BOLGESEL!YEREL EKONOMIK KALKlNMA KURAMLARlNlN TARIHSEL SUREÇ IÇERISINDEKI GELIŞIMLERI

Transkript

1 BOLGESEL!YEREL EKONOMIK KALKlNMA KURAMLARlNlN TARIHSEL SUREÇ IÇERISINDEKI GELIŞIMLERI Tanyel Özeiçi Ecarat' ABSTRACT Regional economics which have been dominant in the second half of the twentieth century made use of the general economic theories and adapted them to its own aims and requirements. "Traditional Regional Economic Development Theories" which have been affective until to the 1970s have been influenced from the general economic doctrine through some theories and approaches such as, neoclassical economy, Keynesian economy, neo-marxisı economy, supplyoriented monetarist approaches. After the 1970s, the flexible production systems, the supranationalization and localization of the economy, the geographical mobility of investment production and labour force, and transformatian of the institutional structures have been injluential in the development of the post-fordizm debate. The changing global, economic, social and spatial conditions generate the necessity to defıne the concepts of region and regional/local economic development. The limitations of the traditional modelsfor understanding the regional/local economic development have brought the new theorizations info the theoretical agenda in the post-fordisı era. Recently, theoretical agenda is devetoping in the framework of a general concept, socio-economic paradigm. Different strands such as, Knowledge Economy, Evolutionary Economy, Institutional Economy, have been attempting to redejine the nature of economics. The regional/local economic development theories and the economic geography discipline have been affecting from these debates. In this article the histarical development process of regional/local economic development theories which have been developed on the economy-location relations is examined fırst through the title, "Classical Economic Tlıeories and ' Öğ. Gör. Dr., Gazi Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü.

2 90.IL T._a_n~y_ef_O_.. z_e~~-ie ~_m_l Traditional Regional Economic Development Theories ". The development in the theories parauel to the changes in the world conditions after the 1970s is hand/ed under the title, "Efforts to Conceptualize the Economy-Location Relations in the Post-Fordisı E ra". Lastly, the recent developing theoretical agenda is introduced under the title, "Knowledge Economy, Evolutionary Economy, Jnstitutional Economy Theories and Regional/Local Economic Development Theories ". Key Words: Economy-Location Theories, Regional/Local Economic Development GiRiŞ Bu çalışmada mekan ile ekonomik faaliyetler arasındaki ilişkiyi kuramsal olarak ortaya koyan bölgesevyerel ekonomik kalkınma kuramlarının tarihsel süreç içerisindeki gelişimleri dünyada ve genel ekonomi kurarnlarında yaşanan değişimler çerçevesindeki nedensellikleri ile ele alınmaktadır. Bu ele alıştaki temel amaç, bir yandan mekana dayalı kurarnların genel ekonomi kurarnlarından nasıl yararlandıklarını ortaya koyarken diğer taraftan da, klasik ekonomi kurarnlarında yok sayı lan mekanın, aslında ekonomik faaliyetlerin ve ekonomik ilişkilerin üzerinde yer aldığı bir birim olarak ekonomik analizlerde mutlaka içerilmesi gereken bir faktör olduğunu vurgulamaktır. Yirminci yüzyıl başlarına kadar ekonomi kuramlarının, zaman ve mekan ögelerini gözönüne almadan geliştirildikleri görülmektedir. 20. yüzyıl başlarında, ekonomik alanın kullanım biçiminin şekil değiştirmesi ile mekan ekonomik analizlere katılmaya başlanmıştır. İlk olarak mekanı ulaşırula ortadan kaldınlabilen bir mesafe olarak kabul eden ekonomistler, taşıma harcamalanna dayanarak, işletme lerin kuruluş yerini ve kentlerin hiyerarşisini saptamaya çalışmışlar, diğer yandan bir grup ekonomist ise alanı yüzey olarak kabul ederek görgül bulgulan genel formühere dönüştürerek etki alanı üzerinde çalışnuşlardır (Dinler, 2001). 20. yüzyılın ikinci yarısında gelişen -bölgesel ekonomi ise genel ekonominin geliştirmiş olduğu kurarnlan alarak kendi amaç ve gereksinimlerine uydurmuştıır. 1970'li yıllara kadar etkili olan "geleneksel bölgesel ekonomik kalkınma: kuramlan", neoklasik ekonomi, Keynezyen ekonomi, neo-marksist ekonomi, arz-yönlü monetarist yaklaşımlar gibi genel ekonominin geliştirmiş olduğu kurarnlardan etkilenmiştir. Değişen dünya koşulları çerçevesinde bölgesevyerel ekonomik gelişmeyi anlamada geleneksel modellerin kısıtlamalarının olması, yeni kuramlaştırma çalışmal arını gündeme getirmiştir. 1970'lerden itibaren esnek üretim sistemleri, ekonominin ulusüstüleşmesi ve yerelleşmesi, yatırım, üretim ve işgücünün coğrafi hareketliliği ve kurumların yeniden yapılanması ile gündeme gelen post-fordizm tartışma -

3 _B_öl.-"- ge_s_ei'-- W.-'--e_re_I.:..::E_ko-'--n-'--o-m_ik_K. _a_l._~ı_n_m_a_k_u_ra_m_l._an_n_ı_n _T._a_n"h_s_ei_S:..._u_ ~_..eç:..._j._._ çe_n...:_ s_in-'-- de-'--k-i...:. O_..! ş-'-. 91 lan bölge, bölgeseliyerel ekonomik kalkınma gibi kavramların yeniden tanımlanması gereğini ortaya çıkarmıştır. Bu dönemde gündeme gelen yeni kavram ve kuramların tamamlanmış bir kuramsal çerçeve olmaktan uzak olduğu ancak bölgesel ekonomilerin içinde bulunduğu koşullan anlama ve tanımlama çabası olduğu söylenebilir. Son dönemde bilgi ekonomisi, evrimsel ekonomi, kurumsal ekonomi gibi farklı isimlerle gelişmekte olan kuramsal gündem, ekonominin doğasını yeniden tanımlamaya çalışırken, bölgeseliyerel ekonomik kalkınma kurarnlan ve ekonomik coğrafya da bu tartışmalardan etkilenmektedir. Bu makalede ele alınacak olan ekonomi-mekan ilişkileri üzerine geliştirilen bölgeseliyerel ekonomik kalkınma kurarnlarının tarihsel süreç içerisindeki gelişim leri, "Klasik Ekonomi Kurarnları ve Geleneksel Bölgesel Ekonomik Kalkınma Kuramları" ve "Post-Fordist Dönemde Ekonomi Mekan İlişkilerini Kavramlaştır ma Çabaları" başlıkları altında incelenecektir. Son dönemde genel olarak sosyoekonomik paradigma çerçevesinde gelişen, Bilgi Ekonomisi, Evrimsel Ekonomi, Kurumsal Ekonomi gibi ekonomi kurarnlarının bölgesel ekonomik kalkınma kurarnları üzerindeki etkisi ise ayrı bir bölüm olarak ortaya konacaktır. KLASiK EKONOMi KURAMLARI ve GELENEKSEL BÖLGESEL EKONOMiK KALKlNMA KURAMLARI Mekanın ilk olarak ekonomik kurarnlarda ele alınmaya başlandığı 20. yüzyılın erken dönernlerinde neo-klasik eko:r:omjk kurarn baskındı. Dünyada yaşanan 1930 krizinden sonra ve özellikle de 1950'li yıllardan başlayarak kalkınma ekonomisinin güncellik kazanması, bölgesel politikalar ve bölge kavramının yükselen değer olarak gündeme gelmesini sağlamıştır. Ulusal kalkınma stratejilerinde benimsenen sektörel ve gelir dağılımında denge kavrarnlarına bölgeler arası denge kavramı eklemlenmiş ve ulusal kalkınmanın ayrılmaz bir parçası olarak sunulmuştur. 1950'lerde ve 1960'larda yaşanan Keynezyen devrim ile bölgesel ekonomik kalkınma kurarnlarında önemli gelişmeler olmuştur. Keynezyen kurarnlar 1970 ve 1980'lerde neo-marksist ve arz yönlü monetarist yaklaşımlar tarafından sorgulanmıştır. Ekonomik ögeler üzerine kurgulanan mekansal kurarnlar da bu sorgulamalardan etkilenmiştir. Neo-liberal kurarnlar ise 1980'lerden sonra etkili o_lmaya başlamış ancak bölgesel ekonomik kalkınma kuramıarına yeterince dahil edilemediği için daha az etkili olmuştur (Scott ve Storper, 1994). Neo-klasik ekonomik kurarn esas olarak bireyler, fırmalar ve bunların davranışlarını incelemektedir. Alıcıların, satıcı ların, üreticileri~ ve ' tüketi cilerin davranışlan diğer bütün mikro-ekonomik aktörlerin faaliyetleri tarafından belirlenmektedir. Neo-klasik ekonomistler kaynak dağıtırnma yönelik denge modelleri üzerine yo-

