SAĞLIK YÖNETİMİ LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

Transkript

1 KAMU MALİYESİ SAĞLIK YÖNETİMİ LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI DOÇ.DR. NAZAN SUSAM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

2 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ SAĞLIK YÖNETİMİ LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI KAMU MALİYESİ DOÇ.DR. NAZAN SUSAM

3 ÖNSÖZ Kamu Maliyesi başlığını taşıyan bu kitapta, devlet ve kamu kesimi birimlerinin ekonomi içinde üstlendiği fonksiyonlar ile birlikte kamu giderleri ve kamu gelirleri konularına ağırlıklı olarak yer verilmiştir. Devlet kavramı, devletin ekonomideki büyüklüğü ve üstlendiği fonksiyonlara bağlı olarak ekonomi içindeki faaliyetleri kamu maliyesinin temel konularını oluşturmaktadır. Çalışmanın hazırlanmasında maliye ve iktisat alanında uzmanlaşmış olan değerli hocalarımın kitaplarından ve makalelerinden yararlanarak değerli öğrencilerime en doğru bilgiyi aktarmaya çalıştım. Bu süreçte bilgi birikimime katkıda bulunan ve bunları aktarmamda destek veren tüm hocalarıma ve meslektaşlarıma saygılarımı sunarım. DOÇ.DR. NAZAN SUSAM I

4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... I İçindekiler...II YAZAR NOTU... VII 1. KAMU MALİYESİNE GİRİŞ: TEMEL KAVRAM VE ESASLAR Kamu Maliyesinin Tanımı Kamu Maliyesinin Konusu Kamu Maliyesinin Kapsamı Kamu Kesimi ve Özel Kesim Kamu Maliyesinin Diğer Disiplinlerle İlişkisi Kamu Maliyesi - Hukuk Kamu Maliyesi - İktisat Kamu Maliyesi Siyaset Kamu Maliyesi Sosyoloji DEVLET KAVRAMI VE DEVLET FAALİYETLERİNİ AÇIKLAYAN YAKLAŞIMLAR Devlet Kavramı ve Devletin Ekonomiye Müdahalesi Merkantilistler Fizyokratlar Klasik Okul Neoklasik İktisat Keynesyen İktisat Monetarist Yaklaşım Arz Yönlü İktisatçılar Kamusal Seçiş Teorisi ve Anayasal İktisat Farklı Devlet Türleri II

5 3. DEVLETİN EKONOMİYE MÜDAHALESİ VE EKONOMİDEKİ FONKSİYONLARI Devletin Ekonomiye Müdahalesi ve Ekonomideki Fonksiyonları Devletin Kaynak Dağılımını Düzenleme Fonksiyonu DEVLETİN EKONOMİYE MÜDAHALESİ VE EKONOMİDEKİ FONKSİYONLARI (DEVAM) Devletin Gelir Dağılımını Düzenleme Fonksiyonu Devletin Ekonomik İstikrar ve Büyüme Fonksiyonu KAMU KESİMİNİN ÖRGÜTSEL YAPISI VE EKONOMİ İÇİNDEKİ BÜYÜKLÜĞÜ Kamu Kesiminin Örgütsel Yapısı Türkiye de Kamu Kesiminin Örgüt Yapısı Genel Yönetim Merkezi Yönetim Mahalli İdareler (Yerel Yönetimler) Sosyal Güvenlik Kurumları Döner Sermayeli İşletmeler Fonlar Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT) Kamu Kesiminin Büyüklüğü KAMU HARCAMALARI Kamu Harcamaları Kavramı Dar ve Geniş Anlamda Kamu Harcamaları Kamu Harcamalarının Artış Nedenleri Kamu Harcamalarının Görünüşteki Artış Nedenleri Kamu Harcamalarının Gerçek Artış Nedenleri Kamu Harcamalarının Sınırı III

6 7. KAMU HARCAMALARININ SINIFLANDIRILMASI Kamu Harcamalarının Sınıflandırılması İdari (Organik) Sınıflandırma Fonksiyonel (İşlevsel) Sınıflandırma Ekonomik Sınıflandırma Sağladığı Faydaya Göre Kamu Harcamaları Verimli ve Verimsiz Kamu Harcamaları Olağan (Adi) ve Olağanüstü Kamu Harcamaları Kamu Harcamalarının Ekonomi Üzerindeki Etkileri KAMU GELİRLERİ Geniş ve Dar Anlamda Kamu Gelirleri Kamu Gelirlerinin Çeşitleri Devletin Egemenlik Gücüne Dayanarak (Cebri) Elde Ettiği Gelirler Devletin Egemenlik Gücüne Dayanmaksızın (Cebri Olmayan) Elde Ettiği Gelirler VERGİ GELİRLERİ VE VERGİLERİN SINIFLANDIRILMASI Verginin Tanımı Verginin Sınıflandırılması Konularına Göre Vergilerin Sınıflandırılma Dolaylı ve Dolaysız Vergilerin Sınıflandırılması Diğer Vergi Sınıflandırmaları Vergi Sistemleri VERGİLEME İLKELERİ Adam Smith in Klasik Vergileme İlkeleri Adolph Wagner in Vergileme İlkeleri Günümüzde Geçerli Vergileme İlkeleri IV

7 Vergilemede Adalet İlkesi Vergilemede Etkinlik İlkesi Türk Vergi Sisteminde Vergilendirmenin Anayasal İlkeleri VERGİLEMENİN UNSURLARI VE VERGİLEME SÜRECİ Verginin Unsurları Verginin Kaynağı Verginin Konusu Verginin Matrahı Vergi Mükellefi (Yükümlüsü) Vergiyi Doğuran Olay Vergi İstisnası ve Vergi Muafiyeti Vergi Tarifesi ve Vergi Oranı Vergileme Süreci Verginin Tarhı Verginin Tebliği Verginin Tahakkuku Verginin Tahsili VERGİ YÜKÜ, VERGİ KAPASİTESİ, VERGİ GAYRETİ, VERGİ ESNEKLİĞİ Vergi Yükü Kavramı Alternatif Vergi Yükü Hesaplamaları Vergi Kapasitesi Vergilendirilebilir Kapasitenin Sınırları Vergi Gayreti Vergi Elastikiyeti VERGİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR V

8 13.1.Vergi Harcaması Vergi Erozyonu Vergi Maliyeti Mali Anestezi Vergi Grevi (Reddi) Vergi Bilinci Vergi Ahlakı Vergi Rekabeti Vergi Cennetleri Vergi Tatili Çifte Vergilendirme Verginin Gelir ve İkame Etkisi Mali Rant ve Mali Sömürü KÜRESELLEŞMENİN KAMU MALİYESİ ÜZERİNE ETKİLERİ Küreselleşmenin Kamu Maliyesi Üzerine Etkileri Küreselleşme Kavramı Küreselleşme ve Kamu Maliyesi Alanında Yaşanan Değişimler Küreselleşmenin Piyasa Ekonomisinde Yarattığı Sorunlar ve Kamu Maliyesine Yansımaları Kamu Maliyesinin Mali Disiplin Altına Alınması ve Mali Kurallar Küreselleşmenin Kamu Gelirleri ve Kamu Harcamaları Üzerindeki Etkisi VI

9 YAZAR NOTU Bu kitap kamu maliyesi alanından yer alan temel kavram ve esasları içermektedir. Bazı bölümlerde anlatılan kavram ve konuları daha iyi anlayabilmek için temel makro iktisat ve mikro iktisat kitaplarının okunulması öğrencinin bu dersi daha iyi anlaması için faydalı olacaktır. VII

10 1. KAMU MALİYESİNE GİRİŞ: TEMEL KAVRAM VE ESASLAR 1

11 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Kamu Maliyesi konularına bir giriş niteliğindeki bu bölümde; Kamu Maliyesi dersini alan öğrencilere, literatürde kamu maliyesi kavramının nasıl tanımlandığı, konusu ve kapsamının neler olduğu, ayrıca diğer disiplinlerle ilişkisi hakkında bilgi verilmesi amaçlanmıştır. Bu çerçevede kamu maliyesinin temel kavramları ve esasları ilk bölümün konusunu oluşturmaktadır. 2

