bir tarihte sonuçlandırılabilen forward lara sabit forward sözleşmeleri ve uygulanacağı zamanın iki tarih arasında olduğu (bir zaman periyodu içinde olan) forward lara ise, seçenekli forward sözleşmeleri denir.

59 Forward işleminin özellikleri: 1)İleri bir tarih için ki, bunda bir sınırlama yoktur, bir para biriminin diğer para birimi ile değiştirilebileceğine ait sözleşmedir. 2)Gelecekte bir zaman için işlem yapılacak kur önceden bir daha değişmemek üzere belirlenmiştir. 3)Para ödeme işlemi vade de yapılır ve daha önce bir ödeme söz konusu değildir (bazı durumlarda forward sözleşmesi süresi uzatılabilir ancak sözleşmenin bağlayıcı yapısı gereği önce kapatılması gereklidir). 4)Forward sözleşmeleri üçüncü kişilere devredilemez. 5)Forward sözleşmeleri standart sözleşme değildir. Tüm ayrıntılar taraflarca serbestçe belirlenir. 6)Vadeli işlemler çeşitli iletişim araçları ile gerçekleştirilmekte ve fiyatlar müşterinin saygınlığına göre değişmektedir.

60 Forward işleminin amaçları: 1)Parite değişikliklerinden doğacak zararı önlemektir. 2)İleride alınacak ya da satılacak malın fiyatını bilme imkanına sahip olmaktır. 3)Spekülasyon yapmaktır. Forward işlemler, ülkeler arasındaki faiz farkından dolayı iki değişik paranın meydana getireceği getiri farkını sıfıra eşitlemek ya da çok yaklaştırmak suretiyle bir para biriminden diğerine spekülatif nedenlerle geçişleri azaltmak nedeni ile doğmuşlardır.

61 FORWARD VE FUTURES PİYASALAR ARASINDAKİ BENZERLİK VE FARKLILIKLAR 1.)Kontrat büyüklüğü: Futures sözleşmelerde kontrat büyüklüğü standart bir miktara sahiptir. Forward sözleşmelerde kontrat büyüklüğü taraflar arasında belirlenir. 2.)Organizasyon: Futures sözleşmeler organize olmuş ve belirli kurallara bağlanmış resmi borsalarda işlem görürler. Forward sözleşmeler ise kişiseldir. İşlemler bankalar ve finansal kuruluşlar tarafından yürütülür. 3.)Teslim: Futures sözleşmeler vade sonunda teslim edilecek gibi işlem görürler ancak vadeden önce alınıp satılabilirler. Futures sözleşmelerde varlığın teslimi amaç değildir. Forward sözleşmelerde vade sonunda teslim gerekir. Esas amaç varlığın teslimidir. 4.)Teslim Tarihi ve Prosedürü: Futures sözleşmelerde belirli teslim tarihleri mevcuttur ve teslimler belirli yerlerde yapılır. Forward sözleşmede ise teslim tarihi ve yeri taraflar arasında ortaklaşa belirlenir.

62 FORWARD VE FUTURES PİYASALAR ARASINDAKİ BENZERLİK VE FARKLILIKLAR 5.)Fiyat Değişkenliği: Futures sözleşmelerde işlem büyüklüğüne bakılmaksızın her yatırımcı için sözleşme fiyatı aynıdır. Forward sözleşmelerde ise kredi riski ve işlem hacmi büyüklüğü fiyatları etkileyebilmektedir. 6.)Fiyatların Belirlenmesi: Futures piyasalarda sözleşme fiyatı piyasa güçleri tarafından belirlenir. Forward piyasalarda ise fiyatlar, banka ve finansal kuruluşlar tarafından belirlenmektedir. 7.)İşlem Yönetimi: Futures piyasalarda işlemler,borsanın seans odsasında, Forward da ise kişisel alıcı satıcı arasında telefon, faks vb. araçlarla yapılır. 8.)Fiyatların Açıklanması: Futures sözleşmelerin fiyatları halka ve piyasalara açıklanmalıdır. Forward piyasada böyle bir zorunluluk yoktur.

63 FORWARD VE FUTURES PİYASALAR ARASINDAKİ BENZERLİK VE FARKLILIKLAR 9.)Pazar Yeri ve İşlem Saatleri: Futures sözleşmeleri merkezileşmiş borsalarda belirli işlem saatleri içinde dünya çapında iletişim kurularak yapılır. Forward sözleşmeler ise, örgütsüz piyasa olarak adlandırılan tezgahüstü piyasalarda 24 saat boyunca telefon ve faksla işlem görürler. 10.)Depozito ve Marjlar: Futures işlemleri için belli bir miktarda başlangıç teminatına gereksinim vardır. Ayrıca, futures işlemlerde günlük oluşan zararların karşılanması ve işlemlere devam edilebilmesi için teminatın alt ve üst marjı belirlenmiştir. Forward işlemlerde alınan ipotek taraflar arasında pazarlıkla belirlenir. Günlük fiyat değişiklikleri için herhangi bir marj uygulanmaz. Günlük kar zarar hesaplanması işlemi olan günlük hesaplaşma yapılmaz.

64 FORWARD VE FUTURES PİYASALAR ARASINDAKİ BENZERLİK VE FARKLILIKLAR 11.)İşlem Hacmi: Futres piyasada işlem hacmine ilişkin bilgiler yayınlanır. Forward piyasalarda ise, bu bilgileri çok zor olduğu için bu bilgiler yayınlanmaz. 12.)Günlük Fiyat Dalgalanmaları: Futures sözleşmelerde FTSE-100 endeksin dışında sözleşmeler için günlük fiyat limitleri vardır. Forward sözleşmeler için fiyat limiti yoktur. 13.)Takas İşlemleri: Futures piyasalarda borsa ile bağlantılı takas odası vardır. Burada günlük hesaplaşmalar, nakit ödemeleri ve teslim gibi işlemler yapılır. Ödememe riskine karşı takas odasının güvencesi vardır. Forward piyasalarda takas odası gibi bir uygulama yoktur. Risklere karşı herhangi bir güvence yoktur.