T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KÜLTÜR VARLIKLARININ YASA DIŞI İTHAL VE İHRACININ ÖNLENMESİ İLE İLGİLİ MEVZUAT ÇALIŞMASI UZMANLIK TEZİ Pınar KUŞSEVEN ŞUBAT ANKARA

2 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KÜLTÜR VARLIKLARININ YASA DIŞI İTHAL VE İHRACININ ÖNLENMESİ İLE İLGİLİ MEVZUAT ÇALIŞMASI UZMANLIK TEZİ Pınar KUŞSEVEN Tez Danışmanı Kaçakçılık ve İstihbarat Şube Müdür V. Fatma Nurhan TURAN ŞUBAT-2009 ANKARA

3 Pınar KUŞSEVEN tarafından hazırlanan KÜLTÜR VARLIKLARININ YASA DIŞI İTHAL VE İHRACININ ÖNLENMESİ İLE İLGİLİ MEVZUAT ÇALIŞMASI adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. F.Nurhan TURAN (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

4 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim Pınar KUŞSEVEN Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

5 ÖNSÖZ Helenistik sanatın en görkemli yapıtlarından biri Bergama Zeus Sunağı, Troia hazineleri, Selçuklu sanatının önemli örneklerinden Konya Beyhekim Camii ne ait kapı mihrabı ve daha bunun gibi pek çok değerli kültür varlığımız yurt dışına kaçırılarak ait oldukları topraklardan koparılmışlardır. Avrupa ve Amerika daki sanat piyasasında kültür varlıklarımıza olan talebin devam etmesi, ekonomik nedenler, tarihi eserlerimizin ulusal değerlerimizin bir parçası olarak taşıdığı önemin bazı çevrelerce yeterince anlaşılamamış olması kültür varlıklarımızın uluslararası alanda yasa dışı dolaşımının devam etmesinin başlıca nedenleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma ile, kültür varlıklarının yasa dışı ihraç ve ithalinin önlenmesi, yasa dışı yollardan yurt dışına çıkarılan kültür varlıklarının kaynak ülkeye iadesine ilişkin ulusal ve uluslararası yasal düzenlemelerin değerlendirilmesi sonucu, ulusal kapasitenin arttırılması ve uluslararası işbirliğinin etkin bir şekilde yürütülmesi amacı ile yapılması gerekenleri ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu vesile ile, tez çalışmam boyunca desteklerini benden esirgemeyen çalışma arkadaşlarım Özgür Mehmet İRKİN, Zeynep BOZ, Özlem BALKOZAK, Candemir ZOROĞLU, Mehmet Sönmez KÖSE ve Melek ÇANGA ya, çalışmamda emeği olan tez danışmanım F. Nurhan TURAN a ve tezimi bitirmem için bana gerekli imkanları sağlayan Daire Başkanım Sayın Melik AYAZ a teşekkürlerimi sunarım. Ankara 2009 Pınar KUŞSEVEN

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ..i İÇİNDEKİLER.ii KISALTMALAR CETVELİ..iv BÖLÜM 1.GİRİŞ 1 BÖLÜM 2. KÜLTÜR VARLIKLARININ YASA DIŞI İHRACININ ÖNLENMESİ Kültür Varlığının Tanımı Sayılı KTVKK de Kültür Varlıkları Tanımı Kültür Varlıkların Yasa Dışı Trafiğini Önlemeye Yönelik İhraç Sınırlamaları Kültür Varlıklarının Avrupa Birliği Topraklarından Yasa Dışı İhracının Önlenmesi İhraç Sınırlamaları Bakımından 2863 Sayılı KTVKK nin Değerlendirilmesi.22 BÖLÜM 3. KÜLTÜR VARLIKLARININ YASA DIŞI İTHALİNİN ÖNLENMESİ Kültür Varlığı İthalatı Kısıtlamaları Bakımından ABD Mevzuatının Değerlendirilmesi Kültür Varlığı İthaline İlişkin Etik Kurallar 49 BÖLÜM 4. KÜLTÜR VARLIKLARININ KAYNAK ÜLKEYE İADESİ Uluslararası Anlaşmalar Kültür Varlıklarının Yasa Dışı İthal, İhraç ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesi ve Yasaklanması İçin Alınacak Tedbirlerle İlgili 1970 UNESCO Sözleşmesi Çalınmış veya Yasa Dışı Yollarla İhraç Edilmiş Kültür Varlıkları Hakkında 1995 UNIDROIT Sözleşmesi...60

7 4.2. Kültür Varlıklarının Köken Ülkeye İadesini veya Kanunsuz Alıkoyma Durumunda Geri Verilmesinin Teşviki Hükümetlerarası Komitesi İkili Anlaşmalar Dava Yolu İle İade Avrupa Birliği- Bir Üye Devletin Ülkesinden Yasa Dışı Yollarla Çıkarılan Kültürel Objelerin İadesi Hakkındaki 15 Mart 1993 ve 93/7/EEC Sayılı Konsey Yönergesi Kültür Varlıklarının Kaynak Ülkeye İadesi nde Envanter Sistemi nin Önemi.. 79 BÖLÜM 5. KÜLTÜR VARLIKLARININ YASA DIŞI İTHAL VE İHRACININ ÖNLENMESİNDE KURUMLARARASI İŞBİRLİĞİ VE FAALİYETLER 83 BÖLÜM 6. SONUÇ..91 KAYNAKÇA..97 EKLER..101 EK-1 Kültürel Objeler İçin İhraç Sertifika Modeli EK-2 AB-Kültürel Malların İhracına İlişkin 9 Aralık 1992 Tarihli Konsey Tüzüğü (EEC) No: 3911/ EK-3 Object ID Belgesi 110 EK-4 Eser Müze Envanter Belgesi ÖZET 113 SUMMARY..114

8 KISALTMALAR CETVELİ AAMD AB : Association of Art Museum Directors (Müze Direktörleri Birliği) : Avrupa Birliği age. : adı geçen eser. agm. : adı geçen makale. bk. : bakınız. CPAC : Cultural Property Advisory Committee (Kültür Varlığı Danışma Komitesi) CPIA : Cultural Property Implementation Act (Kültür Varlığı Uygulama Kanunu) FBI : Federal Bureau of Investigation (Federal Soruşturma Bürosu) ICOM : International Council of Museums (Uluslararası Müzeler Konseyi) ICPRCP : Intergovernmental Committee for Promoting the Return of Cultural Property to its Counties of Origin or its Restitution in Case of Illicit Appropriation) (Kültür Varlıklarının Ait Olduğu Ülkeye İadesini veya Kanunsuz Alıkoyma Durumunda Geri Verilmesinin Teşviki Hükümetlerarası Komitesi) INTERPOL : International Criminal Police Organization (Uluslararası Suçlar Polis Teşkilatı)

9 KTVKK : Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu m. : madde NSPA RG : National Stolen Property Act (Ulusal Çalıntı Varlıklar Kanunu) : Resmi Gazete UNESCO : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı) 1970 UNESCO SÖZLEŞMESİ : Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import, Export and Transfer of Ownership of Cultural Property. (Kültür Varlıklarının Yasa Dışı İthal, İhraç ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesine İlişkin Sözleşme) UNIDROIT : International Institute for the Unification of Private Law (Özel Hukukun Birleştirilmesi İçin Uluslar arası Enstitü) 1995 UNIDROIT SÖZLEŞMESİ : Convention on Stolen or Illegally Exported Cultural Objects. (Çalınan veya Yasa Dışı İhraç Edilen Kültürel Objeler Hakkında Sözleşme) UNGA : United Nations General Assembly (Birleşmiş Milletler Genel Meclisi) WCO : World Customs Organization (Dünya Gümrükler Örgütü)