12 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Kamu maliyesini nasıl tanımlarız? 2) Kamu maliyesinin kapsamı nedir? 3) Kamu maliyesinin diğer bilimlerle ilişkisi nedir? 3

13 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu Kamu maliyesine giriş temel kavram ve esaslar Kazanım Kamu maliyesinin konusunu, kapsamını ve diğer bilim dalları ile ilişkisini analiz edebilir. Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Metinler, sunumlar ve uygulama örnekleri ile dersin iyi anlaşılması sağlanacaktır. 4

14 Anahtar Kavramlar Devlet Kamu maliyesi Normatif yaklaşım Pozitif yaklaşım İktisat nedir 5

15 1.1. Kamu Maliyesinin Tanımı Kamu maliyesi, kamu kesiminin iktisadi nitelikteki faaliyetlerinin anlatımı ve tahlili ile uğraşan bir sosyal bilim dalıdır. Ekonominin iki ana parçasından biri olarak düşünülen kamu kesimi, faaliyetlerini kamu tüzel kişileri aracılığıyla yürütür, kamu tüzel kişilerinin en büyüğü ve en önemlisi ise devlettir. Devlet dışında, Mahalli İdareler, Kamu İktisadi Teşebbüsleri, Sosyal Güvenlik Kurumları, Döner Sermayeli Kuruluşlar Fonlar, kamusal faaliyetlerin düzenlenmesi ve uygulanmasında, kamu kesimi tüzel kişileri olarak ekonomi içinde görev alır. Kamu Maliyesi; başta devlet olmak üzere kamu tüzel kişilerinin, kamusal ihtiyaçları karşılamak üzere giriştikleri faaliyetleri iktisadi ve sosyal açıdan inceleyen, kamu kesimi birimlerinin faaliyet sınırlarının ne olması gerektiğini araştıran, bu birimlerin kamusal mal ve hizmet üretmek amacıyla yaptıkları harcamaları ve bu harcamaları finanse etmek için topladığı gelirleri, harcamalar ile gelirleri arasındaki dengenin nasıl sağlanacağını ve bunlara ilişkin sonuçları mali, iktisadi, hukuki ve siyasi açıdan değerlendiren, sosyal bilimlere dahil bir disiplindir Kamu Maliyesinin Konusu Yukarıda yaptığımız tanımdan anlaşıldığı üzere kamu maliyesi, devlet ve diğer kamu tüzel kişilerinin faaliyetleri ile ilgilenmekte ve toplumların iktisadi örgütlenmelerinde kamu kesiminin varlığına yol açan nedenleri incelemektedir. Kamu kesimi faaliyetlerinin temel gerekçesi ve kamu kesiminin varlık sebebi, toplumsal ihtiyaçların karşılanma zorunluluğu ile ortaya çıkar. Bu kapsamda kamu maliyesinin açıklamaya çalıştığı temel konular aşağıdaki gibi sıralanabilir; -Toplumsal ihtiyaçların belirlenmesi (kolektif-kamusal ihtiyaçlar) -Kamusal mal ve hizmetlerin üretilmesi, -Kamu kesimi üretim ve hizmet birimlerinin oluşturulması, -Kamu harcamalarının tespiti ve yerine getirilmesi, -Kamu gelirlerinin tahsil edilmesi veya toplanması, 6

16 -Kamu birimlerinin bütçelerinin hazırlanması, gelir - gider dengelerinin kurulması, -Kamu gelir- gider dengesi sağlanamazsa borçlanmaya gidilmesi, Kamu maliyesi içinde yer alan tüm bu kavramlar aynı zamanda devletin ekonomiye müdahalesi için kullandığı mali araçlarını oluşturmaktadır. Devletin bu mali araçları kullanarak ekonomiye müdahalesi ile ortaya çıkan olaylar ise mali olaylar olarak adlandırılmaktadır. Kamu maliyesi alanında mali olaylar incelenirken, iktisat biliminde olduğu gibi iki temel yaklaşımdan hareket edilmektedir; bunlar pozitif ve normatif yaklaşımdır. Pozitif Yaklaşım, mali olayların gerçek hayatta nasıl oluştuğunu, bu olayları etkileyen unsurların neler olduğunu bulmaya çalışır. Bu amaçla, mali olayları açıklayan teoriler ve modeller geliştirilir. Daha sonra, bu teori ve modellerin geçerliliği farklı metotlarla sınanır. Sonuçta pozitif yaklaşım, mali olayların herhangi bir değer yargısı içermeden, ne olduğunu açıklar. Normatif yaklaşım ise mali olaylar ve kurumların nasıl düzenlenmesinin doğru olacağı konusundaki yargıları ön plana çıkarır. Burada, mali sorunlara ilişkin değişik çözümler karşılaştırılmaya çalışılır. Böyle bir karşılaştırmayı ve sonunda varılacak çözümü etkileyen temel unsur değer yargılarıdır. Normatif yaklaşım, bu değer yargılarına göre olayların nasıl olması gerektiğine ilişkin önermeler sunar (Uluatam, 2009). Mali olaylara pozitif ve normatif yaklaşım çerçevesinde baktığımızda, örneğin devlet politikalarının sonuçlarının analiz edilmesi ile belli devlet politikalarının istenirliği konusunda yargıya varmak arasında, önemli bir ayrım olduğu görülür. Birinci tür analize çoğunlukla pozitif iktisat, ikincisine ise normatif iktisat (ya da refah iktisadı) açısından bakılır ve iki yaklaşım uygulamaya geçildiğinde birbirini tamamlayıcı niteliktedir. Günümüzde kamu maliyesi konuları büyük ölçüde normatif yaklaşımdan hareketle analiz edilir Kamu Maliyesinin Kapsamı Kamu maliyesi disiplini, devletin ekonomi içindeki rolünü, devletin kurumları ve kullandığı mali araçlarını dikkate alarak, analiz etmeye çalışmaktadır. Bu çerçevede devletin varlık nedenini açıklayan, normatif sorulara verilecek olan yanıtlar, bize kamu maliyesinin kapsamını ve ekonomi içinde devletin üstlendiği işlevleri açıklar. Kamu kesiminin ekonomi içindeki kapsamını ve işleyişini belirleyen soruları şu şekilde sıralayabiliriz (Gruber, 2011): Ne zaman (hangi durumlarda) devlet ekonomiye müdahale etmelidir? Devlet ekonomiye nasıl müdahale eder? Devlet müdahalesinin ekonomi üzerindeki etkisi nedir? Ne zaman (hangi durumlarda) devlet ekonomiye müdahale etmelidir? 7