4 92 L T._a_n~y_e/_0_--z_e~~-iE~cr_m_l ğunlaşmaktadırlar. Sermaye ve emeğin muhtemel en yüksek kar ve ücretleri alabilecekleri alanlara doğru yöneleceklerini varsayarlar. Bireyler ve fırmalar için kar maksimizasyonu temel kaygıdır ve bu ekonomik gerekçeye göre hareket ederler. Bu çerçevede herhangi bir müdahaleye gerek yoktur. Çünkü tam rekabetçi bölgesel bir ekonomide dengeli bir dağıtım ve büyümeye uzun dönemde ulaşılacaktır. Analiz tek firmanın mikro-düzeydeki karar verme sürecine dayanmaktadır ancak ulaşım ve emek maliyetlerine dayalı olarak yer seçim seçeneklerini göstermek için bölgesel kapsama dahil edilmektedir. Bu çerçevede kuram, sermayenin düşükücretli alanlara yönleneceğini bekler ve ikame ilkesine göre sermaye-emek oranlannın yüksek-ücretli alanlarda yüksek olması beklenir. Buradaki en önemli sonuç piyasa mekanizmasının en etkin kaynak dağılımını sağlayacağı önermesidir ve piyasa optimalitesini bozacak herhangi bir müdahale arzu edilmemektedir. Bu çerçevede geliştirilen bölgesel kuramlarda, yığılmada ulaşım ve emek maliyetlerinin etkilerini ayırmak için birçok sınırlayıcı ve yapay varsayımın yapılması gerekmiştir. Örneğin Weber (1909) emek maliyetinin sabit ve ulaşım maliyetlerinin uzaklıkla orantılı olduğunu varsaymış, "yığılma faktörleri" ile ilgilenerek bölgesel kurarnlara katkıda bulunmuştur. Diğer taraftan Lösch (1944) bir ekonomik bölgeyi hammadde dağılımının, ulaşım yüzeyi dağılımının, nüfus dağılımının, zevk ve tercihlerin, teknik bilginin, üretim imkanlannın tekdüze olduğu homojen bir yüzey olarak tanımlamıştır. Isard (1960) tek bir homojen ürün için sabit fıyat ve ölçek ekonomilerinin olmaması gibi varsayımlan kullanmıştır. Hiyerarşik bir ekonomik düzlemde optimal kar maksimizasyonu için faaliyetlerin düzenlenmesinde piyasa mekanizmasının rolünü vurgulamıştır. Bu çalışmalar, topiam dolaşım maliyetlerinin minimize edilmesi ilkesine dayalı olarak ekonomik görünümün etkin bir biçimde düzenlenmesi için gerekli olan koşullann sistematik olarak incelenmesine olanak sağlamıştır. Bu görüşler tek tek yerleşmelerin ve bazen de tüm yerleşmeler sisteminin planlanmasında etkili olmuştur. Mekana dayalı geliştirilen kuramıann ekonomi kunimına katkısı ise, monopolistik ve eksik rekabetin mekansal sonuçlanna dikkat çekilerek mekanın üstesinden gelmenin maliyetlerinin neden gerçek ekonominin tam rekabet modeline göre işleyemeyeceğine yönelik önemli bir açık_iama getirmesidir. 1950'li ve 1960'lı yıllarda ekonomide etkili olan Keynezyan görüşlerin bölgesel ekonomik düşüncede önemli ve yaygın etkileri olmuştur. Bu dönemde neoklasik düşünceler, Keynezyan kavramlarla karşılaştırmak için bir temel olarak sıkça kullanılmıştır. Keynezyanizm kapitalizmin olgunlaşmasının bir sonucu olarak ortaya çıkmış, 1930 krizinden sonra kapitalist sistemin sürekli büyümesi ve istikrann sağlanmasında devletin müdahaleci rolünün öneminin ortaya konmasıyla po-

