VAN ĠLĠ 2011 YILI ÇEVRE DURUM RAPORU

Transkript

1 ÇEVRE ve ġehġrcġlġk ĠL MÜDÜRLÜĞÜ VAN ĠLĠ 2011 YILI ÇEVRE DURUM RAPORU HAZIRLAYANLAR Mehmet Taha AL : Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürü Cengiz ADIGÜZEL : Ġl Müdür Yrd. V. Danyal BAYAT : Teknisyen VAN

2 ĠÇĠNDEKĠLER (A). COĞRAFÎ KAPSAM 1 (B). DOĞAL KAYNAKLAR 29 (C). HAVA (ATMOSFER VE ĠKLĠM) 72 (D). SU 87 (E). TOPRAK VE ARAZĠ KULLANIMI 135 (F). FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER 145 (G).TURĠZM 152 (H). GENEL TARIMSAL YAPI 242 (I). MADENCĠLĠK 279 (J). ENERJĠ 280 (K). SANAYĠ VE TEKNOLOJĠ 283 (L). ALTYAPI, ULAġIM VE HABERLEġME 301 (M). YERLEġĠM ALANLARI VE NÜFUS 321 (N). ATIKLAR 368 (O). GÜRÜLTÜ VE TĠTREġĠM 376 (P). AFETLER 381 (R). SAĞLIK VE ÇEVRE 423 (S). ÇEVRE EĞĠTĠMĠ 433 (T). ÇEVRE YÖNETĠMĠ VE PLANLAMA 434 i

3 TABLOLAR LĠSTESĠ Sıra No Konusu Sayfa Tablo 1 Van Ġli Kömür Madeni Rezerv Durumu 31 Tablo 2 Van Ġli Jeotermel sahalar 34 Tablo 3 Van ili Arazi Dağılımı 36 Tablo 4 Ġlimiz YetiĢtiricilik ve Avcılık Yolu ile Su Ürünleri Üretimi 44 Tablo 5 Van Ġl Sınırları Ġçinde Bulunan Hassas Yöreler 45 Tablo 6 Ġlçeler Üzerinden Arazi dağılımı ve Kullanımı 46 Tablo 7 Tarım Arazilerinin ilçeler Bazında arazi Kullanımı 47 Tablo 8 Barajlar ile Ġlgili Genel Bigiler 51 Tablo 9 Van Ġli Yer altı Su Kaynakları 52 Tablo Yılı Ġçersinde Yapılan Akarsu Ölçümleri 54 Tablo 11 Sanayi Madenleri 63 Tablo 12 Metalik Madenler 66 Tablo 13 Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemelr 69 Tablo 14 Van Merkez ve Ġlçelerinde Bulunan Meteoroloji Ġstasyonları 73 Tablo 15 Van Ġli 2009 Yılı Fevk Hadisleri 74 Tablo 16 Van Ġli Yıllık Bazda Kuraklık Durumu 75 Tablo 17 SPI Ġndeks Değerleri 76 Tablo 18 Meteorolojik Verilerı 82 Tablo 19 Van Ġlinde Ölçülen kükürdioksit ve Partikül Madde Ortalamaları 84 Tablo 20 ÇeĢitli Kamu KuruluĢlarınca açılan sondaj kuyularının özellikleri 88 Tablo 21 Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Kimyasal Analizi. 91 Tablo 22 Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Anyon ve Katyon 92 Ġyonlarının %mg/lt. Değerleri Tablo 23 Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Bor(bt 3 ),Nitrit(NO2 -), Nitrat(NO3 - ), Organik Madde, Renk, Bulanaıklık, SA r, %Na, RSC ve 93 Sodyum Değerleri Tablo 24 Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularındaki Ġyionların SıralanıĢı 94 Tablo 25 Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularındaki Üçgen Diyagramda Bulunduğu Bölgeler 96 Tablo 26 Kaynak ve Sondaj Sularındaki Piper Diyagramda Bulunduğu Bölgeler 97 Ġnceleme Alanında Yer Alan kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Sertliği Tablo 27 Ġnceleme alanında yer alan kaynak ve sontaj kuyularının sertliği 99 Tablo 28 Kale Grup Kaynağının Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları 101 Tablo 29 Bakacık Grup Kaynağının Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları 103 Tablo 30 Kavurma-I Kaynağının Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları 105 Tablo 31 Kavurma-2 Kaynağının Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları 107 Tablo 32 Çoravanıs Kaynağının Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları 109 Tablo 33 Sofu Baba Kehrizinin Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları 111 Tablo 34 Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmalarında ölçülen parametreler 114 Tablo 35 Van Ġli sınırları içerisinde Su Numunesi alınan istasyon 117 Tablo 36 Van Gölüne boģalan akarsularda azot gurubu parametresi 117 Tablo 37 Van Gölünü besleyen dereler üzerindeki istasyonlara ait su numunelerinin 118 Analiz sonuçlarına göresınıflandırılması Toblo 38 Van Gölünden Alınan Su Numunesi Analiz Sonuçları 119 Tablo 39 Van Gölünden Alınan Su Numunesi Analiz Sonuçları (PH 121 Tablo 40 Van Gölünden Alınan Su Numunesi Analiz Sonuçları (KOI) 122 ii