10 BÖLÜM 1 GİRİŞ Tarih öncesi dönemlerden beri pek çok uygarlığa ev sahipliği yapmış ülkemizde, bu uygarlıklardan günümüze kadar ulaşan kültür varlıkları yer altında ve yer üstünde oldukça geniş bir alana yayılmıştır. Ancak, kültür varlığı kaçakçılığı dünyanın pek çok ülkesinde olduğu gibi ülkemizde de kültür varlıklarımızın tahribine, yağmalanmasına ve yoksullaşmasına neden olmakta, bunun sonucunda ise kültür varlıklarımızın ait oldukları topraklarda bilimsel olarak değerlendirilerek gelecek nesillere aktarılması mümkün olamamaktadır. Somut kültürel mirasımızın kaçak kazılar ve yağmalamalar yolu ile tahrip edilerek yoksullaşmasını önlemek, ait oldukları coğrafyada tarihsel bütünlük içinde korunmasını sağlamak üzere yapılması gerekenler sit alanlarının korunması, kamu bilincinin arttırılması, eğitim faaliyetleri, teknik donanımın sağlanması, personel eksikliğinin giderilmesi gibi çok yönlü çalışmaları gerektirmektedir. Kültür varlıklarımızın uluslararası alanda yasa dışı dolaşımının önlenmesine ilişkin alınması gerekli tedbirler ise bu çok yönlü çalışmaların bir kısmını oluşturmaktadır. Kültür varlıklarının yasa dışı ithal ve ihracının önlenmesine ilişkin en kapsamlı uluslararası yasal düzenleme olan 1970 UNESCO Sözleşmesinin giriş bölümünde; kültür varlıklarının bilimsel, kültürel ve eğitsel amaçlarla uluslararasında alışverişinin insanlık uygarlığı bilgisini arttırdığı, tüm insanların kültürel yaşamını zenginleştirdiği ve uluslararasında karşılıklı saygı ve itibar yarattığı belirtildikten sonra kültür varlıklarının uygarlıkların ve ulusal kültürlerin temel unsurlarından biri olduğu, bunların gerçek değerlerine ancak kökenleri, tarihi ve bulundukları geleneksel ortamın bilinmesi ile kavuşacakları vurgulanmıştır. Bu şekilde kültür varlıklarının uluslararasında değişimini ancak bilimsel, kültürel ve eğitsel gibi unsurlara dayandırmış, kültür varlıklarının ait olduğu topraklarda korunması gereğini vurgulamıştır.

11 Bu kapsamda çalışmanın ikinci bölümünde kültür varlıklarının yasa dışı ihracının önlenmesi amacı ile uluslararası düzenlemelerde ortaya konan prensipler, kültür varlıklarına ilişkin getirilen tanımlamalar, ihraç yasakları ve ihraç denetimlerine ilişkin ülkelerin uygulamaları, kültür varlıklarının Avrupa Birliği topraklarından yasa dışı ihracının önlenmesine yönelik düzenlemeler incelenmiş, bu incelemeler ışığında 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ve ilgili yönetmelikler değerlendirilmiştir. Kültür varlıklarının ihracına ilişkin düzenlemeler ülkelerin kendi milli değerlerine olan sorumlulukları doğrultusunda şekillenirken kültür varlıklarının ithaline ilişkin uygulamalar bir ülkenin diğer ülkelerin kültür varlıklarına ilişkin taşıdığı sorumluluğu da ortaya koymaktadır. Ülkemiz kültür varlığı ithal eden bir ülke değildir. Ancak ne yazık ki, ülkemizden yasa dışı yollarla ihraç edilmiş kültür varlıkları özellikle Avrupa ve Amerika daki müzelerde, müzayede firmalarında ortaya çıkmaktadır. Bu kapsamda çalışmanın üçüncü bölümünde kültür varlıklarının yasa dışı ithalatının önlenmesine yönelik uluslararası prensipler, ülkelerin konuya ilişkin örnek teşkil edecek uygulamaları incelenmiştir. Yasa dışı yollarla yurt dışına çıkarılmış kültür varlıklarımızın ülkemize iadesine yönelik gerçekleştirilen girişimlerin ülkemiz lehine sonuçlanmasında, ulusal yasal düzenlemelerimiz kadar ilgili ülkenin kültür varlığı ithalatına ilişkin yasal düzenlemeleri de oldukça önemli bir rol oynamaktadır. Bu çerçevede Amerika da bulunan ülkemiz kökenli eserlerin iadesine ilişkin çalışmalara temel teşkil etmesi bakımından Amerika nın kültür varlığı ithaline yönelik mevzuatı da bu bölümde incelenmiştir. Kültür varlıklarının yasa dışı ithal, ihracının önlenmesi ve yasa dışı yollardan çıkarılan eserlerin kaynak ülkeye iadesi konuları birbirleri ile bağlantılı, iç içe geçmiş konulardır. Çalışmanın dördüncü bölümünde kültür varlıklarının kaynak ülkeye iadesinde karşılaşılan sorunlar, iade girişimlerinde başvurulan başlıca yöntemler, kültür varlıklarının kaynak ülkeye iadesinde envanter sisteminin önemi ve kültür varlıklarının kaynak ülkeye iadesine ilişkin Avrupa Birliği düzenlemeleri incelenmiştir.

12 Kültür varlıklarımızın yasa dışı dolaşımının önlenmesi, yasa dışı yollardan yurt dışına kaçırılan eserlerimizin iadesi amacıyla ülkemizin yürüttüğü faaliyetler tek başına yeterli olmamakta konu ile ilgili hem ulusal hem de uluslar arası kurumların etkin, sürekli bir işbirliği içerisinde bulunmaları gerekmektedir. Kültür varlıklarının uluslararası alanda yasa dışı dolaşımının önlenmesi amacı ile kurumsal faaliyetler de çalışmanın beşinci bölümünde ele alınmıştır. Yukarıda belirtilen hususlar çerçevesinde bu çalışma, genel anlamda kültür varlığı kaçakçılığını ele almak yerine uluslararası işbirliğini kaçınılmaz hale getiren kültür varlıklarının yasa dışı ithal ve ihracının önlenmesi ve yasa dışı yollarla yurt dışına çıkarılmış olan kültür varlıklarının kaynak ülkeye iadesine ilişkin ulusal ve uluslararası mevzuatın incelenmesi sonucu bu konuda yapılması gereken faaliyetleri ve mevzuatımızda yapılması gereken düzenlemeleri ele almaktadır.

13 BÖLÜM 2 KÜLTÜR VARLIKLARININ YASA DIŞI İHRACININ ÖNLENMESİ Kültür varlıklarının yasa dışı ihracının önlenmesine ilişkin alınacak tedbirler genel olarak, yurt içinde korunması gerekli milli değere haiz kültür varlıklarının ulusal mevzuatta tanımlanması ve bu tanım çerçevesinde belirlenen kategorilerdeki eserlere ihraç yasağı getirilmesi, ülke sınırlarını terk etmesinde sakınca görülmeyen kültür varlıklarının uluslararası alandaki dolaşımının sıkı bir denetim mekanizması ile kontrol altına alınmasını sağlamak üzere gerekli prosedürün belirlenmesi, korunmasına gerek duyulmayan, yurt dışına çıkışı serbest olan kültür varlıklarının da herhangi bir karışıklığa meydan vermemek üzere mevzuatta belirlenmesi esasına dayanmaktadır Kültür Varlığının Tanımı: Kültür varlıklarına ilişkin gerek ulusal gerekse uluslararası yasal düzenlemelerde karşılaşılan en zor görevlerden biri de kültür varlığı kavramı ile ne kastedildiğinin açıkça ortaya konmasıdır. Bunun nedeni kültür varlığının herhangi bir obje olmamasından kaynaklanmaktadır. Uluslararası yasal düzenlemelerde kültür varlığı terimi yerine zaman zaman kültürel obje (cultural object), kültürel miras (cultural heritage), kültürel mal (cultural goods) gibi terimler de kullanılmaktadır. Aslında bunların hepsi birbirlerinin yerlerine geçebilen terimlerdir. Ancak kültür varlığı (cultural property) daha çok mülkiyet ile ilişkilendirilirken, kültürel miras (cultural heritage) daha çok nesilden nesile aktarılan esere vurgu yapmaktadır 1. Bu nedenle 1970 Kültür Varlıklarının Yasa Dışı İthal, İhraç ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesi ne İlişkin UNESCO Sözleşmesi nde kültür varlığı teriminin 1 UNESCO: Legal and Practical Measures Against Illicit Trafficking in Cultutal Property (Paris: 2006), 4.