5 ...:.B_ö-"'lg_es_e.:.._ I!Y. _e_re_f_e.c_k_o_no_m_i_k K,...:. a_fk_ın_m_a_jg_u~_a_m_fa_n_n_ın_t._a_rih_s_ef_s.c_u_ ~_,eç,_j._. ç_er_is_in_d._e_kı_ G-'--l""-ş püler olmuştur. Bu dönemde devletin meşru müdahalesi 'ekonomik büyümenin teşvik edilmesi, tam istihdamın sağlanması ve gelirin yeniden dağıtılması' için önemli görülmüştür. Keynez, sermaye biriktikçe yeni sermaye yatınmı fırsatlannın tükeneceğini ve bunun sonucu olarak sermaye birikimi ve ilerlemenin yavaşlayacağını öne sürmüştür. Keynez, tüketim ve yatınm tarafından yaratılan toplam talebin sürekli gelişme ve büyüme için gerekli olduğuna inanmaktadır. Bu dönemde bölgesel ekonomik kalkınma kuramlannda da bölgesel gelişme sürecinin dengesizliğe dayalı doğasını vurgulayan Keynezyan görüş önem kazanmıştır. 1950'lerde eşitsiz gelişme süreci ve bağımlılık kurarnlan gibi kapitalizmin kendi içinde yarattığı dengesizliği analiz eden kurarnlar tartışılmaya başlanmıştır. Ekonomik faaliyetlerin diğer alanlan gözardı etme pahasına belli alanlarda yığılması tüm bu tartışmalarda kabul edilmekle birlikte, sebepleri farklı bakış açılan ile açıklanmaya çalışılmıştır. Analizlerde mekanın gözardı edildiği arz ve talep kısıtlannın ve sermaye ve emek akışlannın yerine fiziki ve maddi koşullann tarihsel gelişimi ile dinamik sosyal ve mekansal yapılar dikkate alınmaya başlamıştır. 'Birikimli nedensellik' (cumulative causation) görüşü 1950'lerin başında Perroux tarafından geliştirilmiş daha sonra Myrdal (1957) ve Hirschman (1958) tarafından geliştirilmiştir. Perroux, Schumpeter'in kalkınmanın temelinde yeniliklere (inovasyon) yaptığı vurgudan ve bununla bağlantılı olan 'itici (propulsive) sanayiler' görüşünden etkilenmiştir. Myrdal büyüme merkezlerinin olumsuz etkilerini bir bölgedeki ekonominin gelişmesinin başka bölgedeki bir ekonominin gelişimini kötü etkilemesini açıklayan "geri yıkama (backwash) etkileri", olumlu etkilerini ise bir bölgenin gelişmişliğini yaymasını açıklayan "yayılma (spread) etkileri" olarak tanımlamıştır. Hirschman ise büyüme kutuplannın uzun dönemde yaratacağı bir bölgenin gelişmişliğinin öteki bölgelere yayılmasını sağlayan etkileri (trickling down) vurgulamıştır. Yukandaki görüşlerin oluşturduğu bölgesel büyümenin birikimli nedensellik, dengesizlik modeli, tercih edilen bölgelerin değiştirilemez ve kaçınılmaz olarak ileri gideceğini diğer bölgelerin ise göreli olarak ve belki de mutlak olarak geri kalacağını varsaymaktadır. Olumlu yönden bakan kurarn ise devletin yeni yatınmlannı sınırlı sayıdaki merkezlerde yoğunlaşmasını sağlayacak tedbirler alması ile çarpan ve ölçek etkileri yaratarak kendi sürdürülebilirliğini devam ettirecek bir büyümenin sağlanabileceğinin mümkün olacağını ortaya koymaktadır. Dengesizlik kuramı genel olarak kalkınma sürecindeki tuzaklan ve içsel ve dışsal ekonomiterin güçsüzlüğünü analiz etmede başanlı olmuştur. Aynca kapitalist piyasanın özgür işleyişinin sonucu olarak eşitsiz gelişmeyi vurgulamıştır.

6 94 ~ Tc_a_n~ye~I~O_ z_el~çi~e~"c~e~_al 1970'lerin başından itibaren Keynezyanizmin hakimiyeti iki cepheden eleştirilmeye başlanmıştır. Bunlardan biri monetarizmin faziletlerini ve arz yönlü ekonominin önemini savunan ekonomistler tarafından geliştirilmiştir. Keynezyan görüş arz-yönlü konuların fiili dışlanmasında talep yönetiminin rolünü vurgularnıştı. Bölge tartışmalannda ise bölgesel ekonomilere ürünlere dışandan olan talebin ya da devlet tarafından dışandan enjekte edilen talebin hakim olduğu görüşü hakimdi. Arz-yönlü konular gözönünde bulundurulduğunda, neo-klasik kuramda nüfus dışsal bir faktör olarak ele alınıyor, farklı karşılıklara cevap olarak sermaye ve emeğin hareketliliğinin dengede eşitlik eğiliminde olduğu kabul ediliyordu. Arz-yönlü konuların yanısıra ekonomik büyürneyi hızlandıran teknolojik değişim ve girişimcinin rolü de gözardı ediliyordu (Chisholm,l990). Bölgesel düzeyde arz-yönlü pratiklerle ilgili dikkate değer gelişmeler olmasına rağmen bölgesel gelişmenin arzyönlü analizi kimse tarafından formüle edilememiştir. Keynezyanizme karşı diğer bir eleştri cephesini ise Marks'tan ve onun takipçilerinden etkilenen radikal görüşlü akademisyenler oluşturuyordu ve 1980'lerde etkili olan Neo-Marksist radikal yaklaşımlarda Marksist kavramlar birçok akademisyen tarafından farklı perspektiflerle bölgesel analizlerde kullanılmıştır. Massey'e (1978) göre ilk grup kurarncılar tarihi materyalizmin genel yasalarını ve bunların mekansal etkilerini kullanrnışlardır. Bu grupta Holland (1976) sermayenin belli alanlarda yoğunlaşmasının kaçınılmaz bir eğilim olduğunu analiz etmiştir. Lipietz mekanda şekillenen değer yasasını çalışmıştır. Lipietz eşitsiz gelişimi açıklamak için mekan üzerindeki sermaye hareketi yasalarını analiz etmiştir. Bölgesel farklılıklan göstermek üzere farklı üretim tarzlan arasındaki eşitsiz değişim üzerinde çalışmıştır. Tarım ve zanaate dayalı üretimin olduğu bölgeler kapitalist üretimin olduğu ve teknik ve kurumsal yapısı gelişmiş bölgelere göre daha dezavantajlı bir konumdadır. Castells (1977), kentsel alanı bir tüketim mekanı olarak, bölgeyi ise üretim mekanı olarak kabul etmektedir. Castells'e göre, tekelci kapitalizm olarak kabul edilen baskın üretim tarzı, sosyal yaşamı ve mekanı yapılandırmakta, mekanı farklı yollarla parçalara ayırmaktadır. Bunun sonucunda çokbölgeli, çok-uluslu fırmaların en uygun alanlarda yer seçmesi sonucunu op:aya çıkarmaktadır. Bu durum üretime dayalı olarak bölgesel eşitsizliklerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Castells'in bu formülasyonu üretim ve tüketimin karşılıklı bağımlılığını gözardı etmesi ve üretimin sosyal ilişkilerinin temsili yerine kenti fazlasıyla hesaba katması nedeniyle eleştirilmiştir. İkinci grup kurarncılar eşitsiz bölgesel gelişmeyi bağımlılık, eşitsiz. değişim ve emperyalizm kurarnlan ile açıklamaya çalışmışlardır (Massey, 1978). Kurarncıların paylaştığı ortak görüş gelişmişliğin ve az gelişmişliğin birbiriyle ilişkili olduğudur.