17 Hangi durumlarda devletin ekonomiye müdahalesi gereklidir sorusunun cevabı daha çok refah iktisadının dayandığı faydacı temellerde, Neoklasik iktisadın araçları ile analiz edilir. Bu araçlar mikroiktisat derslerinde kullandığımız kayıtsızlık eğrileri, bütçe kısıtları; refah iktisadının temel konularını oluşturan tüketici ve üretici rantlarıdır (Kirmanoğlu, 2014). Temel mikroiktisat derslerinde incelenen, iktisat nedir? sorusunun ilk karşılığı kıt kaynaklarla sonsuz ihtiyaçların karşılanması olacaktır. İktisat bilimi kıt kaynaklar ile sonsuz ihtiyaçlar arasında, kaynakların rasyonel dağılımını sağlamaya çalışır. Bu noktada üretici ve tüketici arasında ticari dengenin sağlanması önemlidir. Neoklasik iktisadın temel teoremlerinden biri olan etkinlik kuralına göre ticari etkinlik; bir kişiyi daha kötü duruma getirmeden, diğer bir kişinin daha iyi duruma gelemeyeceği, varsayımı altında açıklanır. Bu etkinlik koşuluna dayanarak Neoklasik iktisatçılar; piyasa mekanizmasının tam rekabet koşulları altında kaynakların etkin dağılımını otomatik olarak sağlayacağını savunur. Piyasa mekanizması içinde kaynakların etkin dağılımı arz ve talebi eşitleyecek olan fiyat ve miktar dengesi ile sağlanır. Diğer yandan devletin piyasa mekanizmasına müdahalesinin iki sebebi bulunmaktadır; piyasa başarısızlıkları (market failures) ve yeniden dağıtım (redistribution). Günümüz kamu maliyesi alanındaki devlet anlayışı ve ana akım maliye teorisi içinde devletin ekonomideki rolü piyasa aksaklıklarına dayanmaktadır. Piyasa aksaklıkları modeli ise Neoklasik temelli maliye teorisi içinde incelenmektedir. Bu görüşe göre: kaynakların etkin dağılımını sağlayan mekanizma esas olarak piyasadır. Ancak piyasa ekonomisinin aksadığı alanlarda kamu ekonomisi gerekli hâle gelmektedir. Kamu Ekonomisinin temel ajanı devlettir. Kamu ekonomisini örgütleyen işleten ve denetleyen tek kurumdur. Devlet ekonomiye nasıl müdahale eder? Devlet ekonomiye elindeki mali araçları kullanarak müdahale eder. Kamu kesiminde yer alan tüm birimler, bütçeleri yoluyla kamu harcaması yaparak ve kamu geliri toplayarak ekonomide ortaya çıkan aksaklıkları ve gelirin yeniden dağılımını sağlamaya çalışır. Bu bağlamda devlet ekonomik hayatta faaliyette bulunmak zorunda kalırsa ilk olarak, harcama yapması gerekir. Hangi kamu harcamalarının yapılacağı, harcama türleri kamu harcamalarının artış ve azalış nedenleri, ekonomi üzerindeki etkileri kamu maliyesi kapsamına girer. Kamu ihtiyaçlarının sağlanması ya da tatmin edilmesi kamu gelirlerine ihtiyaç gösterir. Bu çerçevede kamu maliyesi, kamu kesimine ait başlıca gelir kaynaklarını ve bu gelirlerin ekonomi üzerindeki etkilerini inceler. Vergiler devlet müdahalesindeki en önemli kamu geliridir, bu nedenle vergi konusu kamu maliyesi alanında daha geniş bir yelpazede incelenir. Verginin unsurları, vergi tekniği, vergileme ilkeleri, vergi türleri, vergileme süreci, vb. bu kapsamda ele alınır. 8

18 Belirli bir dönem içinde, kamusal ihtiyaçların karşılanması için yapılacak olan kamu harcamaları ve kamu gelirlerinin tahminleri, kamu bütçesi içinde gösterilir. Devlet bütçesi yapılacak işler için bir planlama aracı olarak kullanılır. Kamusal kaynakların etkin kullanımı sağlamak için bütçeleme süreci, bütçeleme ilkeleri, bütçe türleri ve bütçe uygulamalarının ekonomi üzerindeki etkileri de kamu maliyesi kapsamına girer. Kamu sunduğu her hizmet için maddi karşılık bulamayabilir, bu durumlarda kamu açıkları oluşur ve devlet bu açıklarını daha çok borçlanma yoluyla kapatır. Borçlanma türleri, borç yönetimi, borçların sürdürülebilirliği yine kamu maliyesi alanında yer alan konulardır. Küreselleşme ve uluslararası gelişmelere paralel olarak ortaya çıkan yeni kavramlar; küresel kamusal mallar, ülkeler arasındaki vergi uyumlaştırmaları, çifte vergilendirme anlaşmaları, vergi rekabeti, vd. kamu maliyesinin, uluslararası maliye alanında incelenir. Devlet müdahalesinin ekonomi üzerindeki etkisi nedir? Devletin ekonomiye müdahalesi, iktisat politikası amaçlarının gerçekleştirilmesinde, mali araçların nasıl kullanılacağı ve bu araçların etkilerinin nasıl ölçüleceği, analizine dayanır. Bu çerçevede kamu maliyesi kapsamına, devletin ekonomi üzerinde üstlendiği işlevlerin de eklenmesi gerekir. Kamu maliyesi alanında bu işlevler üç şekilde ifade edilmektedir. Kaynak Kullanımında Etkinliğin sağlanması; bu konu kaynak tahsisi ile ilgili olup, ekonomideki kaynakların tahsisinde, kıt kaynaklarla optimum dağılımın nasıl sağlanacağı ele alınır. Kamu maliyesinin üstlendiği bu işlevle, piyasa mekanizmasının başarısızlığa uğradığı alanlarda, özellikle sosyal (kamusal) malların temininin nasıl olacağı konusu ön plana çıkar. Sosyal malların optimal düzeyde sunumu için kaynak tahsisi işlevini devlet üstlenir. Bölüşümde Etkinliğin sağlanması; piyasada oluşan gelir dağılımının, toplumun arzu ettiği bir dağılım olmaması, devletin ekonomiye müdahale etmesini gerekli kılar. Toplumdaki kişiler arasında, gelir ve servette oluşan farklılıkların ortadan kaldırılması için devletin sosyal kararlar alması ve bölüşüm politikalarını gerçekleştirebilmek için mali araçlarını kullanması gerekir. Ekonomik istikrar ve büyümenin sağlanması; devletin bu işlevi yerine getirebilmesi için; tam istihdamı, fiyat istikrarını, ödemeler bilançosu dengesini ve istikrarlı bir büyüme haddini sağlaması gerekir. İç ve dış dengenin gerçekleşmesi ve tam istihdam, tam kapasite kullanımında büyümenin sürdürebilir olması, istikrar fonksiyonunun amacını oluşturur. Ayrıca iç dengeye yönelik alınacak tüm kararların dış dengeyle de uyumlu olması gerekir Kamu Kesimi ve Özel Kesim Kamu Maliyesi kamu kesimine ait birimlerin faaliyetleri ile ilgili bir alan olduğu için öncelikli olarak kamu kesimi ve özel kesim ayrımını yapmamız ve ekonominin genelindeki 9

19 iktisadi olaylardan ve ekonominin işleyişinden hareket ederek bu iki kesim arasındaki sınırı belirlememiz gerekir. Bilindiği üzere iktisat bilimi, kendi alanındaki bazı sorulara açıklık getirerek ekonominin işleyişini açıklamaya çalışır. Bu sorular; İhtiyaç nedir? Kimin İhtiyacıdır? Nasıl karşılanacaktır? Ne kadarı karşılanacaktır? Planlama, üretim ve dağıtım maliyetlerini kim / ne kadarını üstlenecektir? İktisat bilimine bu sorularla başlanmasının nedeni, kıt kaynaklarla sınırsız insan ihtiyaçlarının nasıl karşılanacağını açıklayabilmektir. İnsanların ihtiyaçları nedir? diye sorulduğunda; ihtiyaçların çok farklılaştığını görürüz; örneğin karın doyurma nasıl bir ihtiyaçsa, müzik dinleme ya da maç seyretme de bir ihtiyaç olabilir. Az gelirli bir kişi için ekmek nasıl ihtiyaçsa zengin bir kişi için siyah havyar bir ihtiyaç olabilir. Farklı bir durum; sigara bazı kişiler tarafından ihtiyaç olarak görülürken, sigara tedavisinde kullanılan ilaçlar da ihtiyaç olarak görülür. Yani insanların her türlü mal ve hizmete olan ihtiyaçları arasında, fark gözetilmez ve tüm ihtiyaçlar ekonomideki kıt kaynaklarla karşılanmaya çalışılır. İnsanların gereksinim duyduğu tüm bu ihtiyaçlara genel olarak beşeri ihtiyaçlar denir. Beşeri ihtiyaçların bir kısmı bireysel ihtiyaçlardan oluşur; beslenmek, barınmak, giyinmek, tatile gitmek, maç izlemek gibi pek çok ihtiyaç bu kapsamda ele alınabilir. Bireysel ihtiyaçlar, sadece tüketen kişiye fayda sağlayan mal ve hizmetler olduğu için bunlara özel mal ve hizmetler denir. Bu malların piyasa koşulları içinde firmalar tarafından üretimi mümkündür. Firmaların özel hukuk kurallarına uygun olarak ekonomik faaliyette bulunduğu alan ise özel kesim olarak adlandırılır (Yılmaz, 2013: 19). Özel kesimde yer alan firmaların ekonomik faaliyetlerindeki temel amaç karların maksimize edilmesidir. Hangi mal ve hizmetlerin nasıl ve kimler için üretileceği ise düzgün işleyen fiyat mekanizması ile çözümlenir. Herhangi bir malın fiyatı, o mala ilişkin arz ve talebe, aynı zamanda o malın üretiminin oluştuğu piyasa koşullarına bağlı olarak belirlenir. Özel kesim tüm bu faaliyetlerini piyasa ekonomisi ya da özel ekonomi içinde sürdürür. Beşeri ihtiyaçların bir kısmı ise insanların topluluk hâlinde yaşamaları sonucunda ortaya çıkan ihtiyaçlardır ve kolektif ihtiyaçlar (kamusal ihtiyaçlar) olarak tanımlanır; güvenlik, adalet, bayındırlık bu ihtiyaçlar arasında sayılabilir. Devletler, toplum hâlinde yaşayan insanların kolektif ihtiyaçlarını karşılamak için örgütlenmiş olan kamu kurumlarından oluşur. Kolektif ihtiyaçları gidermek için kamu kurumları tarafından üretilen 10