14 kullanılması tercih edilmiştir. Korunması gerekli kültür varlıklarına ilişkin esasları düzenleyen 2863 Sayılı KTVKK de ise kültür varlığı terimi kullanılmaktadır. Kültür varlıklarının bir ülkenin tarihi, arkeolojisi, sanatsal, bilimsel ve milli değerleri bakımından taşıdığı önemi ortaya koyan, konu ile ilgili uluslararası anlaşmalarda temellendirilen prensipleri de göz önünde bulundurarak uygun bir tanımını yapmak, kültür varlıklarının yasa dışı ihracının önlenmesinde ve buna bağlı olarak yasa dışı yollardan yurt dışına çıkarılan eserlerin kaynak ülkeye iadesi için yapılan girişimlerin başarılı bir şekilde yürütülmesinde büyük önem taşımaktadır. Akipek in de belirttiği gibi 2, yasal düzenlemelerde yapılacak tanıma göre alınacak hukuki önlemin türü farklılaşacak, getirilen bu düzene göre kişi hak ve borçlarını hangi objelere yönelik olarak kullanabileceğini ve eylemlerinin doğurabileceği sonuçları da öngörebilecektir. Bu nedenle ülkemiz açısından ne tür kültür varlıklarının milli değere haiz olduğu, bunların yokluğu veya tahribinin ülkemiz kültürel mirası açısından getireceği eksiklik çok iyi ortaya konulmalıdır ki, kültür varlığı kaçakçılığı ile mücadelede de başarılı olunabilsin. Greenfield, Leichester Üniversitesi nde müze araştırmaları başkanı olan Geoffrey LEWIS ın somut kültür varlıklarına ilişkin getirdiği tanımı aktarmaktadır 3. Bu tanıma göre somut kültür varlıkları; insanlığın kökeni, gelişimi, gelenekleri, sanatsal ve bilimsel başarılarının birtakım kanıtlarını gösteren ve insanın çevresinin bir parçası olan varlıklardır UNESCO Anlaşması nda ise temel hedef, kültür varlıklarının ülkeler arasındaki yasa dışı trafiğinin önlenmesi olduğundan, kültür varlıkları ile ilgili yapılan tanım ülkelerin hangi kültür varlıklarını ihraç ve ithal kontrollerine tabi tutacağı temeline dayandırılmıştır. Bu çerçevede sözleşmenin 1 inci maddesinde kültür varlıklarının tanımı yapılmış ve kategorilere ayrılarak neler olduğu belirtilmiştir. Buna göre; dinsel olsun olmasın, her devlet tarafından arkeoloji, tarih öncesi, tarih, sanat veya bilim için önemli olarak gösterilen ve bu maddede belirtilen kategorilere giren 2 Serap AKİPEK: Ulusal ve Uluslararası Hukuk Açısından Kültür Malları (Ankara: 1992), bk. Jeanette GREENFIELD: The Return of Cultural Treasures (Cambridge: 1989), 252.

15 değerler kültür varlığı olarak sayılmışlardır 4. Çalınmış ve yasa dışı ihraç edilmiş kültür varlıkları hakkındaki 1995 UNIDROIT Sözleşmesi nde de kültür varlıklarına ilişkin yapılan tanım ve kategoriler 1970 UNESCO Sözleşmesi nde yapılan tanım ve kategoriler ile aynıdır. Ancak burada önemli olan ülkelerin kendi iç mevzuatlarında neleri kültür varlığı olarak kabul ettikleridir. Avrupa Birliği düzenlemelerinde yer alan tanımlar ise tüm Avrupa Birliği ülkeleri için geçerli olacaktır. Kültür Varlıklarının Ait Oldukları Ülkeye İadesi veya Kanunsuz Alıkoyma Durumunda Geri Verilmesinin Teşviki Hükümetlerarası Komitesi tarafından verilen tanımda; iadeyi teşvik edecek bir obje yüksek kültürel veya doğal öneme sahip olan obje olarak tanımlanmıştır 5. Bu nedenledir ki, o objenin ait olduğu kültürel çevreden koparılması o kültürün bir boyutunda telafisi mümkün olmayan boşluk yaratır. Bir başka ifade ile kaybedilen sadece varlığın mülkiyeti değil, aynı zamanda o kültürün özünün bir parçasıdır. Ülkeler, ulusal mevzuatlarında kültür varlıklarının tanımını yaparken değişik yöntemlere başvurmuşlardır. Genel olarak kültür varlığı tanımında; teker teker sayma, sınıflandırma ve kategorilere ayırma olmak üzere 3 ayrı yöntemin kullanıldığı görülmektedir 6. Ancak bazı ülkeler birkaç yöntemi bir arada kullanarak çeşitli düzenlemeler yapmışlardır. Örneğin; kültür varlıklarının genel bir tarifinin verildiği kategorilere ayırma yöntemi, sınıflandırma yöntemi veya teker teker sayma yöntemi ile takviye edilebilmektedir 7. Ancak kültür varlığı tanımında kullanılan bu yöntemlerin yanı sıra ülkeler, belli bir tarihten öncesini, belli bir dönemi veya objenin yaşı gibi ölçütleri de kültür varlıklarının kontrol edilebilir sayılarda olması için kullanabilmektedirler. Nitekim, 1956 UNESCO Arkeolojik Kazılara Uygulanacak Uluslararası Prensiplere İlişkin Tavsiye Kararı nın 3. maddesinde; arkeolojik buluntulara ilişkin kamu yararının olup olmadığının değerlendirmesinde 4 Kültür varlıklarına ilişkin 1970 UNESCO Sözleşmesinde getirilen bu tanımlama özellikle ihraç düzenlemeleri göz önünde bulundurularak yapılmıştır. Söz konusu tanım ve belirtilen kategoriler çerçevesinde yurt dışına çıkarılan eserlerin iadesine ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. 5 Jeanette GREENFIELD: age., Kültür varlığı tanımında kullanılan başlıca yöntemlere ilişkin ayrıntılı bilgi için bk. Sibel ÖZEL: Uluslararası Alanda Kültür Varlıkları nın Korunması (İstanbul: 1998), 6 7 Sibel ÖZEL: age., 7.