7 ~B~ö~&_es_e/.~YY,~e-~_el~E~k_o_no_m_ı_k_K.~a-~_,_nm a_k._u_m_m_l._a_n_nı_n_t._a_n_~_se_l~s_ü_m~ç_iı~~-n~sı_ n_de_k_i~ç~~~ Eşitsizlikler sermaye birikimi ve kapitalist üretim tarzının yeniden üretilmesi için gerekli olarak kabul edilmektedir. Eşitsizlik, gelişmiş, az gelişmiş ülkeler ve bölgeler terimleri ile ulusal, uluslarası düzeylerde analiz edilmektedir. Bu kurarnlar da dünyanın statik olarak merkez ve çevre olarak bölünmesi nedeniyle eleştirilmiştir. Ayrıca 1970'lerde Güneydoğu Asya'da yeni sanayileşmekte olan ülkeler, gelişmiş ekonomilerio petrol krizleri karşısındaki kınlganlıklan ve sanayideki yeni işbölümü de eleştirilerin diğer gerekçeleri olarak ortaya çıkıyordu. Diğer taraftan bu kuramcılann bir büyüme kuramı geliştirememiş olmalan da bir eleştiri kaynağı idi. Kapitalist üretim tarzında eşitsiz coğrafi gelişmeyi açıklamak için çok sayıda kurarncı bağımlılık paradigmasını coğrafi mekana adapte etmeye çalışmıştır. Soja'ya (1980) göre, kapitalizmin hayatını sürdürebilmesi için bölgesel eşitsizlikleri yaratması, genişletmesi ve sürdürmesi gerekmektedir. Soja, ayrıca üretimin sosyal ve mekansal reddi arasındaki dialektik ilişkiyi de formüle etmeye çalışmıştır. Smith (1984) kapitalizm altındaki eşitsiz gelişmeyi farklı tarihsel koşullara göre kurmaya çalışmıştır. 1970'lerin sonunda ve 1980'lerde önem kazanan neo-liberal kurarolann monetarist arza dönük yaklaşımı, bölgesel düzeyde arzın kendi talebini yaratacağını öne sürmektedir. Bu çerçevede, teknolojide ileri gitme ya da geri kalma önemli bir duruma gelmektedir. Bölgesel gelişme ve geri kalma dinamikleri bir yanda girişimcilerin ve firmalann diğer yanda ise çalışaniann ve hanehalklannın çıkarlannın ve tepkilerinin kesişınesi olarak açıklanmaktadır. Özet olarak, neo-klasik ve Keynezyan modellerde, bölgesel gelişme ya da gerileme, ya toprak, emek, sermaye, girişimci gibi üretim faktörlerinin varlığına ve sermaye ve emeğin bölgeye cezbedilerek arz kısıtlannın gevşetilmesine ya da bölgenin ürünlerine talebi yaratan dış piyasalara ve bir bölgedeki temel sanayilerin hızlandıncı-çarpan etkisine dayalı olarak algılanmaktadır. Bu modeller üretim faktörlerini nicel olarak algılamakta teknolojide ve üretim süreçlerindeki fiziki ve maddi koşullardaki süregelen değişimi gözardı etınektedir. Ayrıca maddi ve mekansal yapılardaki değişime neden olan dinamik sosyal yapı da bu modellerde içerilmemektedir. Denge koşuhanna nasıl erişiidiğini gösterebilıpek için yapay varsayımlar gereklidir ancak bu varsayımlar da ~ünya üzerindeki eşitsizliklerin neden ortaya çıktığını açıklayamamakta ve bu problemin çözülebileceğine ilişkin herhangi bir değerlendirme ortaya koyamamaktadır. Üretim ve tüketim arasındaki teknik ilişkilerin sosyal ilişkilerle bağlantılı olarak anlaşılabileceğini öne süren neo-marksist eleştiri bu açıdan biraz daha yol almış gözükmektedir.

8 961 L T.~a~n~y~el~o~ z~el.lçı~ E~c~e~ml POST -FORDiST DÖNEMDE EKONOMi MEKAN ilişkilerini KA VRAMLAŞTIRMA ÇABALARI 1930'lardan 1970'lere kadar olan dönemde üretimde egemenlik kazanmış olan büyük ölçekli ve toplu üretime dayalı kitlesel üretim biçimi ve örgütlü kapitalizm, 1970'lerde dünyada yaşanan ekonomik bunalımla birlikte gerileme süreci içine girmiştir. Bu süreçte, esnek üretim kavramı giderek gündemin ana kavramı haline gelmiş ve post-fordist olarak tanımlanan yeni bir döneme girilmiştir. Ekonominin ulusüstüleşmesinin etkilen, yatırımların ve üretirnin coğrafi hareketliliği, büyük ve çok-uluslu şirketler ve devletlerin yeni yapılanması bu dönemde yerel ekonomileri istikrarsız bir konuma dönüştürmüş tür. Yerel ekonomilerio tutarlılığı ile sermaye ve ticaretin hareketliliği post-fordist dönemdeki yaklaşımların mücadele etmesi gereken birbiriyle çelişen iki süreç olarak ortaya çıkmıştır. Refah, ekonomi ve toplum arasındaki ilişkileri yeniden tanımlamak üzere geliştirilen tartışmalar ve kavramlar yeni yaklaşımların temelinde yer almaya başlamıştır. Bu dönemde ortaya çıkan olguların karmaşıklığı soyutlama düzeyi yüksek ku :amsal çerçevelerin de sorgulanmasına neden olmuş, ekonomik ögeler üzerine kurgulanan mekansal kurarnlar da bu sorgulamadan etkilenrniştir (Eraydın 2002a ). Bunalım öncesi neo-klasik ekonomik büyüme kuramma dayalı olarak ortaya çıkan bölgesel kuramlar, arz ve talep koşullan ve üretim faktörlerinin bileşimi üzerine kurulmuş olup üretim faktörlerinin akıcılığı ve farklılaşan niteliği nedeniyle 1970 sonrası gelişmeleri açıklamakta yetersiz kalmışlardır. Bölgesel ve kentsel gelişme sürecini tanımlamaya yönelik olarak Neo-klasik iktisat çizgisindeki Bölgesel Denge (Weber, Lösch, Isard), Bölgesel Eşitsizlik Kuramları, Keynezyan yaklaşımlar çeşitli ekonomik parametrelerin değişimine koşut bir gelişme çizgisi sunarken, yapıda belirli bir devamlılık kavramından hareket etmemektedirler. Kalkınma ekonomisi çerçevesinde geliştirilmiş bölgesel kurarnlar olan Büyüme Kutupları, Birikinıli Nedensellik ve Kutuplaşmış Büyüme ise belirli bir bölgede gelişmeyi başlatabilmenin koşullarını tanımlarken, bu dönüşümü belirli bir sürecin sonucu değil yapılan müdahalelerin bir yansıması olarak tanımlamaktadırlar. Öte yandan Marksist ideoloji çerçevesinde gelişen Merkez-Çevre, Bağımlılık ve Eşitsiz Deği şim Kuramları, Marksist kuramın teknolojik değişme-kriz analizleri dışında daha durağan bir çerçeve sunmaktadırlar. Söz konusu gelişme odaklı kurarnların genelde süreç içinde köktenci bir dönüşümü içeren bir mantık çerçevesinde geliştirilmemiş olmaları nedeniyle 1970'ler ve 1980'lerdeki değişim ve dönüşümleri açıklamakta yetersiz kaldıklan görülmektedir. 20. yüzyılın sonlarına gelindiğinde sosyal ve ekonomik kalkınmaya yönelik klasik paradigmalar kendi kendilerini geçersiz hale getirmişlerdir. Neo-