20 mal ve hizmetlere kamusal mal ve hizmetler denir. Kamu üretici birimlerinin faaliyette bulundukları alan ise kamu kesimi olarak adlandırılır. Kamu kesimi mülkiyeti kamuya ait olan tüm üretim birimlerini kapsar ve tüm faaliyetleri kamu ekonomisi içinde gerçekleştirir. Kamu kesiminde yürütülen faaliyetlerin temel amacı kamusal yarar sağlamak ya da toplumsal refahın maksimize edilmesidir. Kamu kesimi tarafından üretilecek olan ürünlerin veya yapılacak olan hizmetlerin kimler için, nasıl üretileceğine ve maliyetlerine kimlerin katlanacağına siyasi ve idari birimler karar verir yani siyasi karar mekanizması işler. Siyasi kararlar kamu bütçesinde somutlaşır ve parlamentonun onayı ile kesinleşir, böylece kıt kaynakların kamu kesimi içindeki dağılımı tayin edilir. Kamu kesiminde bireysel taleplerin kıt kaynakların kullanımında etkili olmadığı düşünülse de, bu noktada piyasa mekanizmasında yer alan talebin yerini siyasi karar mekanizmasının belirleyicisi olan siyasi oy alır. Bireysel talepler açıklanamadığı için fiyat mekanizması çalışmaz, ancak tüketiciler taleplerini oylama sistemi ile açıklarlar. Kıt kaynakların kullanımında sorgulanan diğer bir sorumuz; kamu kesimi ve özel kesim faaliyetlerinin finansmanının nasıl sağlanacağı ve maliyetlere kimlerin katlanacağıdır. Kamu kesimi finansmanı, devletin egemenlik gücüne dayanılarak sağlanır ki bu da vergi ve vergi benzeri gelirlerden oluşur ve zorunlu finansman yöntemi olarak adlandırılır. Özel kesim finansmanı ise gönüllü ödemeye dayanan fiyat yöntemi ile sağlanır ve gönüllü finansman yöntemi olarak adlandırılır. Kamu ekonomisi ve piyasa ekonomisi ayrımı ise üretim ve finansmanla ilgili kararların alınmasındaki kaynağa göre belirlenir. Kamu ekonomisi üretim birimleri yani kamu daireleri devlete aittir, bu birimlerin finansman ihtiyacı ise genelde vergiler ve diğer zorunlu ödemelerden elde edilen fonlarla karşılanır. Kamu birimlerinin ürettikleri hizmetler ilke olarak karşılıksız sunulur ve üretilecek olan mal ve hizmetlere ilişkin tüm unsurlar siyasi karar mekanizması ile belirlenir. Piyasa ekonomisinde ise üretim ile ilgili kararları piyasa mekanizması belirler ve üretim giderlerinin finansmanı üretim gelirleri ile karşılanır (Görgün, 1994: 5). Genel ekonomi içinde özel kesim ve kamu kesiminin ağırlıklarındaki bileşim iktisadi süreçteki değişime göre şekillenir. XX. yüzyılın son çeyreğinde, Keynesyen politikaların daha fazla sorgulanmaya başlaması ile devletin ekonomi içindeki rolünü sınırlayıcı yeni politika önerileri uygulanmaya başlanmıştır. Bu süreç içerisinde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde farklı düzeylerde de olsa, devletin ekonomi içindeki payı giderek daraltılarak ekonominin işleyişi özel kesime bırakılmış ve kamu iktisadi birimlerinin faaliyet alanı giderek daraltılmıştır. Zaten piyasa sistemi, kendi işleyişini engelleyici bir devlet müdahalesini istemez. Devlet ise, piyasa mekanizmasının işleyebilmesi için, belirli düzenlemeleri yapması gerekir. Ekonomik düzeni bozucu aksaklıkların giderilmesi, altyapı hizmetlerinin yapılması, kişi hak ve özgürlüklerinin korunması, devlet tarafından sunulması beklenen hizmetlerdir. Bu nedenle 11

21 tamamen piyasa ekonomisi kurallarını işleten ülkelerde de, gelişmiş ülkelerde de devlet ve devlete bağlı kamu kurumları mevcuttur Kamu Maliyesinin Diğer Disiplinlerle İlişkisi Kamu maliyesi, iktisadın bir alt disiplini olmakla birlikte diğer pek çok disiplinle de yakından bağlantısı olan bir alandır. Örneğin, içerdiği normatif kuralların gerektirdiği adalet normları dolayısıyla etik ve felsefe ile kamu kurumlarının etkin çalışma ilkelerini izleme gereği nedeniyle kamu yönetimi ile mali konuları sayısal verilerle analiz edebilmek için istatistik ile; devlet muhasebesi ve kamu işletmelerindeki işleyiş kurallarının belirlenmesinde işletme ile; kamu kesiminde çalışanların hak ve ücret politikalarının belirlenmesinde çalışma ekonomisi ile; etkileşim içindedir. Saydıklarımız dışında bazı disiplinler ise kamu maliyesi ile daha yakından ilişkilidir. Hukuk, İktisat, Siyaset ve Sosyoloji olarak sıralayacağımız bu disiplinlerin, kamu maliyesi ile olan etkileşimi bazı kitaplarda kamu maliyesi ile ilgili yaklaşımlar olarak ifade edilir ve maliyenin alt inceleme alanlarını oluşturur Kamu Maliyesi - Hukuk Kamu maliyesi hem kamu hukuku hem de özel hukukla yakından ilişkilidir. Kamu hukukunun en önemli dalı anayasa hukukudur. Dünyada ilk anayasal hareketler mali konularla başlamıştır. Vatandaşlık ödevi olarak vergilerin yasalarla düzenlenmesi, kamu harcamalarının her yıl parlamento tarafından belirlenmesi, bütçe hakkı, bütçenin parlamento tarafından onaylanması; pek çok ülkenin İnsan Hakları Beyannamesinde yer almıştır yılında Osmanlı Tanzimat Fermanı nda da vergilerin kanunla alınacağı açıkça belirtilmiştir. Devlet, anayasaya uygun olarak, kamu hizmetlerinin belirlenmesi, yürütülmesi ve sonlandırılmasını bir kanuna dayandırması gerekir. Kısaca bütün mali olaylar hukuki temellere dayanır. Bu kapsamda kamu maliyesi alanı içinde mali olayların hukuki yönünü inceleyen kısmı mali hukuk, sadece vergilerin hukuki yönünü inceleyen kısmı da vergi hukuku olarak tanımlanmıştır. Devlet gelir ve giderleri konusunda ortaya çıkacak anlaşmazlıkların çözümü yine hukuk sistemi ve hukuksal örgütlenme içinde olur. Bu kapsamda, Vergi mahkemeleri, Bölge İdare mahkemeleri, Danıştay ve Sayıştay, bağımsız yargı organları olarak görev yaparlar Kamu Maliyesi - İktisat İktisat bilimi bireysel ihtiyaçların karşılanması ile ilgilidir. Firmalar, piyasa ekonomisi içinde; ne üretileceği, ne kadar üretileceği ve üretilen malın kaça satılacağı; sorularına cevap arar ve giriştiği faaliyet sonunda karını maksimize etmeye çalışır. Ekonomide yaratılan ya da var olan iktisadi değerlerin bir kısmı ise kamu ekonomisi alanında kullanılır. Kamu ekonomisi içinde üretilen her hizmet sonucunda toplumsal fayda maksimize edilmeye çalışılır. Bu kapsamda devlet ya da ona bağlı diğer kamu kesimi birimleri, kamu harcaması yaparak ekonomiye iktisadi bir değer katar ya da kamu geliri toplayarak milli ekonomiden kaynak çeker. 12