16 alınan kriterin o kültür varlığının korunması ile kazıcının veya bulanın keşfettiklerini ilan etmesi zorunluluğuna bağlı olarak değişeceği ifade edilmekte olup, birinci durumda belli bir tarihten önce gelen tüm objelerin korunması temeline dayanan kriterin terk edilerek, korumanın belli bir döneme ait veya kanunda öngörülen minimum yaşa ait tüm objelerin dahil edilmesi esasının getirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Bu çerçevede bazı ülkeler arkeolojik nitelikte olsun veya olmasın korunması gerekli kültür varlıkları için ulusal mevzuatlarında yaş sınırlaması getirmişlerdir. Örneğin korunması gerekli kültür varlıkları için Kuveyt 40 yaş, Yemen 500 yaş, Endonezya 50 yaş sınırlaması getirmiştir 8. Yunanistan ın 3028 / 2002 Numaralı Kültürel Mirasın ve Korunmasına İlişkin Kanunu nun 20. Maddesi 1. paragrafı nda ise taşınır kültür varlıklarının neler olduğu kategorilere ayrılarak belirtilmiştir 9. Buna göre; a e kadar olan anıtlar, b- kazılar veya diğer arkeolojik araştırmaların buluntularını oluşturan veya taşınmaz bir anıttan ayrılan yılları arasına tarihli anıtlar ve yine aynı zaman dilimine tarihlenen ikonalar ve ibadet amaçlı kullanılan diğer dini objeler yasa tarafından koruma altına alınmıştır. c yılları arasına tarihlenen diğer (1/b kapsamı dışında olan) anıtlar d- sosyal, teknik, etnografik, sanatsal, mimari, veya genel olarak tarihi ve bilimsel öneme sahip 100 yaşından daha eski kültürel objeler e- sosyal, teknik, etnografik, sanatsal, mimari, veya genel olarak tarihi ve bilimsel öneme sahip 100 yaşından daha yeni kültürel objeler ise, Kurul un görüşü, Kültür Bakanlığına bağlı Merkezi veya Bölgesel Servislerin tavsiyesi ve Kültür Bakanlığı nın kararı ile kültür varlığı olarak belirlenir ve Resmi Gazete de yayımlanır. 8 bk. Lyndel V. PROTT; Patrick Joseph O KEEFE: National Legal Control of Illicit Traffic in Cultural Property (UNESCO:1983), bk. engtof.pdf, ( )

17 Sayılı KTVKK de Kültür Varlığı Tanımı: 2863 Sayılı KTVKK de kültür varlıkları; tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi yada tarihi devirlerde sosyal yaşama konu olmuş, bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklar olarak tanımlanmıştır 10. Bu oldukça genel tanımın ardından, korunması gerekli taşınır kültür varlıklarının neleri kapsadığı ise Kanun un 23. maddesinde teker teker sayılmış; halkın sosyal hayatını yansıtan insan yapısı araç ve gereçler dahil bilim, din ve mihaniki sanatlar ile ilgili taşınır varlıklar da etnografik nitelikteki kültür varlıkları olarak tanımlanmıştır. Milli tarihimizdeki önemleri sebebiyle, Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşuna ait tarihi değer taşıyan belge ve eşyalar, Mustafa Kemal Atatürk e ait zati eşya, evrak, kitap, yazı ve benzeri taşınırlar da korunması gerekli taşınır kültür varlığı olarak ayrıca belirtilmiştir 11. Yer altında veya su altında taşınır taşınmaz kültür varlıklarının kanun kapsamına alınması ile henüz keşfedilmemiş tüm arkeolojik nitelikteki eserler de güvence altına alınmıştır. Korunması Gerekli Taşınır Kültür ve Tabiat Varlıklarının Tasnifi, Tescili ve Müzelere Alınmaları Hakkında Yönetmeliğin maddesinde arkeolojik eser; jeolojik devirlerden itibaren zamanımıza kadar intikal eden ve genellikle kazı ve benzeri çalışmalarda bulunan, sanat ve estetik değerleri veya eskilik ölçüleri bakımından korunması gerekli olan insan yapısı taşınırlar olarak tanımlanmıştır. Böylece 2863 Sayılı KTVKK ile toprak altında bulunan arkeolojik eserler devlet malı olarak nitelendirilmiştir. Özel, henüz keşfedilmemiş yer altındaki tüm arkeolojik objeleri devlet mülkiyetine alan yasaların, devletin henüz zilyet yani sahip olmadığı gerekçesiyle eleştirildiğini ifade etmekte olup, ancak bu eleştirinin hukuki bir dayanağının olmadığını, Anglo-Sakson ve Kıta Avrupası hukukunda 10 m.3/a (1). 11 m.23/b. 12 RG:

18 zilyetliğin mülkiyet hakkının mutlak şartı olmadığını, dolayısıyla devletin fiziksel olarak nesnelerin zilyedi olmadan da maliki olabileceğini vurgulamıştır 13. Nitekim, arkeolojik nitelikteki kültür varlıkları bakımından zengin pek çok ülke de bunların yurt içinde korunup değerlendirilmeleri için devlet mülkiyeti tesis etmiştir. Kanadoğlu, korunması gerekli kültür varlıklarının mutlaka antik çağlara ait olması gerekmediğine, çağımız yapıtı olmakla beraber özellikleri ve taşıdığı değer nedeniyle, bugünü yarına taşıyacak miras olmaya hak kazanmış kültür varlıklarının da koruma kapsamında olduğuna, ancak kültür varlıklarının korunması ve bir dünya mirası olarak gelecek kuşaklara bırakılmasının sağlanması için öncelikle toplumsal hatta evrensel yarar bulunması gerektiğine dikkat çekmektedir 14. Korunması Gerekli Taşınır Kültür ve Tabiat Varlıklarının Tasnifi, Tescili ve Müzelere Alınmaları Hakkında Yönetmeliğin 4. maddesinde, arkeolojik eser tanımının yanı sıra güzel sanat eserlerinin de tanımı yapılarak, bunların neler olduğu belirtilmiştir. Buna göre güzel sanat eserleri; bedii vasfı haiz olan, yağlı boya ve sulu boya tablolar, resimler, desenler, pasteller, gravürler, güzel yazılar ve tezhipler, kazma, oyma kakma eserler, heykeller, kabartmalar, mimarlık eserleri, elişleri, küçük sanat eserleri, fotoğraf eserleridir. Görüldüğü üzere korunması gerekli kültür varlıklarının Kanun da belirlenmesinde; bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunma veya bilimsel ve kültürel açıdan özgün olma kriteri getirilmiştir. Bu çerçevede, 2863 Sayılı KTVKK de belirlenen tanım, 1970 UNESCO Sözleşmesi nde getirilen tanım ile örtüşmektedir. Ancak gerek 2863 Sayılı KTVKK gerekse ilgili yönetmeliklerde konuya ilişkin tespit edilen çelişkili veya yanlış yorumlamalara neden olabilecek ifadeler aşağıda maddeler halinde sıralanmıştır. 1- Kanunun 23. maddesinde etnografik eser tanımında geçen mihaniki sanatlar ile ne kastedildiği tam olarak anlaşılamamaktadır. Arapça kökenli olan mihaniki terimi; 13 Sibel ÖZEL: age., Sabih KANADOĞLU: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (Ankara : 1998), 23.