9 =B..:.. ö.ie /g.:..: es_:_e ::_ //Y. =-e:..:. ıc.:..: e/-=e:..:.k:..:. o no:..:.m..:..i...:. k -=K...:..a:..:. /k_ın_m_a:.:._::_k_:_u_:_ ra_m_:_/._:_ arı_n_:_ı_:_ n _Tı_a_rı_ h_.:..: <e_i _S_ü_re=ç ~İç,_e_ris_i_nd_e_k_i _02/ş_.,1. 97 Keynezyanizm'den Neo-Marksizme kadar uzanan solun paradigmalannın etkisi devletin ekonomik gelişmedeki önemine yönelik değerlendirmeleri nedeniyle a zalmıştır. Sağın neo-liberal paradigması ise ekonomik gelişmenin ve sosyal refahın ilerlemesinde piyasa mekanizmasının eksikliklerini farketmede yetersiz ve isteksiz kalmıştır. Son y;llık dönemde Yapısal Dönüşüm Kurarnları çerçevesinde çok sayıda kurarulaştırma çabası ortaya çıkmıştır. Kavramsal olarak klasik yaklaşımların bireyselciliği karşısında yeni yaklaşımlar ekonomik davranışın ortak ya da sosyal temellerini vurgulamaya başlamıştır. Ancak bu yaklaşımların arkasında ne tutarlı bir ekonomik kurarn vardır ne de bu yaklaşımlar bölgesel ekonomik kalkınma kuramı geliştirmek için yeterli bir altlık ortaya koymaktadır. Bu çabalar daha çok dünyadaki sosyal, ekonomik, politik ve mekansal yapıların karmaşık dönüşüm süreçlerini açıklamaya yönelik olarak geliştirilmiş yeni kavramlar olarak ortaya çıkmaktadır. Geleneksel bölgesel politikaların krize girdiği 1980'lerde içten kalkınmaya yönelik yerel ve bölgesel ekonomik kalkınma girişimleri gündeme gelmeye başla mıştır. Ulus-devletin bölgesel ekonomik kalkınmaya yönelik politikalarının alternatifi olarak yerel ve bölgesel kalkınmada içsel potansiyelin değerine yönelik görüşler vurgulanmaya başlanmıştır. İlk tartışmalar yereli ve bölgeyi temel alan ve rekabetçi üstünlük için yerel dinamikleri vurgulayan tartışmalardır. Bu tartışmalarda diğer yerellikler ve bölgelerle ilişkilere açık olarak bir referans verilmemektedir. Bu tartışmaların yazında yer alan örnekler çerçevesinde "Marshalgil sanayi bölgeleri" ya da "yeni sanayi odakları" (industrial districts) modeli ile somutlaştırtldığı görülmektedir. "Yeni Sanayi Odakları"nın ortaya çıkışı, üretimin yeniden örgütlenmesi ile ortaya çıkan esnek üretim biçiminin mekandaki en önemli sonucu olarak değerlendirilmiştir. Bu modelde bir noktada değişik faaliyetlerin yer almasının işlem maliyetlerinin düşürülmesi ve dışsallıkların sağladığı ekonomilerden yararlanılması üzerinde durularak, fason ilişkileri içinde esnek üretimin gerçekleşmesi açıklanmaya çalışılmıştır. Üretimde düşey ve yatay ayrışmanın mekansal yığılma sürecini hızlandırdığı ve bunun sonucu olarak esnek üretim merkezlerinin ve bölgelerinin ortaya çıktığı öne sürülmüştür (Brusco 1986; Stöhr 1990; Urry 1987). Bu bölgelerin bir bölümünün geleneksel becerilerin canlandırılması ile (Piore ve Sabel 1984), diğer bir bölümünün yüksek teknoloji sektörlerindeki gelişmeye dayalı olarak (Storper ve Scott 1986; Scott 1988) ortaya çıktığı ortaya konmuştur. Post-fordizmin ilk dönemlerinde ortaya çıkan bu yaklaşım ve modeller, yeni kavram ve yaklaşımlarla günümüze kadar farklı cephelerden eleştirilip geliştirilerek gelmiştir.

10 981.L T._a_n~y_el~o~ z~elıçı~ E~c~e~~al BiLGi EKONOMiSi, EVRiMSEL EKONOMi, KURUMSAL EKONOMi KURAMLARI VE BÖLGESEL EKONOMiK KALKlNMA KURAMLARI Son dönemde Bilgi Ekonomisi, Evrimsel Ekonomi, Kurumsal Ekonomi gibi farklı isimlerle gelişmekte olan kuramsal gündem, ekonominin doğasını yeniden tanımlamaya (Amin, 1999) çalışmaktadır. Bilgi toplumunun içinde bulunduğu ekonomik koşullar günümüzde bilgi ekonomisi adıyla anılmaktadır. Kuramsal tartışmalarda temel üretim faktörlerinin artık sanayi toplumundaki gibi sadece sermaye, doğal kaynaklar (toprak) ve emek olmadığı, ülkeleri refah artışına götüren en önemli üretim faktörünün bilgi olduğu iddia edilmektedir. Neo-klasik ekonomide teknoloji üretim için dıştan verilmiş bir parametredir. Böyle bir bakış açısının gerisinde emeğin homojen ve niteliksiz olduğu (fordist üretim), bilginin bir kamu malı olduğu, bilgi üretimi için gerekli tek girdinin bilgi olduğu bu nedenle de bilgi üretiminin sıfır maliyetli ve sıfır getirili olduğu kabulü bulunmaktadır (Tekeli, 2002). Oysa günümüzde bilgi üretimde açıklanamayan bir artık kısım olmaktan çıkarak sermaye ve emek gibi bir üretim faktörü haline gelmiştir. Bilgi ekonomilerinde rekabet gücü, doğal kaynaklar ve fiziksel işgücünün belirlediği mukayeseli üstünlük ile değil, bilgi yaratma ve sürekli gelişmenin belirlediği sürdürülebilir üstünlük ile sağlanmaktadır. Bilginin bir ekonomik kaynak olarak davranışı bugün için tam anlamıyla kavranmış değildir. Ekonomi biliminde ise henüz bir kurarn geliştirilip onu sınayacak kadar tecrübe sahibi olunamarnıştır. Şu an için söylenebilen bilgiyi servet üretme sürecinin merkezine yerleştiren bir ekonomi kuramının gerekliliğidir. Bugünün ekonomisini ve ekonomik büyümesini ancak böyle bir kurarn açıklayabilir. Bilginin üretim faktörü haline dönüştürülmesi üç şekilde olmaktadır; birincisi sürecin, ürünün ya da hizmetin sürekli olarak iyileştirilmesi, ikincisi var olan bilginin sürekli olarak işlenmesi yoluyla ondan yeni ve farklı süreçler, ürünler ve hizmetler elde edilmesi, üçüncüsü ise gerçek yeniliktir. Bilgiyi uygulayıp ekonomide ve toplumda değişiklik yapmanın yolu üç yöntemin de eş zamanlı ve eş güdümlü uygulanmasından geçmektedir. Ancak bilginin nicelleştirilmesinin zorluğu ekonomi kuramı açısından önemli bir engel olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun da ötesinde asıl zorluk, bilginin verimliliğinin yani nitel etkisinin belirlenebilmesidir. Bilginin bu özellikleri çerçevesinde yeni büyüme modelleri (endojen-içsel modeller) bilginin ekonomiye olan katkısını iki temel kavramla açıklamaktadırlar; bu kavramlardan birincisi, bilginin ve teknolojinin yarattığı pozitif dışsallıktır. Yaratılan bilgi hangi düzeyde olursa olsun farklı sektörlerce alınıp kullanılabilmekte, farklı süreçlerle işlenerek verim sağlanabilmektedir. Her yeni bilgi bir sonrası için hareket noktası oluşturabilmektedir İkinci temel kavram ise, bilginin artan