22 Devletin ve diğer kamu kuruluşlarının kamu geliri elde etmesi ve bunları harcamaları şeklinde ortaya çıkan mali olaylar, ekonominin geneli üzerinde makro ve mikro düzeyde geniş etkiler yaratır. Ekonomide toplam tasarruflar, yatırımlar, üretim, tüketim, ithalat, ihracat, toplam talep gibi temel ekonomik faktörler etkilenir. Bu kapsamda kamu maliyesi içinde mali olayların ekonomik yönünü inceleyen kısmı mali iktisat olarak tanımlanır. İktisat politikasının amaçları içinde yer alan kaynakların etkin tahsisi, gelir dağılımının düzenlenmesi ve ekonomik istikrarın sağlanması gibi işlevler de ekonomik anlamda devletin üstlendiği görevler arasındadır. Devletin üstlendiği bu fonksiyonların hangi mali araçlarını kullanarak yerine getireceği ve ekonomi üzerindeki etkileri maliye politikası kapsamında ele alınır Kamu Maliyesi Siyaset Devlet ve diğer kamu kesimi birimlerinin, kamusal hizmetleri nasıl sunacağına ilişkin kararlarda kamusal tercihler ön plana çıkarılır. Kamusal tercihler sonucunda, kamusal mallardan hangilerinin, hangi miktarlarda ve nasıl bir kaynak bileşimi ile üretileceği belirlenir. Kamusal tercihler ile karar alma yani tercihi belirleme, arasındaki bağlantı ise siyasal süreç içinde oylama mekanizması ile kurulur. Siyasal süreç, üç unsurun etkisi altında işler; seçmenler, siyasi partiler ve baskı grupları. Seçmenler fayda maksimizasyonu peşinde koşarlar ve seçimlerini yaparken oylarını, kendilerine en fazla faydayı sağlayacak buna karşılık en az maliyet yükleyecek programa ve dolayısıyla bu programı hazırlayan partiye verirler. Siyasi partiler oy maksimizasyonu peşinde koşarlar ve programlarını kendilerine en fazla oy kazandıracak şekilde hazırlarlar. Baskı grupları ise sivil toplum örgütleri olarak belli kesimlerin çıkarlarını sağlamayı hedefler ve bu amaçla siyasi partiler üzerinde baskı yaratarak parti programlarını kendi isteklerine göre şekillendirmeye çalışırlar (Yılmaz, 2013). Siyasal karar alma mekanizması ile belirlenen siyasal tercihler, kamu maliyesi alanında kamusal tercihlerin belirlenmesinde ve kamusal hizmetlerin üretim ve tüketim kararları üzerinde etkili olur. Bu bağlamda kamusal karar alma süreçlerinin yapısı ve işleyişi dolayısıyla, siyaset bilimi ile kamu maliyesi arasında ilişki kurulur. Mali olayların siyasi yönlerini inceleyen alan ise mali siyaset olarak tanımlanır Kamu Maliyesi Sosyoloji Mali olaylar gerek kişisel gerekse toplumsal seviyede tüm bireyleri etkiler. Bu nedenle, mali olaylar ülkenin toplumsal ve sosyal hareketliliğine, ekonomik durumuna bağlı olarak şekillenir ve mali araçlar da bu gelişmeye paralel olarak değişim gösterir. Bu kapsamda, kamu maliyesi alanında yapılacak olan düzenlemelerin ve politikaların başarılı olabilmesi, ülkenin sosyal yapısının iyi bir biçimde bilinmesine bağlıdır. Örneğin; yeni bir vergi konulması veya kamu harcamalarındaki bir değişiklik toplumdaki bireylerin davranışlarını etkilemekte ya da çeşitli sosyal grupların tepkisine neden olmaktadır. (1950 li yıllarda Fransa da ortaya çıkan Poujade Hareketi bunun için çok güzel bir örnektir). Diğer 13

23 taraftan toplumsal farklılıklar mali olaylara karşı tepkileri de farklılaştırmaktadır. Örneğin vergi kaçakçılığı konusunda toplumlar arasında büyük farklılıklar görülmektedir. Kamu maliyesi bireyin davranışlarını etkilemesi nedeniyle sosyal psikoloji ile içinde bulunduğu toplumun kültürü, gelenekleri ve toplumsal dinamiklerine bağlı olarak toplum hayatını etkilemesi nedeniyle de sosyoloji ile etkileşim içindedir. Mali olayların, toplumsal davranışlar üzerindeki etkisini sosyolojik yönleriyle inceleyen alan mali sosyoloji olarak tanımlanmaktadır. 14

24 Uygulama Soruları 1. Ekonomik sistemler denildiğinde ne anlıyorsunuz? Farklı ekonomik sistemler devlet yapısını nasıl etkiler? Araştırınız 2. Mikro iktisat kitaplarında ihtiyaç kavramını araştırarak, ihtiyaçlar ile kıt kaynaklar arasındaki ilişkiyi daha detaylı olarak inceleyiniz? Bireysel ve toplumsal ihtiyaçları örnek vererek sınıflandırınız. 3. Maliye ilminin metinde yer alan alanlar dışında diğer bilim dalları ile ilişkisini araştırınız? 15

25 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde Kamu Maliyesi konularına bir giriş yaptık ve literatürde kamu maliyesi kavramının nasıl tanımlandığı, konusu ve kapsamının neler olduğu, ayrıca diğer disiplinlerle ilişkisi hakkında bilgi verildik. Bu çerçevede devletin fonksiyonlarını, devletin ekonomide üstlendiği görevleri bu görevleri yerine getirmek için devletin araçlarını ve kamu kesimi ile özel kesim arasındaki farkları öğrendik. Bunun dışında başta iktisat, olmak üzere hukuk, sosyoloji gibi diğer disiplinler ile maliye arasındaki ilişkiyi bulmaya çalıştık. 16

26 1. Kamu maliyesini tanımlayınız. Bölüm Soruları 2. Kamu maliyesinin konularını belirtiniz 3. Kamu maliyesinin kapsamını açıklayınız 4. Kamu maliyesi konularını normatif ve pozitif yaklaşıma göre ele aldığınızda nasıl bir sonuca ulaşılacağını örnek durumlar düşünerek tartışınız 5. İktisat ve maliye ilminin temel ortak konusu nedir? 17

27 2. DEVLET KAVRAMI VE DEVLET FAALİYETLERİNİ AÇIKLAYAN YAKLAŞIMLAR 18

28 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Kamu maliyesi, devletin ekonomi içindeki iktisadi faaliyetlerini açıklamaya çalışan bir bilim dalıdır. Kamu Maliyesi ya da kamu ekonomisi disiplininin temelinde devlet kavramı vardır. Bu bölümde devlet kavramı ve devlet kavramına ilişki yaklaşımlar ele alınacaktır. Amacımız iktisadi gelişme sürecinde ortaya çıkan farklı okul ve yaklaşımların devlet müdahalesine nasıl baktıklarını ortaya çıkarmaktır. Ayrıca bu görüş ve fikirlere dayanarak oluşturduğumuz, farklı devlet anlayışları ve farklı devlet türleri incelenecektir. 19