19 düşünmeden ölçülerek değil de yalnızca alışkanlığın verdiği kolaylıkla veya yalnız kasların hareketiyle yapılan (iş, hareket v.b) anlamına gelmektedir 15. Bu da mihaniki sanatlar ibaresi ile yılların verdiği alışkanlıkla seri bir şekilde üretilen sanat eserlerinin ifade edildiğini düşündürmektedir. Bu sanat eserlerinin neler olduğu ise belli değildir UNESCO Sözleşmesi nin 1/g maddesinde sanat değeri bulunan her türlü satıh üzerine her türlü malzeme ile ve elle yapılmış tablolar, resimler, desenler kültür varlığı olarak sayılmış, ancak elle süslenmiş imalat ürünleri anlaşma kapsamı dışında bırakılmıştır. Bu nedenle mihaniki terimi ile ne kastedildiğinin mevzuatta açıkça ifade edilmesi gerekmektedir. 2- Etnografik Nitelikteki Taşınır Kültür Varlıkları Hakkında Yönetmeliğin maddesinde yurtdışına çıkarılamayacak etnografik nitelikteki kültür varlıkları kategorisine jeolojik, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait olup jeoloji, antropoloji, prehistorya, arkeoloji ve sanat tarihi açılarından belge değeri taşıyan taşınır kültür varlıkları da dahil edilmiştir. Jeolojik, antropolojik, arkeolojik kültür varlıklarının etnografik nitelikte kültür varlıkları olarak değerlendirilmesi özellikle dava konusu olaylarda yasa uygulayıcılarının yanlış kararlar vermesine neden olabilir. Bu nedenle adı geçen yönetmelikte yapılan düzenlemelerin etnografik nitelikteki kültür varlıklarını kapsaması gerekmektedir. 3- Korunması Gerekli Taşınır Kültür ve Tabiat Varlıklarının Tasnifi, Tescili ve Müzelere Alınmaları Hakkındaki Yönetmeliğin 4. maddesinde yer alan güzel sanat eserlerine ilişkin tanım oldukça genel, kişiden kişiye farklı yorumlanabilecek, belirsiz bir tanımdır. Yönetmelikte yer alan arkeolojik ve etnografik eser tanımında bunların korunması gerekli olan insan yapısı taşınırlar olduğu belirtilirken, güzel sanat eserleri için böyle bir vurgu yapılmamıştır. Korunması gerekli kültür varlıkları devlet malı olarak nitelendirildiğinden ve bunların yurt dışına çıkışı yasak olduğundan vatandaşların mağdur olmaması için tanımda belirtilen kategorilere açıklık getirilmesi, bunlardan hangilerinin korunması gerekli kültür varlığı olduğunun da ayrıca belirtilmesi gerekmektedir. 15 bk. ( ). 16 RG:

20 4- Güzel sanat eserleri tanımda yer alan bedii vasfı haiz terimi estetik değere sahip anlamına gelmekle birlikte, terimin günümüzde kullanılmaması ve bir çok sözlükte de Türkçe karşılığının yer almaması yanlış anlaşılmalara yol açabilir. Ayrıca estetik değere sahip güzel sanat eserlerinin belirlenmesinde de uzmanlar tarafından yapılan değerlendirmeler farklı yönde olabilir. Bu nedenle güzel sanat eserleri için estetik değere sahip olma kriterinin yerine eserin yaşı, eskiliği gibi kriterlerin getirilmesi daha uygun olacaktır. 5- Korunması gerekli taşınır kültür varlıklarına ilişkin kanunda getirilen bu genel tanımlama çok dikkatli bir şekilde değerlendirilmediği sürece, ülkemize gelen ziyaretçilerin beraberlerinde getirdikleri şahsi kültür varlıklarının da kanun kapsamına dahil edilmesine neden olabilecektir 17. Etnografik Nitelikteki Taşınır Kültür Varlıkları Hakkındaki Yönetmeliğe göre, yurt dışından getirilen kültür varlıklarından müze koleksiyonlarını tamamlayıcı nitelikte görülenlerin satın alma hakkı öncelikle müzelere aittir 18. Ancak burada, yurt dışından getirilen kültür varlığının 2863 Sayılı KTVKK kapsamındaki müze koleksiyonlarını tamamlayıcı nitelikte olabilmesi için o eserin ulusal hazinemizin bir parçası olması gerekmektedir. Bu da Osmanlı zamanında yurt dışına çıkarılmış eserler için geçerli olabilir. Bu nedenle yurt dışından ülkemize getirilen kültür varlıklarına ilişkin gerekli açıklamaların da Kanun da yapılması gerekmektedir. Eğer yabancı bir ulusa ait kültür varlıklarının yurda sokulduğunda kanun kapsamına girebileceği kastediliyorsa bunun da yine açıklığa kavuşturulması gerekecektir. Yukarıda, 2863 Sayılı KTVKK ve ilgili yönetmelikler çerçevesinde kültür varlıklarına ilişkin getirilen tanımlamaların genel bir değerlendirilmesi yapılmış olup, kültür varlığı kaçakçılığı olayları ile mücadelede önemli bir unsur olan ihraç kısıtlamaları bakımından kültür varlıkları ilerleyen bölümde ayrıca değerlendirilecektir. 17 Lyndel V. PROTT; Patrick Joseph O KEEFE: age., m. 6/c

21 2.3. Kültür Varlıklarının Yasa Dışı Trafiğini Önlemeye Yönelik İhraç Sınırlamaları: Kültür varlıklarının yasa dışı trafiğini önlemeye yönelik getirilen ihraç sınırlamaları ile amaçlanan kültür varlıklarının yasal yollardan dolaşımı ile ilgili kuralları belirleyerek, sıkı bir denetim mekanizması ile illegal dolaşımları önlemektir. Akipek e göre 19, kültür varlıklarına yönelik getirilen ihraç sınırlandırmalarının temel nedeni ihraç denetiminin illegal hareketleri belirlemek ve önlemek amacı ile kullanılmasına bağlı olarak ülkedeki kaçak kazıların, hırsızlığın ve mülkiyet ihlallerinin durdurulması, böylece bu faaliyetlerde bulunan uluslararası seviyede örgütlenmiş suç odaklarının önüne geçilebilmesidir. Kültür varlıklarına getirilen ihraç sınırlamaları, ülkeler tarafından kültür varlıklarına yüklenen önem çerçevesinde kültür varlığı kaçakçılığı ile uluslararası işbirliği ve mücadelede hangi eserlerin ihraç kontrolüne tabi tutulacağının belirlenmesi esasına dayanır. Bir başka ifade ile ne tür kültür varlıklarına ihraç sınırlaması veya yasağı getirileceğine her ülke kendisi karar verirken konu ile ilgili uluslararası düzenlemeler uluslararası işbirliğini etkin kılacak genel prosedürü belirlemektedir UNESCO Sözleşmesinin 13/d maddesine göre; sözleşmeye taraf ülkeler, sözleşmeye taraf her bir ülkenin belli kültürel varlıklarını devredilmez ve bu nedenle de (ipso facto) ihraç edilemez olarak sınıflandırmak ve deklare etmek hakkına sahip olduğunu ve bu kültür varlıklarının ihraç edilmesi halinde iadesini kolaylaştırmayı kabul ederler. Ülkemizde olduğu gibi kültürel miras açısından zengin olan ve kaçak kazılar, yağmalamalar yolu ile kültür miraslarından ciddi ölçülerde yoksun kalma tehlikesi ile karşı karşıya olan bazı ülkeler de kültür mallarının büyük çoğunluğu için ihraç yasağı koymuşlardır. Ancak vatandaşların mağdur olmaması için ihraç yasağı 19 Serap AKİPEK: age., 106.