11 _B_öl.-"-ge_s_el_YY._e_re_f_E_k_o_no_m_ı_ k_k._a_fk_ı_nm_a_k._u_ra_m_f._a_n_nı_n_t._a_r_ih_se_f_s_ü_re-"-ç_l,_çe_rı_ sı_ n_de_k_i_g~/ '- --~ - 99 ölçeğe göre getiri sağlamasıdır. Bu kavram sayesinde bilginin kullanıldıkça, yayıidıkça veriminin artacağına dair savunulan varsayımın doğruluğu da kanıtlanabilmektedir. Bilgi diğer üretim faktörlerinin aksine paylaşıldıkça artmaktadır. 1980'lerin ortasından itibaren uluslararası alanda yaşanan gelişmelerin yorumlamnası "yeni ekonomi" (new economy) denilen kavramın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Yeni ekonominin dört temel özelliğinden söz etmek mümkündür; iletişim teknolojileri; araştırma geliştirme faaliyetleri, küreselleşme ve kurumların insan kaynaklanna dayalı yeniden yapılanması. Son dönemde, Shumpeter'in "teknik ve örgütsel yeniliğin sonucunda fırmaların neo-klasik kuramda kabul edilenden daha çok belirsizlik ve istikrarsızlıkla karşı karşıya olduğu; piyasa dışında sosyal kurumların önemli rol oynadığı bir süreç olarak kapitalizmin bir evrimsel süreç olduğu" anlayışından yola çıkan yeni bir ekonomi kurarnı geliştifilmeye başlanmıştır. Firma düzeyinde ürün, süreç ve organizasyonda yenilik, sanayi, bölge ve ulus düzeyinde sosyal ve kurumsal yenilik çerçevesinde ele alınan yenilik kavramı ekonomik kalkıruna kurarnlarında daha önemli bir yere sahip olmaya başlamıştır. Bilginin sürekli olarak üretilip, birikerek toplumu değiştirdiği kabul edilince, bu üretim sürecinin neo-klasik ekonominin denge arayıcı yaklaşımları içinde kavramsallaştırılması (Tekeli, 2002) anlamlı olmamaktadır. Bu süreci kavramak için kurumsal evrimsel ekonomi çerçevesi içinde ele almak gereklidir. Bu durumda daha başlangıçta yeniliklerle gelişen evrilmeye açık bir sistemin varlığı kabul e dilmektedir. Böyle bir sistemde insanların eylernlerinde toplumun varlığını hesaba kattığı ve ona uygun davrandığı kabul edilirken, insanların eylemlerinin de toplumu etkilediği kabul edilmektedir. Karşılıklı etkileşmeyle hem insanlar hem toplum evrim geçirmektedir. Ekonomik yapının kurumsal düzenlemeleri evrim geçirirken gerçekleşen yeni kurumsal düzenlemeler, işlem maliyetlerinin ( transaction cost) ve belirsizliklerin azaltılması mekanizmalannın kurulması ve bilgi temelinin oluşturulması için geliştirilmektedir. Yine son dönemde etkili olan kurumsal paradigma, ekonominin sosyal ve kültürel gömülülüğünü vurgulayarak ekonomik yaşamın çok sayıdaki belirleyicinin bir ürünü olduğunu ve zaman ve mekana bağlı olduğunu tartışmaktadır. Ekonomi, ne sadece soyut evrensel kurallarla, ne de kendi başlarına hareket eden ekonomik birimler tarafından belirlenmektedir. Ekonomik davranışın zaman ve mekana özel biçimleriyle, ekonomik yeniden üretimin genel gereksinimleri arasındaki sosyal aracılık, ekonomik aktivitenin evrensel olmayan çok sayıdaki belirleyicisini oluşturmaktadır. Bugün, ekonomik gelişme alanındaki araştırmalar, kurumların önemli rollerinin olduğunu kabul etmektedir. Klasik teori, ekonomiyi belli bir anda analiz

12 1001~ ~T.~a~n~ye~l~o~ z=e~l;~e~~~m~l ederken ve zaman ve yere ait bilgi sınırlıyken; kurumsalcılar, süreci gözden geçirerek neden bazı ekonomilerin gelişmiş, bazılanmusa gelişmemiş olduklannı açıklamaya çalışmaktadırlar. Bugün ekonomi ve mekansal gelişme yazınında "mekan" özellikle bilginin yayılmasının sağladığı dışsallıklar nedeni ile "bilgi -kalkınma" ilişkisinin aynlmaz bir parçası haline gelmiştir (Eraydın 2002b ). Yerelin gelişmesinin anlaşılmasında yenilikçiliğe verilen önem arttıkça evrimsel ekonominin araçlan merkezi bir konum kazanmaktadır. Bölgesel ekonomik kalkınma çerçevesindeki kuramsal tartışmalarda da bu evrimsel kurumsal ekonomik kurarndan yararlanılmaktadır. Özellikle bölgesel kalkınmada öğrenme, yenilik ve kururulann rolü çerçevesinde ortaya çıkan tartışmalar evrimsel ekonomik kuramın gelişmesi ile bağlantılı olarak gelişmektedir. Bu çerçevede post-fordizm tartışmalannın yeni sanayi odaklan modeli ile tanımlanan bazı bölgelerin, keskin çizgilerle belirlenen kurallara uymaması, gelişmede yeni olasılıklann dikkate alınması gereğini vurgularken, pek çok bölgenin bunalım döneminde ekonomik açıdan gerilemesi tek ve olumlu bir gelişme çizgisinin yeterli olmadığını göstermiş ve değişen dünya koşullanna uyum sağlamada belirli bir zamanda sahip olunan rekabetçi üstünlüğün yeterli olmadığı anlaşılmış tır. Bu noktada evrimsel yaklaşımlar bu yetersizliği açıklamak üzere önem kazan~ mış uyum, yenilik, öğrenme gibi kavramlar ön plana çıkmıştır. Sanayi alanlannın evrimi ile ilgili çalışmalar artan rekabetçi ekonomik koşul larda sanayi yığılmalannın öğrenme kapasitelerine odaklanmıştır (Amdt ve Stemberg 2000; Hudson 1999; Jin ve Stough 1998; Maskeli ve Malmberg 1999; Tödtling ve Kaufinann 2001). Burada bilginin ve öğrenme sürecinin yayılmasında mekan önemli bir faktör olarak tanımlanmaktadır (Amin ve Cohendet, 1999; Glasmeier 1999; Hudson 1999; Kırat ve Lung, 1999; Maskeli ve Malmberg 1999). Bu yazın çerçevesinde ortaya çıkan tartışmalarda yenilikçilik kapasitesine dayalı bölge modelleri (Cumbers vd., 2003), 'öğrenen bölge' (Florida 1995, Morgan 1997, Hudson, 1999, Bookema vd., 2000), 'yenilikçi çevre' (Camagni, 1991), 'bölgesel yenilik sistemleri' (Cooke vd., 1997; Asheim ve Isaksen, 2002) gibi farklı yaklaşımlar ile tanımlanmaktadır. Bilgi ve öğrenmenin sosyo-mekansal süreçleri tanımlanırken toplu öğrenme (Keeble ve Wilkonson 1999; Tödtling 1999; Antonelli 2000;), kodlanmış-kodlanmamış (tacit) bilgi (Grabher 1993; Lawson ve Lorenz 1999), ağlar (Camagni 1991; Freeman 1991; Asheim ve Cooke 1999; Callinson 2000; Keeble ve Wilkonson 2000; Koschatzky vd. 2001;), yakınlık dinamikleri (Kırat ve Lung 1999; Stemberg 1999; Simmie 2002; Freel 2003) gibi birçok kavram tartışmalann temelini oluşturmuştur.