29 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Devlet nedir? 2) Devlete neden ihtiyaç duyarız? 3) Hukuki ve iktisadi anlamda devlet kavramı nasıl ifade edilir? 20

30 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu Devlet kavramı ve devlet faaliyetlerini açıklayan kavramlar. Kazanım Devlet kavramının nasıl oluştuğunu ve farklı yaklaşımlar çerçevesinde devletin ekonomiye müdahalesinin nasıl olacağını açıklayabilir. Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Metinler, sunumlar ve örnek uygulamalar 21

31 Anahtar Kavramlar Devlet kavramı Devlet kavramını açıklayan yaklaşımlar Farklı devlet türleri 22

32 2.1. Devlet Kavramı ve Devletin Ekonomiye Müdahalesi Hukuki ve siyasal açıdan devleti, belirli bir ülkede yaşayan ve bir iktidara bağlı olan, örgütlenmiş insan topluluğunun meydana getirdiği, sürekli ve hukukun kendisine kişilik tanıdığı siyasal bir varlık olarak tanımlamak mümkündür. İktisadi açıdan bakıldığında ise, toplum hâlinde yaşayan insanların kamusal ihtiyaçlarını karşılamak üzere, kamu kurumları olarak örgütlenen devlet, ekonomide belirli işlevleri olan üretim ve finansman birimidir (Kirmanoğlu, 2007:5). Bütün kamu kurumları görevlerini yerine getirebilmek ve faaliyetlerini sürdürebilmek için, tıpkı ekonomideki özel birimler gibi kaynak temin etmek ve onları kullanmak zorundadır. Temelde özel birimler de, kamu birimleri de faaliyetlerini insan ihtiyaçlarının karşılanması için yapmaktadır. Ancak toplum içerisinde yaşayan insanların bireysel ihtiyaçlarının dışında, kolektif ihtiyaçlarının da olması ve bu kolektif ihtiyaçların bir çoğunun da belirli bir otoriteye bağlı olarak karşılanması, devleti toplum hâlinde yaşamanın vazgeçilmez ve kaçınılmaz bir sonucu kılmıştır. Devletin ve kamu kuruluşlarının topluma sunduğu tüm hizmetlere, kamu hizmetleri denilmektedir. Devletin bu hizmetleri gerçekleştirebilmesi için de belirli bir gelire ya da devletin mal varlığına ihtiyacı vardır. Devletin kamu hizmetlerini gerçekleştirebilmesi için yaptığı giderler ile, bu giderleri karşılayacak gelirler arasındaki dengenin sağlanabilmesi için önemli bir mali yapılaşma ve mali yönetime ihtiyaç vardır. Maliyecilerin ve kamu iktisatçılarının da üzerinde önemle durdukları konu ülkelerin mali yapılarıdır. Dünyadaki iktisadi gelişmelere ve iktisadi akımlara bakıldığında da, kamu kesiminin en az hukuki yapısı kadar mali yapısı da ön planda tutulmaktadır. XVI. ve XVIII. yüzyıla damgasını vuran Merkantilist anlayıştan başlayarak günümüze kadar pek çok iktisatçı ve düşünür, devletin mali yapısını ve ekonomiye müdahalesini tartışmıştır Merkantilistler Batı Avrupa da Ortaçağın sonu ile Sanayi Devrimi arasında geçen dönemde, feodalizm yıkılmış ve güçlü merkezi devletler kurulmaya başlamıştır. İktisadi anlamda, sermaye birikimi ve piyasa ekonomisi koşullarını hazırlayan ticari kapitalizmin geliştiği bir döneme girilmiştir. Bu dönemde denizaşırı ülkelerdeki keşiflerle kıtalararası dış ticaret genişlemiştir. Ticaretin gelişmesi ile değerli madenlerin Avrupa ya getirilmesi, fiyatları yükselterek ticari sermayeyi büyütmüştür (Kazgan, 2004: 35). Piyasadaki mübadelenin daha canlı bir hâle gelmesi ile toplumda yer alan tüccar sınıf daha çok para kazanmaya başlamış, toprak gelirleri ile yaşayan soylular ise fakirleşmiştir. Ticaretin insanları ve ülkeleri zenginleştirdiği inancı, ticari kapitalist sınıfın görüşlerini yansıtan yeni bir doktrinin kurulmasına neden olmuştur. Merkantilizm, feodal dönem sonrasında Avrupa nın, merkezi devleti güçlendirmek amacıyla bulduğu bir politikadır. Merkantilist öğretinin dayandığı temel görüşler şu şekilde sıralanabilir; 23

33 Değerli madenleri ele geçirmek zenginlik sağlar (Bulyonizm) Devletin ekonomik yaşama aktif olarak girmesi gerekir. Dış ticaret kısıtlamaları ile ülke içinde üretimin teşvik edilmesi ve ülkeden değerli maden çıkışının sınırlanması gerekir. Hızlı nüfus artışı ülkenin lehinedir. İşgücü artarken ücretlerin düşmesi ihracatı artırır (Eğilmez, 2010:32). XVII. yüzyılda Avrupa daki pek çok ülke keşiflerin ve dış ticaretin artması, değerli madenlerin ön plana çıkması ile birlikte, birbirleriyle büyük bir ticari rekabet içine girmiştir. Bu rekabette başarılı olmanın yolu ise güçlü bir milli sermaye oluşturulmasına bağlanmıştır. Dış ticaretin geliştirilmesi için milli ekonomilerin geliştirilmesi gereklidir. Ekonominin gelişmesi için de gerekirse devlet müdahale etmeli ve gerekli bulduğu tedbirleri almalıdır (Aksoy, 1998: 19). Böylece devlet müdahalesi Merkantilist öğretinin önemli bir parçası olmuştur. Merkantilistlere göre, devletin gücü, uzun savaşlara dayanabilmesi, yeni ülkeleri keşfetmesi ve kolonilere sahip olmasına bağlıdır. Yeni kıtaların keşfi ve kolonilerin artırılması ise ülkeler arasındaki savaşları ve buna bağlı olarak askeri masrafları artırmıştır. Bu nedenle merkezi devletin güçlenmesi ve hükümdarın hazinesinin büyümesi önemlidir. Devletler kendilerine gelir yaratabilmek için, ihracat yapmayı, ithalatı ise kısmayı çare olarak düşünmüşlerdir. Çünkü dış ticaret dengesinin pozitif olması, ihracat ile ithalat arasındaki fark kadar ülkeye kıymetli maden girişini sağlayacak (Savaş, 2007: 137) ve devlet hazinesini artıracaktır. Yani devlet ekonomik yaşama aktif olarak karışarak değerli madenlerin içeride birikmesine olanak sağlayacak ve doğrudan paraya sahip olunacaktır. Böylece ticareti kolaylaştıracak ve ihracatı teşvik edecek her türlü kamu harcaması Merkantilist dönemde teşvik edilmiş ve kamu harcamaları artırılmıştır. Vergiler ise kamu harcamalarının karşılanmasında önemli bir gelir kaynağı olmamakla beraber, devletin vatandaşlarına sağladığı can ve mal güvenliğinin bir karşılığı olarak alınmaları meşru kılınmıştır. Merkantilizm ticari kapitalizmin hakim olduğu bir süreci temsil etmektedir. Bu ideoloji içinde, ticareti geliştirmek, teşvik etmek ve korumak için her türlü devlet müdahalesi gerekli görülmüş ve devletin ekonomideki gücü ön plana çıkarılmıştır. Ancak ticari kapitalizm içinde gelişen sanayi kapitalizmi bırakınız yapsınlar görüşünü gerekli kılmış ve sanayi kapitalizminin gelişmesi ile Merkantilist öğreti önemini yitirmiştir Fizyokratlar Fransa da iktisadi hayatta XVI. ve XVII. yüzyılda görülen dinamizmin XVIII. yüzyılda sona ermesi bir takım değişimlerin başlamasına sebep olmuştur. Fransa da bulunan aydınlar, ekonomik, sosyal ve siyasi alanda devlet müdahaleciliğine karşı direnç hareketlerine 24