22 getirilen objelere ilişkin tanımların çok dikkatli yapılması gerekmektedir. Özellikle ihraç yasağı kapsamındaki kültür varlıklarının mevzuatta oldukça genel bir şekilde tanımlanması yabancı yargı organlarına intikal eden uyuşmazlıklarda birtakım sıkıntıları da beraberinde getirmekte; taşıdığı arkeolojik, jeolojik, sanatsal veya bilimsel değer nedeniyle korunması kamu yararına olacak bir objenin bu niteliklerinin saptanmasında güçlükler yaratmaktadır 20. Örneğin, 1985 yılında Federal Almanya Cumhuriyeti, bir kültür varlığının yasa dışı ihraç edilmiş sayılabilmesi için ancak milli açıdan önemli, milli envantere kayıtlı ve listelenmiş bir kültür varlığı olması gerektiğini belirtmiştir 21. Burada henüz keşfedilmemiş yer altında bulunan kültür varlıklarının milli envantere dahil edilemeyeceği ve tanımlanamayacağı düşünülürse bu tür eserlerin yasa dışı dolaşımının önlenmesi için gerçekleştirilecek uluslararası girişimlerde önemli sorunlarla karşı karşıya kalınması kaçınılmazdır. Ancak, keşfedilmiş olsun olmasın devletin yasa dışı ihraca konu olan ve iade talebinde bulunulan kültür varlığı üzerinde hak iddia etmesi için o kültür varlığının devlet malı niteliğinde devrolunamaz, satılamaz olduğunu açıkça ilan etmesi gerekmektedir 22. Kültür varlıklarının yurt içinde korunmasını sağlamaya yönelik getirilen ihraç yasağı kontrolün yeterli düzeyde olmadığı sınır bölgelerinde, özellikle de denize kıyısı olan ülkelerde tek başına yeterli olmamaktadır. Konu ile ilgili uzman kişilerin genel kanaati ise geniş kültür varlığı kategorileri için getirilen ihraç yasağını öngören sistemlerin bu nedenlerle başarısız olduğudur. Kültür varlıklarının bir ülkenin kültürel mirası veya taşıdığı bilimsel, sanatsal, tarihsel özellikleri ile yeri doldurulamaz, vazgeçilemez olması gerektiği fikrinden hareketle bazı ülkeler, sadece yüksek öneme haiz eserleri milli hazine olarak değerlendirmişler ve bunların ihracını yasaklayarak, bu şekilde milli hazinelere ilişkin tüm bilgi ve belgeleri eksiksiz bir şekilde kayıt altına almışlar ve diğer kültür 20 Serap AKİPEK: age., Patrick Joseph O KEEFE: Commentary on the 1970 UNESCO Convention (Institute of Art and Law: 2007), Patrick Joseph O KEEFE: age., 85.

23 varlıklarının ticaretini, yurt dışına çıkışını serbest bırakmışlardır 23. Ancak, korunması gerekli kültür varlıklarının geniş kategorileri içerdiği pek çok ülkede korunma altındaki bazı kültür varlıklarının ihracı izne bağlanmıştır. Bu sayede devlet veya resmi kurumların önalım hakkının olanak dahiline girmesi sonucu bu objelerin ülke içinde kalma şansı da olabilmekte ve varlığından haberdar olunmayan kültür varlıkları da bu yolla ortaya çıkabilmektedir 24. Tıpkı geniş kültür varlığı kategorileri için ihraç yasağı getiren sistemlerde olduğu gibi, ihracı izne bağlayan sistemlerin de kültür varlıklarının yasa dışı trafiğinin önlenmesinde etkili olabilmesi için, ihraç izni verilmeyen kültür varlıklarının bu sefer kaçak yollarla yurt dışına çıkarılmasını önlemeye yönelik gerekli planlamaları yapmış olması gerekmektedir. Özel, 1970 UNESCO Sözleşmesinin 14. maddesinde devletlerin olanakları ölçüsünde ve gerektiğinde bir fon tesis etmelerini hükme bağladığından ihracat izni verilmeyen bir eserin malikine tazminat ödenmesi, dolayısıyla kaçakçılığın caydırılması için devletin gerekli fonlara sahip olması gerektiğine dikkat çekmektedir 25. Ancak, mevzuatta açıkça ihracı yasaklanmış olduğu belirtilen bir kültür varlığına ilişkin ihraç talebinin reddedilmesi durumunda, kültür varlığının sahibine tazminat verilmesi gibi bir durum söz konusu olmamalıdır UNESCO Sözleşmesi uyarınca da taraf devletler, kültür varlığı veya varlıklarının ihracında, bunların ihraç eden devletin izni ile yapıldığını belgeleyecek ve ihraç edilecek kültür varlıklarının bu sertifika ile bulundurulmasını gerekli kılacak bir ihraç sertifikası ihdas etmeyi 26 ; ihraç sertifikası bulunmayan kültür varlıklarının ülkelerinden dışarı çıkmasını yasaklamayı 27 ve bu yasağı uygun yollardan halka ve özellikle kültür varlıkları ithal ve ihraç edebilecek kimselere duyurmayı 28 taahhüt ederler. Ancak ihraç sertifikasının ülke çıkışında ibraz edilmesi tek başına yeterli olmayabilir. Özellikle gümrük görevlilerince ihraç sertifikasında belirtilen kültür 23 İhraç kontrol yöntemleri için bk. Lyndel V. PROTT; Patrick Joseph O KEEFE: age., Serap AKİPEK: age., Sibel ÖZEL: age., m. 6/a 27 m. 6/b 28 m. 6/c

24 varlıkları ile yurt dışına çıkarılmak istenen kültür varlıklarının aynı olup olmadığının kontrol edilmesi gerekmektedir. Ancak bu yolla yasa dışı ihraç ile mücadelede başarı sağlanabilir. Kültür varlıklarının ihracında dikkat edilmesi gereken bir diğer husus ise denetime konu obje sayısının kontrol edilebilir miktarlarda olmasıdır. Örneğin, İngiltere de kültür varlıklarının (sanat eserleri, arkeolojik objeler, belgeler ve fotoğraflar da dahil olmak üzere) ihracı lisansa bağlanmış olmakla birlikte, eser ihracat tarihinden 100 yıldan fazla bir süre önce üretilmiş yada imal edilmiş, İngiltere ye en az 50 yıl önce ithal edilmiş ve değeri 4000 sterlingden fazla ise denetime tabi tutulmuştur 29. Denetlemeyi yapan uzman, bir eserin ulusal önemine binaen ihracına izin verilmemesini tavsiye ederse durum İnceleme Komitesine havale edilmekte ve komite değerlendirmesini yaparken (Waverley) kriterleri denilen üç temel kriter üzerinde durmaktadır 30. Birincisi objenin İngiltere tarihi ve doğal hayatı ile çok yakından bağlantılı olup olmadığı ve onun gitmesinin talihsizlik olup olmayacağı; ikincisi olağanüstü estetik değerinin olup olmadığı ve üçüncüsü belirli bir branştaki sanat eğitimi ve tarihi açısından olağanüstü bir önemi olup olmadığı ile ilgili olup bu değerlendirme sonucu inceleme komitesi ihracat lisansının verilmemesine karar verebilir. 31 Görüldüğü üzere İngiltere ihracat denetimine tabi tutacağı kültür varlıklarını eskiliği ve değeri çerçevesinde belirlemiş ve bunlardan hangilerinin yurt içinde korunması gerektiği hangilerine lisans verilebileceğini ise ihracat izin başvurusu sonucunda karar veren bir mekanizma geliştirmiştir. İhracat kısıtlamaları konusunda işlevsel ve etkili bir sisteme sahip diğer bir ülke ise Kanada dır. Sistem Kanada nın Kültür Varlıklarının İhraç ve İthali Kanunu çerçevesinde geliştirilmiş ve 1970 UNESCO Sözleşmesi göz önüne alınarak 29 bk. Sibel ÖZEL: age., bk. Sibel ÖZEL: age., bk. Sibel ÖZEL: age., 169.