13 _B_ö_,_lg_es_el'-/'Y._e_~_e!_E_k_o_no_m_ı_ k_k._a_!k_ı_nm_a_k._u_ra_m_j._a_n_nı_n_t._a_n_ h_se_l_s_ü_re.=..ç_i."-çe_n_ sı_ n_de_k_i_g,lş' , - JOJ Evrimsel ekonomik kuramın günümüzde gelişmekte olduğu, ve bu alanda yapılan çalışmaların, karmaşıklığın ve mekana dayalı gelişmelerin nedenini açıklamada, makro ve mikro düzeyler arasındaki dinamik etkileşimi analiz etmede ekonomik coğrafyaya önemli katkılar sağlayacağı söylenebilir. SONUÇ Bu çalışmada mekan ile ekonomik faaliyetler arasındaki ilişkiyi kuramsal olarak ortaya koyan bölgesevyerel ekonomik kalkınma kuramlarının tarihsel süreç içerisindeki gelişimleri dünyada ve genel ekonomi kurarnlarında yaşanan değişimler çerçevesindeki nedensellikleri ile ele alınmıştır. Tablo 1 'de bu süreçlerin bir özeti verilmektedir. Bölgeler arası eşitlik hedefinin önemsendiği ve klasik ekonomi kurarnlarından etkilenerek oluşturulan geleneksel bölgesel ekonomik kalkınma kurarnlan pratikte başarılı olamamıştır. Eşitsiz büyürneyi tersine çevirmek için geliştirilen öneriterin karşısındaki en büyük engel neo-klasik ekonominin pareto optimumuna dayanan etkinlik anlayışı ve evrensellik iddiası taşıyan tek ve en doğru çözüm arayışı olmuştur (Tekeli, 2003). Neo-klasik ekonomik kuramın temel varsayımlarının modem ekonominin temel gerçeklikleri ile tutarlı olmaması nedeniyle ekonomik kuramda yaşanan gelişmeler mekansal ekonominin de katkılarıyla bağlam bağımlı kurarnlara dayanan çok çözümlülüğü kabul eden yaklaşımları gündeme getirmektedir. Bu gelişmeler ekonomi kuramma mekanın yeniden katılmasını sağlarken, bölgesel ekonomileri marjinal konumundan çıkararak ekonomi disiplini ile karşılıklı etkileşim içindeki önemini arttırmaktadır.

14 """'" ' "'""ııııuıuıuııııuıuıuıuınııuıııınıuıııııııwuı:uınnınıııuıınuı ı nu.ıımııııuıııııııı ı tı ı ıı ı ıı ı ı ıı ıı... Tablo I. Ekonomi Mekan İlişkilerinin ve Kurarnların Tarihsel Gelişimleri -= N ı Üretim türü Ekstansif (yaygın) Kitlesel üretim Esnek üretim Farklılaşmış kitlesel üretim+esnek üretim+yenilik Bölgesel büyümenin kaynagı Dıştan kışkırtılan talep; devletin yeniden dagıtıcı kararları, ulusaşırı firmaların kararları İçten gelişen Tabandan kalkınma İçten gelişen (teknik ve örgütsel yenilik) Eklenen ve güzergah bağımlı Bölgesel gelişme dinamiğinin ögeleri Sermaye birikimi-yatırım Düşey bütünleşmiş ekonomi Ticaret konusu karşılıklı bagımlılıklar (girdi-çıktı ilişkileri) İnsan sermayesi yatay bütünleşmiş ekonomi kollektif girişimcilik Ticaret konusu olmayan karşılıklı bagımlılıklar Teknik ve örgütsel yenilikler Yarı-düşey bütünleşme Sosyal sermaye Toplumsala gömülü ekonomik ilişkilerin Ticaret konusu plmayan karşılıklı bagımlılıklar Mukayaseli üstünlük için nedenler Verili üstünlükler (coğrafi üstiinlükler) Ölçek ekonomileri Yığılma ekonomileri Tarihsel birikmiş üstünlükler Kapsam ekonomileri Yığılma ekonomileri Ortak kullanılan altyapılar Tarihsel birikmiş üstünlükler Ağ dışsallıklan (yerel ağlar, yerel-üstü ağlar) Ekonomi Kuramı Neo-klasik Keynesgil talep Neo-klasik sanayi yer seçimi kuramı Neo-Marksist Neo-Liberal Monetarist Arz-yönlü ekonomi Bilgi ekonomisi Evrimsel ekonomi Kurumsal ekonomi Bölgesel/yerel Kaynak dağılımında kalkınma denge modelleri kuranıları Kalkınma kutupları Merkez-çevre kuranıları Dışsal etkiler tarafından kalkınma Eşitsiz bölgesel kalkınma Aşağıdan kalkınma Yeni Sanayi Bölgeleri Yenilikçi öğrenen bölge Yerel /küresel kalkınma Yer ve bağlam bagımlı kuranılar ır Kaynak: Chisholm (1990), Özeiçi (2002), Tekeli (2003)'den uyarlanmıştır. ~ "' 2...

15 .:..:.B_c_öl>:-ge.:..:.s;:...:e//Y...:.: e~.:..:.ei_e_c_k.:..:.o_no:_m_i_k.:..:.k.:_a_lk_ın_m_a.:..:.k_u_ra.:..:.m_l._an_n_ın...:.: Ta_r_ih_se_I.:..:.S_ü_re=--ç---'İç'-er_is_in_d_ek_i_G---'/ş_. 103 KAYNAKÇA AMIN, A., (1999), "An Institutionalist Perspective On Regional Economic Development", Int. J.Urban and Reg. Res. 23, AMİN, A., COHENDET, P., (1999), "Moving on Institutionalism in Economic Geography", Environment and Planning A, 33, ANTONELLI, C., (1999), "The evolution of the Industrial Organisation of the Production of Knowledge", Cambridge Journal of Economics, 23(2), p ARNDT, 0., STRENBERG, R., (2000), "Do Manufacturing Firms Profit from Intraregional Innovation Linkages? An Empirical B as ed Answer", European Planning Studies, 8(4), p ASHEIM, B., COOKE, P., (1999), "Local Network and Interactive Innovation Networks ina Global Economy", Making Connections: Technological Learning and Regional Economic Change, (der. E. Malecki, Oinas, P.), Ashgate, England. ASHEIM, B.J., ISAKSEN, A., (2002), "Regional Innovation Systems: The Integration of Local 'Sticky' and Global 'Ubiquitous' Knowledge", Journal of Technology Transfer, 27, pp BOEKEMA, F., MORGAN, K., BAKKERS, S., RUTTEN, R., (2000), Knowledge Innovation and Economic Growth: The Theory and Practice of Learning Region, Edward Elgar, UK. BRUSCO S., 1986, "Smail Firms and Industrial Districts: The Experience of Italy", (der. E. Keeble Ve E. Wever), New Firms and Regional Development, CAMAGNİ, R., (1991), 'Local Milieu, Uncertainity and Innovation Networks: Towards a New Dynamic Theory ofeconomic Space', in Innovation Networks, ed. by Roberto Camagni pp: CASTELLS, M., (1977), The Urban Question. Cambridge MIT Press. CHISHOLM, M., (1990), Regionsin Recession and Resurgence, Unwin Hyman, London COLLINSON, S. (2000) "Knowledge Networks for Innovation in Small Scottish Software Firms", Entrepreneurship & Regional Development, 12, p