34 girişmişlerdir. Bu hareketleri hızlandıran en önemli sebep ise, Fransa da tarım sektörü önemini korurken, soylu kesimin merkezi devletin egemenliği altına alınmış olması ve tüccar halkın zenginleşmesidir. Ayrıca Fransa nın mutlak monarşi altında güçlenmeyip aksine zayıflaması ve İngiltere nin iktisadi, siyasi ve sosyal alanda gösterdiği gelişmeler, Fransa yı yakından etkilemiştir. Bu dönemin düşünürlerinden Dr. Quesnay, Merkantilist politikanın yanlışlığını ve iktisadi organlara keyfi müdahalenin yarattığı sonuçları belirterek, piyasa mekanizması içinde iktisadi hayata müdahalenin ters tepki yaratacağını belirten bir teori geliştirmiştir. Dr. Quesnay 1759 yılında yayınladığı Tablo Ekonomi adlı eseri ile, Fizyokratların temel felsefesi olan doğal düzen anlayışını ve tarımdaki üretici kesimin yani çiftçilerin önemini ön plana çıkarmıştır. Fizyokratlara göre yeni değer üreten tek sektör tarımdır ve tarımda çalışan işgücü üretkendir. Çiftçiler bütün iktisadi kaynakların en önemli yardımcısıdır. Çiftçi tabiatta yeniden var edilen kaynaklar için çalışmaktadır. Toprak, doğanın gücünden kaynaklanan olay sonucu mahsul vermektedir. Bütün oluşum toprak üzerinde çalışanların faaliyetleri ile olur. Fizyokratlar bu düzenin sürmesinin özel mülkiyetle olabileceğini, bu yüzden de ekonomiye müdahale edilmemesi gerektiğini savunmuşlardır (Pınar, 2006: 5). Böylece devlet müdahalesine karşı çıkılmış ve doğal düzenin tam olarak işleyebilmesi için, devlet müdahalesinin en düşük seviyede olması ve kamu harcamalarının azaltılması istenmiştir (Aksoy, 1998: 22). Fizyokratlara göre devletin tek görevi, insan yaşamının, özgürlüğünün ve mülkiyetinin korunması olmalıdır (Savaş, 2006: 225). Fizyokratlar mali konularda da ilginç fikirler ileri sürmüşlerdir. Merkantilistlerin karmaşık vergi sistemlerine karşı tek vergiyi savunmuşlardır. Çünkü bütün vergiler sonuçta sektörden sektöre aktarılacak ve net ürün elde edilen tarımdan alınmış olacaktır. Dolayısıyla ihracat ve ticarete müdahale ederek ekonomiyi düzenleme gayretleri, tarıma getirilen ek yüktür ve bu yük ulusun toplam refahına zarar verecektir. Sonuçta Fizyokratların liberal politikalardaki öncülüğü ve bırakınız yapsınlar sloganı, sadece müdahale edilmeyen tarım sektörünü anlatır. Bu nedenle Fizyokratların görüşleri hep sınırlı kalmış ve 1776 yılında klasik iktisadın öncüsü Adam Smith in Ulusların Zenginliği adlı eserini çıkarması ile etkisi son bulmuştur Klasik Okul XVIII. yüzyılın sonu ve XIX. yüzyılın başında, İngiltere ve diğer batı ülkelerinde, iktisadi ve politik değişmelerin yaşandığı ve sanayi uygulamalarının hızlı geliştiği bir döneme girilmiştir. Özellikle İngiltere de yaşanan bu dönem, Sanayi Devrimi olarak nitelendirilmiştir. XVI. yüzyılda gelişen ticari kapitalizm, Merkantilizmi ve XVIII. yüzyılın ortalarında Fransa da tarımın kapitalistleşmesi Fizyokrasiyi doğurduğu gibi, Sanayi Devrimi de, Klasik İktisat okulunun kurulmasını sağlamıştır (Kazgan, 2004: 61). 25

35 Fizyokrasi her açıdan Merkantilist düşünceye karşı olmasına rağmen, Klasik Okul ile Fizyokrasi arasında büyük benzerlikler vardır. Laissez-Faire ideolojisi ve serbest dış ticaret düşüncesi her iki düşünce akımında da vardır. Bunun nedeni ise, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında İngiltere, hala ayrıcalıklı sınıfların egemenliğinde iken, Sanayi Devrimi ile birlikte, onun öncüsü olan iktisadi adam kimliğinin oluşmaya başlamasıdır. Merkantilist dönemden kalan tekelci sınırlamalara karşı, iktisadi adam, bireyciliğin faydalarını ve iktisadi özgürlüğün savunulması düşüncesini ön plana çıkarmıştır. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında devlet gücü ayrıcalıklı sınıfların arkasında olduğu için, bu yeni düşünce ile, devlet müdahalesini minimize eden Laissez-Faire anlayışı güçlendirilmiştir (Kazgan, 2004: 61). Klasik iktisadi düşünce ile birlikte piyasa düzeninin sağlanması ön plana çıkarılmaya başlanmış ve Görünmez El kavramı ile, piyasanın kendi kendisine dengeye geleceği ve devletin piyasa ekonomisine müdahale etmemesi anlayışı hakim olmuştur. Klasik iktisat okulunun kurucularından biri olan ve liberal iktisadi görüşü sistemleştiren Adam Smith ( ), Ulusların Zenginliği (1776) adlı kitabında, liberal politikaları ve piyasa ekonomisinin kendi kendine işleyişini ele alırken, kitabının son bölümünde de maliye konularına yer vermiş ve devletin bazı alanlardaki rolünü kabul etmiştir. Adam Smith, devletin harcamalarını hükümdarın temel görevleri açısından ele almış ve daha sonra, devletin klasik görevleri olarak adlandırdığı bu görevleri, savunma, adalet, bayındırlık ve kısmen eğitim hizmetleri olarak belirlemiştir. Adam Smith in devletin görevleri ile ilgili düşünceleri, tümüyle bırakınız yapsınlar felsefesine uygun olmuştur. Devletin piyasa mekanizmasının serbest işlemesine müdahale etmemesini, Merkantilist müdahalelerin pek çoğunun kaldırılmasını, mesleklere girişin tamamen serbest bırakılmasını ve rekabetin kolayca yapılabilmesini tavsiye etmiştir. Ayrıca kağıt para bankacılığının düzenlenmesi, patent ve telif haklarının korunması, tefecilikle mücadele edilmesi, altyapı hizmetlerini yapacak kamu kuruluşlarının kurulması ve eğitim hizmetlerinin sağlanması gibi işleri de devletin görevleri arasında saymıştır (Savaş, 2007: 259). Devlet gelirlerini de ayrıntılı bir şekilde inceleyen Adam Smith, kamu harcamalarının en büyük kısmının vergilerle karşılanmasını savunmuştur. Modern maliye açısından önemle üzerinde durulan, belirlilik, eşitlik, uygunluk ve iktisadilik gibi vergileme ilkeleri de Adam Smith tarafından ortaya koyulmuştur. Klasik iktisat teorisine, A. Smith in ardından iki önemli destek gelmiştir. Bunlardan biri Say kanunu ile Klasik düşüncenin mantıksal yapısı içinde önemli bir teoriyi yaratan iktisatçı, Jean Baptiste Say ( ), diğeri ise faydacılık felsefesi ile liberal anlayışa destek veren, Jeremy Bentham dır ( ). Say kanununa göre, her arz kendi talebini yaratır. Yani bir mal üretildiği zaman yalnız bir arz yapılmış olmaz, aynı anda ve aynı miktarda talep de yaratılmış olur. Piyasalarda daima üreticiler ve tüketiciler arasındaki denge sağlanacaktır. Satılamayacak olan malların üretimi ise fiyat mekanizması ile önlenecektir. Sonuçta toplam üretim hacmi tam istihdam seviyesinde olacaktır. Tam istihdam denge koşulunun geçerliliği ise, faiz oranlarının, işçi 26