25 oluşturulan Kanada Kültür Varlığı İhraç Kontrol listesine dayandırılmıştır 32. İhracat kontrol listesinde ihracat kontrolüne tabi olanlar, objenin yaşı ve değerine dayanarak yedi kategoriye ayrılarak tanımlanmıştır 33. İhracat başvurusunda, ilk olarak objenin kontrol listesinde belirtilen kategorilerden birine ait olup olmadığı belirlenir 34. Eğer obje kontrol listesinde yer almıyorsa ihracat izni görevli memur tarafından hemen verilir 35. Eğer obje kontrol listesinde belirtilen kategorilerden birinde yer alıyorsa başvuru uzmanlara havale edilir 36. İhracata konu kültür varlığının Kanada nın kültürel mirası açısından taşıdığı önem itibariyle değerlendirecek, bu kültür varlığının kaybının Kanada kültür mirasında bir eksiklik yaratıp yaratmadığına karar verecek 350 nin üzerinde akademisyen, kütüphaneci, küratör, arşivci görev yapmaktadır. Bu uzmanlar eserin kontrol listesinde yer aldığına karar verirse, diğer aşamada eserin Kanada kültür mirası açısından öneme sahip olup olmadığına karar verirler 37. Uzmanlar tarafından eserin olağanüstü öneme sahip olduğuna karar verilirse ihracat izni reddedilir 38. Eser eğer kontrol listesinde yer almasına karşılık ulusal öneme sahip bir eser değil ise gerekli izin verilebilir 39. Kanada da ihraç denetimi dışında bırakılan obje kategorisi ise 50 yaşından yeni veya yaratıcısı hala hayatta olanlardır 40. Yunanistan ise, 100 yaşından yeni objeler için varlığı Yunanistan kültürel mirası için gerekli olmamak şartı ile ihraç izni verilebileceğini hükme bağlamıştır 41. İtalya da 22 Ocak 2004 yılında yürürlüğe giren İtalyan Kültürel Varlıklar ve Peyzaj Kanunu nda 42 da öncelikle kültür varlığının tanımının yapılarak kategorilere 32 bk. ( ) 33 m. 4/2. 34 m. 8/1. 35 m. 8/2. 36 m. 8/3. 37 m.11/1(a-b) 38 m. 11/3. 39 m.11/2. 40 m. 4/3. 41 bk. Yunanistan ın 3028 / 2002 Numaralı Kültürel Mirasın ve Korunmasına İlişkin Kanunu m.34/3. 42 bk. ( ).

26 ayrıldıklarını 43 daha sonra ise bu kültür varlıklarından hangilerinin devlet tarafından korunması gerekli kültür varlıkları olduğu 44 hangilerinin yurt dışına çıkarılabileceğinin belirlendiğini görürüz. Bu çerçevede kamu koleksiyonlarını oluşturan ve özel koruma altına alındığı belirtilen kültür varlıklarının geçici sergiler gibi kültürel faaliyetler dışında yurt dışına çıkarılmasını yasaklamıştır. Ancak burada yurt dışına çıkarılması yasaklanan milli değere haiz kültür varlıkları olup bunun dışındaki diğer birtakım kültür varlıklarının da yurt dışına çıkışını izne bağlamıştır. İzin alınmaksızın yurt dışına kesin çıkış yapabilecek kültür varlıklarının da neler olduğunu belirtmiştir. Buna göre; sanatçıları veya yaratıcıları yaşayan ve 50 yıldan daha yeni kültür varlıkları İtalya dan ihraç edilebilir 45. Eğer milli değere haiz olarak kategorilere ayrılmış kültür varlıkları Kanun un 13. maddesi gereğince ilan edilmemiş veya beyan edilmemişse o zaman bu kültür varlığı ancak 3 yıl için geçerli olacak Serbest Dolaşım Sertifikası alınarak yurt dışına çıkarılabilmektedir 46. Bu ihraç sertifikaları 12 bölgede bulunan national export offices adı verilen birimler tarafından verilmektedir 47. Bununla birlikte, İtalya ve Amerika arasında 2001 yılında gerçekleştirilen ithalat kısıtlamalarına yönelik anlaşmanın 2/g maddesinde; Amerika Hükümeti, İtalya Hükümetinin arkeolojik objelerin ihracına yönelik mevzuatı üzerinde yaptığı çalışmaları ve ihraç sertifikası sisteminin etkinliğini artırma yönündeki çabalarını tanıdığını belirtmekte, İtalya Hükümeti ise İtalya topraklarında yasal olarak satılan arkeolojik objelerin ihracını kolaylaştırmaya yönelik yeni yollar araştırmaya devam edeceğini teyit etmektedir. Kültür varlıklarının ihracını denetime tabi tutan sistemle ilgili diğer önemli bir husus ise ihraç izin başvurularının hangi bilgileri kapsaması ve ne tür bir belgenin kullanılması gerektiğine ilişkindir. UNESCO ve Dünya Gümrükler Örgütü (WCO- World Customs Organization) tüm üye ülkeler tarafından kültürel objeler için Model İhraç Sertifikası (Model Export Certificate for Cultural Objects) adı verilen bir form 43 m m m. 65/4. 46 m. 68/3. 47 m. 68/1.

27 geliştirmiştir 48. Formun bütünü ile veya kısmen ulusal ihraç sertifikası olarak benimsenmesi için 2005 yılında, UNESCO Genel Direktörü ve Dünya Gümrükler Örgütü Genel Sekretaryası üye ülkelere ortak bir mektup göndermiştir. Bu ihraç sertifikası kültür varlıklarının yasa dışı trafiği ile mücadele etmek amacıyla ülkelere ve gümrük ofislerine yardımcı olmak üzere tasarlanmış olup sertifika geliştirilirken INTERPOL ve UNIDROIT tarafından yapılan öneriler de göz önünde bulundurulmuş, Avrupa Birliği nin standart ihraç sertifikası ile de karşılaştırılmıştır. Formda ihraç izin talebinde bulunan şahsın isim ve adresi, ihraç iznini veren yetkili kurumun adı ve adresi, ihraç izninin verildiği tarih, iznin geçerli olduğu süre, kültür varlığının sahibi olan kişi veya kurumun (müzeler, sanat galerileri v.b) ismi ve adresi, eğer varsa önceki ve sonraki alıcının ismi ve adresi, kültürel objenin çeşitli açılardan çekilmiş, yetkili otoritelerce tasdik edilmiş fotoğrafı, objenin boyutları, eğer bir envantere kayıtlı ise envanter numarası, objenin tanımı (heykel, tablo v.b), ulusal miras olarak listelenmiş olması halinde esere verilen başlık (örn. çığlık), eserin yaşı, coğrafik orijini, eserin yapımında kullanılan teknik ve materyal gibi pek çok bilgi yer almaktadır. 5 nüsha halinde doldurulan form gümrük yetkilileri, ihraç izninde bulunan kişi ve ihraç iznini veren yetkili kurum tarafından saklanmaktadır. Bu şekilde esere ilişkin her türlü bilginin yer aldığı kayıtlar sayesinde kültür varlıklarının nerede, kimler tarafından muhafaza edildiği bilinmekte, kültür varlıklarının yasal olarak dolaşımı denetime tabi tutularak güvenliği de sağlanmış olmakta, ayrıca çalınan kültür varlıklarının bu kayıtlar sayesinde arattırılması da mümkün olmaktadır. Buna ek olarak, ihraç sertifikasında önceki alıcının da belirtilmesi zorunluluğu kültür varlıklarının ne şekilde edinildiğini sorgulama imkanı vermekte, böylece yasa dışı el değiştirmeler ortaya çıkarılabilmektedir. Nitekim, İhraç Sertifika Modeli kültür varlıklarının yasa dışı dolaşımı ile mücadelede yararlı bir uygulama olarak birçok ülke tarafından benimsenmiş ve uluslararasında kültür varlıkları için kullanılan standart bir sertifika halini almıştır Forma ilişkin detaylı bilgiler için bk. URL_ID=27288&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html ( ). 49 UNESCO: age., 13.