16 104 ~ Ta_n~y_ei_O_.. z_el~çi_e_c_e~_a! COOKE, P., URANGA, M.G., EXTEBARRIA, G., (1997), "Regional Innovation Systems: Institutional and Organisational Dimensions", Research Policy, 26, p CUMBERS, A., MACKINNON, D., CHAPMAN, K., (2003), "Innovation, Collaboration and Leaming in Regional Clusters: A Study of SMEs in the Aberdeen Oil Complex", Environment and Planning A, 35, pp DINLER, Z., 2001, "Bölgesel İktisat", Ekin Kitabevi, Bursa. ERAYDIN, A., (2002a), Yeni Sanayi Odakları: Yerel Kalkınmanın Yeniden Kavramlaştırılması, METU, Faculty of Architecture Press, Ankara. ERA YDlN A., (2002b ), "Bilgi Çağına Geçiş Sürecinde Yerellik ve Bilgi", Bilgi. toplumuna Geçiş: Sorunsallar, Görüşler, Yorumlar, Eleştiriler ve Tartışmalar, (Dder. İ. Tekeli, S.Ç.Özoğlu, B. Akşit, G. Irzık, A. İnam), TUBA Yayını, Ankara. FLORİDA, R., (1995), 'Toward the Leaming Region', Futures 27, pg: FREEL, M.S., (2003), "Sectoral Patterns of Small Firm Innovation, Networking and Proximity", Research Policy, 32, pp FREEMAN, C., (1991), 'Network of Innovators: A Synthesis of Research Issues', Research Policy, vo1.20, pp:499-5 ı 4. GLASMEİER, A.K., (1999), "Territory-Based Regional Development Policy and Planning in a Leaming Economy: The Case of Real Service Centres in Industrial Districts", European Urban and Regional Studies, vol.6. ı : GRABHER, G., (ı993), The embedded firm (ed.) Routledge, London. HİRSCHMAN, A.O., (1958), The Strategy of Economic Development, Yale University Press, New Haven. HOLLAND, S., (ı976), Capital Versus The Regions, London Macmillan. HUDSON, R., (1999), "The Leaming Economy, the Leaming Firm and the Leaming Region: A Systematic Critics to Limits to Leaming, European Urban and Regional Studies, 6(1 ), p ISARD, W.,(1960), Location and Space Economy, MIT Press. JİN, DJ., STOUGH R.R., (1998), "Leaming and Leaming Capability in the Fordist and post-fordist age: An Integrative Framework", Environment and Planning A, vol.30, pg:ı255-ı278.

17 _B_öl""-ge_s_ei/Y. _ er_ei_e_k_o_no_m_i_k _K._a_lk_ın_m_a_K_u_ra_m_l_arı_n_ın_T._ar_ih_se_I_S_ü_re"-ç, İç'-er_is_in_cl_ek_i_G,Iş' KEEBLE, D., WILKINSON, F., (1999,) "Collective learning and knowledge development in the evolution of regional dusters of high technology SMEs in Europe", Regional Studies, 33.4, pp KEEBLE, D., WILKINSON, F., (2000), High-Technology Clusters, Networking and Collective Learning in Europe, Ashgate, England. KIRAT, T., LUNG, Y., (1999), 'Innovation and Proximity', European Urban and Regional Studies, vol.6.1, pg: KOSCHATZKY, K., KULICKE, M., ZENKER, A., (2001), Innovation Networks: Concepts and Challenges in the European Perspective, Verlag, Germany. LA WSON, C., LORENZ, E., (1999), "Collective Learning, Tacit Knowledge and Regional Innovative Capacity", Regional Studies, 33(4), p LÖSCH, A., (1944), Die raumliche Ordung der Wirtschaft, 2nd ed. Jena: Gustav Fischer English translation 1954 Woglom WH: The economics oflocation. New Haven: Yale University Press MASKELL, P., MALMBERG, A., (1999), "Localised Learning and Industrial Competitiveness", Cambridge Journal of Economics, 1999, V.23, p MASSEY D., (1978), 'In What sense a Regional Problem', Regional Studies, 13, pg: MORGAN, K., (1997). 'The Learning Region: Institutions, Innovation and Regional Renewal', Regional Studies 31, pg: MYRDAL, G., (1957), Economic Theory and Underdeveloped Regions, Duckkworth, London. ÖZELÇİ, T., (2002) 'Institutional Aspects of Regional/Loca] Development', Basılmamış Doktora Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Ankara. PIORE, M., SABEL, C., (1984), The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperity, Basic Books, New York. SCOTT, A.J., (1988), "Flexible Production Systems and Regional Development, the Rise of Industrial Spaces in North America and Western Europe", International Jornal of Urban and Regional Research, 12, SCOTI, A.J., STORPER M., (1994), Pathways to Industrialisation, Routledge, London.

18 1061~ Ta_n~y~ef~O~ z_el.lçi~e~c_e~=al SIMMIE, J., (2002), "Knowledge Spillovers and Reasons for the Concentration oflnnovative SMEs", Urban Studies, 39, pp SMITH, (1984,) Uneven Development: Nature,Capital and the Production of Space, Oxford, Blacwell. SOJA E., (1980), "The Socio-spatial Dialect", Annals of the Association of American Geographers, vol.70, STERNBERG, R., (1999), "Innovative Linkages and Proximity: Empirical Results from Recent Surveys of Small and Medium Sized Firms in German Regions", Regional Studies, 33(6), p STORPER, M., SCOTT, A.J., (1986), "Productio!l, Work and Territory: Contemporary Realities and Theoretical Tasks", (der., A.J. Scott, M. Storper), Production, Work and Territory (Alien Unwin, London), STÖHR, B.W., (1990). "Synthesis" in Global Challenge and Local Response, (der., Walter B. Stöhr, Mansell), pg:l-19. TEKELi, İ. (2002) "Bilgi Toplumuna Geçerken Farklılaşan Bilgiye İlişkin Kavram Alanı Üzerine Bazı Saptamalar", Bilgi toplumuna Geçiş: Sorunsallar, Görüşler, Yorumlar, Eleştiriler ve Tartışmalar, (der. İ. Tekeli, S.Ç.Özoğlu, B. Akşit, G. Irzık, A. İnam), TUBA Yayını, Ankara. TEKELi İ., (2003), "Bir Bölge Plancısının Çözmeye Çalıştığı Sorunun Büyüklüğü Karşısında Yaşadığı İç Huzursuzlukları", Kentsel Ekonomik Araştırmalar Sempozyumu, KEAS 2003, DPT, PAÜ. TÖDTLING, F., (1999), "Innovation Networks, Collective Leaming and Industrial Policy in Regions ofeurope", 7(6), pp TÖDTLING, F., KAUFMANN, A., (2001), "The Role of the Region for Innovation Activities of SMEs", European Urban and Regional Studies, 8(3), p URRY, J., (1987), "Survey 12:Society, space and locality" Environment and Planning D:Society and Space,5, WEBER, A., (1909). Theory of the Location of Industries, University of Chicago Press.