36 ücretlerinin, mal ve hizmet fiyatlarının esnek olmasına bağlıdır. Ekonomik yapıda bir istikrarsızlık veya eksik istihdam dengesi söz konusu olduğunda faiz, ücret ve fiyat esneklikleri yoluyla arz ve talep tekrar dengeye gelecektir. Buna bağlı olarak, uzun dönemde ekonomideki istikrarsızlıkların devam etmesi mümkün değildir. Toplumsal refahın arttırılması konusundaki görüşleri ilk kez gündeme getiren ve kıymet teorisinin ilk fikri temellerini atan, Bentham ise, ulusal zenginliğin ve mutluluğun artması için temel ilkenin, devletin hiç bir şey yapmaması, hiç bir girişimde bulunmaması, olduğunu söylemiştir. Bentham a göre, devlet faaliyetleri gereksizdir ve aynı zamanda zararlıdır. Çünkü her devlet faaliyeti, kişiler üzerinde uygulanan bir sınırlama demektir ve her sınırlama bir acı getirir (Savaş, 2007: 297). Bentham, bırakınız yapsınlar felsefesi ile özgür rekabet ve bireycilik ilkelerini savunurken, diğer yandan çıkar peşinde koşan bir kişinin davranışlarına yasal yoldan müdahaleyi ve cezai yaptırımın gerekliliğini savunur. Bu noktada Bentham genel mutluluğa ulaşmak için devlet müdahalesini kabul eder (Savaş, 2007: 298). Klasik İktisat Okulunun diğer bir düşünürü, David Ricardo ( ) ise, kamu kesiminin varlığını zorunlu kötülük olarak niteleyip kamu faaliyetlerinin mümkün olan en düşük seviyede tutulmasının gerekli olduğunu savunmuştur (Görgün, 1994: 67). Devletin zorunlu kötülük olarak nitelendirilmesindeki temel kriter ise vergilerin sermaye birikimini olumsuz etkileyeceğidir. Çünkü toplumda tasarruf yapan kesim sermaye sahipleridir ve devlet tarafından yapılacak olan harcamaların finansmanında vergilerin kullanılması, kapitalist sermaye birikimini azaltacaktır. Liberal bakış açısı ile devletin ekonomi içindeki yerini belirleyen Klasik iktisatçılar, ekonomide devlet müdahalesine karşıdırlar. Bunun yanı sıra bazı alanlarda devlet müdahalesinin gerekli olduğunu ancak kamu faaliyetlerinin sınırlı olması gerektiğini savunurlar. Klasik iktisatçıların mali alandaki görüşlerini ve devlet müdahalesine bakışlarını üç ilke ile özetlemek mümkündür; Kamu harcamaları mümkün olduğunca düşük ve sınırlı olmalıdır; vergiler tarafsız olmalıdır; devlet bütçesi denk olmalıdır Neoklasik İktisat Piyasa ekonomisini esas alan ve ekonomide kamu müdahalesini kabul etmeyen Klasik iktisatçılar, piyasanın kendi dinamikleri ile kendiliğinden dengeye geleceğini kabul ederler. Neoklasik iktisatçıların piyasa ekonomisine bakış açıları ve Laissez Faire e bağlılıkları da, Klasik okulun ideolojik devamı niteliğindedir. Klasik iktisadi düşünceye önemli bir katkı olarak kabul edilen Neoklasik iktisat teorisi, Klasik iktisattan farklı olarak, piyasa mekanizmasının tek başına optimum koşulları sağlamaktan uzak olduğunu ve bu nedenle kamu ekonomisinin gerekliliğini açıklamaya çalışmıştır (Aktan,1986). Neoklasik iktisat teorisi, tam rekabet koşulları ve iktisadi adam modeline dayalı olarak rekabetçi dengenin nasıl oluştuğunu incelemiştir (Kirmanoğlu, 2007: 15). Tam rekabet piyasaları çok sayıda alıcı ve satıcı bulunan piyasaya giriş ve çıkışların serbest olduğu, homojen malların bulunduğu ve bütün piyasa ilişkilerinin açık cereyan ettiği bir piyasa 27

37 modelidir. Piyasa mekanizmasının etkin işleyebilmesi için, tam rekabet koşullarının sağlanması gerekir. Bu koşullara göre; malların homojen olması, ekonomik karar alıcılarının tam piyasa bilgilerine sahip olması, fiyatların aşağı ve yukarı doğru esnek olması, piyasaya giriş ve çıkışların serbest olması, dışsallıkların ve tekelci güce sahip üretim alanlarının olmaması gereklidir. Neoklasik yaklaşımın iktisadi adam modeli ise, bireylerin, tüketim, yatırım, tasarruf gibi ekonomik kararları alırken beklentilerini ön planda tuttukları ve beklentilerinde rasyonel davrandıkları esasına dayanır. Ayrıca birey yaptığı seçişlerde kendi çıkarlarını en çoklaştırma dürtüsü ile davranır (Kirmanoğlu, 2007). Neoklasik iktisadi düşünceye göre, piyasada tam rekabet koşullarının sağlandığı bir durumda, tüm tüketici ve üreticilerin rasyonel davrandığı varsayımı altında, piyasa dengeye gelecektir. Piyasadaki fiyatın marjinal hasılata ve onun da marjinal maliyete eşitlendiği böyle bir ortamda üreticiler kar, tüketiciler ise faydalarını maksimize etmiş olacaklardır (Pınar, 2006: 9). Piyasada tam rekabetin ve optimallik koşullarının sağlandığı bu durum birinci en iyi olarak adlandırılır ve tüm dönemlerde piyasaların kendi kendine dengeye geleceği varsayılır (Bernheim, 1989). Ancak gerçek hayatta bu şartların hiç birinin sağlanamayacağı, bu nedenle de bu koşulların soyut bir varsayımdan öteye gidemeyeceği bilinmektedir. XIX. yüzyılda sanayileşmenin ilerlemesi ve sermaye yoğun teknolojilerin kullanımı sonucunda ortaya çıkan piyasa başarısızlıkları da bu durumu doğrulamıştır. Neoklasikler'e göre, piyasa ekonomisini başarısızlığa uğratan başlıca faktörler; tam rekabetin gerçekleştirilememesi, dışsal ve içsel ekonomilerin varlığı, kamusal malların üretilme zorunluluğu ve marjinal maliyetin sıfır olduğu üretim faaliyetlerinin oluşmasıdır (Aktan, 2000: 5). Piyasa ekonomisinin tek başına optimumu sağlamaktan uzak olduğu bu durumda, kamu ekonomisinin piyasanın eksik olduğu alanlara müdahale etmesi gereklidir. Piyasa başarısızlıklarının olduğu bir ortamda devletin ekonomiye müdahalesi ise ikinci en iyi olarak adlandırılır. Neoklasik iktisatçılara göre, piyasa mekanizmasının yeniden işlerliliğini kazanması için, aksak rekabetin olumsuz sonuçlarının ortadan kaldırılması, pozitif dışsallığın bulunduğu alanlardaki faaliyetlerin devletçe desteklenmesi, negatif dışsallığın bulunduğu faaliyetlerin de ya devletçe yapılması ya da bu faaliyetleri yapan özel birimlerin düzenleyici vergiler gibi kurallara tabi tutulmaları gereklidir. Ayrıca pozitif içselliğin söz konusu olduğu faaliyetler, KİT'ler aracılığıyla devlet tarafından yerine getirilmelidir. Tam kamusal mallar dışında yarı kamusal mallar ve erdemli malların da kısmen devletçe üretilmesi ve doğal tekellere devlet müdahalesi, piyasadaki aksaklıkların giderilmesi için uygun görülmüştür (Aktan, 2000: 6) Keynesyen İktisat Klasik iktisadi düşüncede piyasa ekonomisinin tek başına soysal refahın optimizasyonunu sağlayacağı ve bu nedenle devletin ekonomiye müdahalesine gerek olmadığı görüşü hakim olmuştur. Neoklasik iktisadi düşüncede ise piyasa ekonomisinin bazı faktörler 28