28 2.4. Kültür Varlıklarının Avrupa Birliği Topraklarından Yasa Dışı İhracının Önlenmesi: Avrupa Birliği ne üye devletler arasında sınırların kaldırılması, malların, kişilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımının sağlanması, kültür varlıklarının yasa dışı hareketliliğinin önlenmesine yönelik birtakım düzenlemelere gidilmesini zorunlu hale getirmiştir. Kültürel Malların İhracına İlişkin hususlar 9 Aralık 1992 tarih ve 3911/92 Sayılı Konsey Tüzüğünde düzenlenmiştir. Kültürel malların ihracatına ilişkin tüzüğün giriş bölümünde; iç pazarın tamamlanması bakımından, üçüncü ülkelerle yapılan ticarette kültürel malların korunmasına yönelik kurallar getirilmesi gerektiği, özellikle kültürel malların ihracının topluluğun dış sınırlarında bir örnek denetime tabi tutulmasını temin etmeye yönelik önlemler alınmasının zorunlu olduğu, böyle bir sistemin tüzüğün kapsamındaki kültürel malların ihracından önce, yetkili üye devlet tarafından verilmiş bir izin belgesinin ibraz edilmesini gerektireceği, bunun da söz konusu önlemlerin işlerlik alanının açıklıkla tanımlanmasını zorunlu kıldığı ifade edilmiştir. Böylelikle Topluluğun dış sınırlarında ortak bir kontrol mekanizması geliştirmek amaçlanmıştır. Tüzüğün 1. maddesine göre kültür varlığı terimi tüzüğün Ek inde listelenen kalemleri belirtmekte olup bu kültür varlıkları için ihraç sertifikası gereklidir. Ek te yer alan kültür varlıkları kategorilerine ilişkin liste üye devletlerin tüzük hükümlerinin uygulanması konusunda fikir birliğine vardıkları objeleri içermektedir 50. Bu kalemlerin pek çoğu için yaş sınırlaması getirilmiş ve maddi değeri bir ölçü olarak alınmıştır. Ancak, tüzük Roma Anlaşmasının 36. maddesinin üye devletlere tanıdığı ulusal hazineleri tanımlama yetkisini saklı tutmuştur. Bu nedenle ulusal mevzuatımızda belirlenen ve devlet malı niteliği taşıyan korunması gerekli kültür varlıklarının bu yönetmeliğe göre tanımı, kapsamı değişmemekte ve her ülkenin nelerin ulusal hazinenin parçası olduğunu belirleme hakkı devam etmektedir. 50 Serap AKİPEK: age., 341.

29 Kategorilerle belirtilen kültürel objeler ancak bu tüzüğün B. başlığı altında gösterilen parasal eşikler kadar veya daha yüksek değer taşımaları halinde bu tüzüğün kapsamına girerler. Ancak; sanatsal, tarihsel yada arkeolojik değere sahip olup da bu tüzük çerçevesinde kültürel mal niteliği taşımayan ulusal hazinelerin Topluluğun gümrük alanından doğrudan ihraç edilmesi, ihraç eden Üye Devlet in ulusal kanunlarına tabidir 51. Burada vurgulanması gereken husus, tüzüğün Avrupa Birliğine üye bir devletten gene birlik üyesi diğer bir devlete değil Avrupa Birliği sınırları dışına çıkarılacak kültür varlıkları için düzenleme getirdiğidir. Tüzükte, ulusal hazineleri tanımlama yetkisi saklı tutulduğundan üye ülkelerin uygulamalarında da farklılıklar olabilir. Bu düzenleme ile ihraç denetimine tabi tutulacak kültür varlıklarından özellikle güzel sanat eserleri için, 50 yaştan daha eski olma ve yaratıcılarının mülkiyetinde bulunmama şartı getirilmiştir 52. Yaratıcısının mülkiyetinde bulunmaması gereği, çoğunlukla yaşamını kaybetmiş sanatçıların eserlerinin koruma altına alınması ihtiyacından kaynaklanmış olabilir. Tüzük kapsamında ihraç izin formu için gerekli düzenlemeler ise Komisyon un 752 / 93 sayılı AET Tüzüğü nde belirlenmiştir. Tüzükte, kültürel malların topluluğun gümrük alanı dışına ihraç edilmesi, bir izin belgesinin ibraz edilmesi şartına 53 bağlanmış olup ihracat izin belgesi topluluğun her yerinde geçerli olacaktır 54. İhracat izin belgesi üye devletin yetkili makamları tarafından verilir ve yönetmeliğin 3. maddesine göre, üye devletler kültürel mallar için ihraç izni vermeye yetkili kılınmış makamların birer listesini Komisyon a bildirir. Konu ile ilgili olarak Avrupa Birliği müktesebatına (3911/92/EEC; 93/7/EEC) uyum sağlamak için mevzuatımızda yapılacak düzenlemeler esas itibariyle yurt dışına çıkarılacak eserler ile ilgili ihraç sertifikası düzenlemeye yöneliktir. Ancak kültürel malların ilgili üye devlette sanatsal, tarihsel veya arkeolojik değer sahibi ulusal 51 madde 2/ Aralık 1992 ve 3911/92 Sayılı Konsey Tüzüğü, Ek A/3. 53 m m.2/3.

30 hazineleri koruyucu mevzuat kapsamına girmesi durumunda da ihraç izin talebi reddedilebilir 55. Buna göre 2863 sayılı KTVKK kapsamında, devlet malı niteliğinde, yurt dışına çıkışı yasak olan kültür varlıkları için ülkemizin ihracat izin belgesi verme mecburiyeti yoktur. Ancak, Avrupa Birliği hukuk sisteminde tüzükler (regulations), tüm üye devletlerde geçerli genel uygulamaları içerir. Tüm üye devletleri bağlayıcıdır, doğrudan ve öncelikli olarak uygulanır. Ulusal hukuklardaki kanunlara benzemektedir 56. Bu nedenledir ki, Avrupa Birliğine aday tüm ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de tüzükleri ulusal yasaya aktarmak, uygulama önlemleri almak, idari ve yaptırım kapasiteleri oluşturmak (personel, kurumsal ve bütçe kaynakları) gerekecektir. Örneğin, Kültürel Malların İhracına İlişkin 3911/92 Sayılı Konsey Tüzüğü ve 752 / 93 Sayılı AB Komisyonu Tüzüğü nün Yunanistan da uygulanmasına yönelik önlemler Yunanistan Cumhuriyeti Resmi Gazetesi nde, 423 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi nde yayımlanmıştır. Bu Kararname nin 2. maddesi ile AB Tüzüğünde belirtilen kültür varlıkları kategorileri için topluluğun gümrük sınırları dışına ihraç izninin verilmesi için ilgililerin başvurularını yönelteceği yetkili makamlar belirlenmiştir. Buna göre; 1- AB Konsey tüzüğünün ekinde belirtilen A8, A9 ve A10 kategorilerinde bulunan kültür eserleri için Milli Kütüphane 2- A7, A11 kategorilerinde bulunan kültürel eserleri için Devlet Genel Arşivleri 3- A12a kategorilerinde bulunan kültür eserleri için, duruma göre Atina Üniversitesi, Zooloji, Botanik, Mineroloji veya Antropoloji Müzeleri, ayrıca A12b kategorisinde bulunan paleontoloji koleksiyonları için aynı üniversitenin Paleontoloji ve Jeoloji Müzeleri 4- A12b kategorisindeki madeni para koleksiyonları, A1 ve A2 kategorisindeki kültür eserleri ve arkeoloji yasasının uygulama alanına giren diğer kategorilerdeki kültürel mallar için Tarihi Eserler Genel Müdürlüğü / Şahsi Koleksiyon ve Eski Eserler Dairesi ihraç izin belgesi vermek için yetkili kılınmıştır. 55 m. 2/2. 56 Avrupa Birliği hukuku için bk. ( ).