4 Tablo 41 Van Gölünden Alınan Su Numunesi Analiz Sonuçları (AKM) 124 Tablo 42 Van Gölünden Alınan Su Numunesi Analiz Sonuçları (ÇO) 125 Tablo 43 Van Gölünden Alınan Su Numunesi Analiz Sonuçları (KLĠFORM) 127 Tablo 44 Van Gölünden Alınan Su Numunesi Analiz Sonuçları (FOSFOR) 129 Tablo 45 Van Gölünden Alınan Su Numunesi Analiz Sonuçları (AZOT) 131 Tablo Yıllarında Ġl Sınırları Ġçinde Kullanılmakta olan Zirai Mücadele 132 Ġlaçlarının Yıllık Tüketim Miktarları Tablo Yıllarında Ġl Sınırları Ġçinde Kullanılan Ticari Gübrelerin Tüketim 133 Miktarları Tablo 48 Van Ġli Arazi Sınıfları 138 Tablo 49 Arazi Dağılımı 142 Tablo 50 Ġlçeler Üzerinden Arazi Dağılımı 142 Tablo 51 Tarım Arazilerinin Ġlçeler Bazında Kullanımı 143 Tablo 52 Tarım Arazilerinin Ürün Bazında Kullanımı 143 Tablo 53 Tarım Arazilerinin ĠSulama Durumu 144 Tablo 54 Turizm Seyahat Acenteleri 236 Tablo 55 Turizm ĠĢletmesi Belgeli Oteller 237 Tablo 56 Belediye Belgeli Restoran ve Lokantalar 239 Tablo 57 Kahvaltı Salonları 239 Tablo 58 Van Ġli Yıllara Göre Turist Sayısı 241 Tablo 59 Van Ġli Sulama Durumu 243 Tablo 60 Tarla Ürünleri 245 Tablo 61 Tarım Alanlarının Kullanım Alanlarına Göre Dağılımı 246 Tablo 62 Yem Bitkileri Üretimi 247 Tablo 63 Meyve Üretimi 248 Tablo 64 Sebze Üretimi 250 Tablo 65 Örtü Altı Sebze Üretimi 251 Tablo 66 Van Ġli Sebze ve Süs Bitkileri Veri Tablosu 253 Tablo 67 BüyükbaĢ Hayvan Sayıları 256 Tablo 68 Et Üretimi 257 Tablo 69 Kanatlı Varlığı 258 Tablo 70 Ticari ve Damızlık Kanatlı ĠĢletmeleri ve Kümes Bilgileri 259 Tablo 71 Van Ġli Su ürünleri Üretimi 260 Tablo 72 Arı üretiminin Ġlçelere Göre Dağılım Oranları 261 Tablo 73 Bal Üretimi 262 Tablo 74 Endüstiyel KuruluĢlar ve Kapasiteleri 271 Tablo 75 Pestisit Kullanımı 277 Tablo 76 Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı 284 Tablo 77 Van Ġlinde Bulunan Sanayi Siteleri 286 Tablo 78 Van Organize Sanayi Bölgesi 287 Tablo 79 Sanayi Tesislerinin Sektöre Göre Dağılımı 299 Tablo 80 Van ili Elektrik Ġletim Hatları 306 Tablo 81 Yıllık Doğal Gaz Tüketimi 308 Tablo 82 Yol Durumu 309 Tablo 83 Araç Sayıları 310 Tablo 84 TCDD Yolcu ve Yük TaĢımacılığı 313 Tablo 85 Van Ġli Telefon ġebekesi Tatvan-Van Arası Göl TaĢımacılığı 315 Tablo 86 Gelen giden Uçak ve Yolcu Ġstatistiği 317 iii

5 Tablo 87 Van Ġli Telefon ġebekesi 318 Tablo 88 Okullar 324 Tablo 89 Van Ġli Pansiyon Kapasitesi 353 Tablo 90 Ġl Geneli Sağlık Kurumları 355 Tablo 91 ĠĢgücü Ġstatistikleri 359 Tablo 92 Ġlçelere göre Ġl/Ġlçe Merkezi ve belde/köy nüfusu 363 Tablo 93 Bitirtilen Eğitim Düzeyi, Cinsiyet ve YaĢ Grubuna Göre Nüfus 365 Tablo 94 Nüfus Yoğunluğu 366 Tablo 95 Van Merkezdeki YerleĢim Birimlerine Ait Katı Atık Kompizisyonu 368 Tablo 96 Van Ġli Tıbbi atık YaklaĢık Miktarları 370 Tablo 97 Van Ġli Atık Yağ Üreten Kurumlar Tablosu 373 Tablo 98 Ġli Tarihsel Depremler Tablosu 389 Tablo 99 Kütle Hareketleri Sınıfı 403 Tablo 100 Çığ Ġcmali 405 Tablo 101 Afet Ġcmali 412 Tablo 102 Van Ġli Çapında Yapılan Afet Evlerine Ait Liste 421 Tablo 103 Ġl Geneli Sağlık Kurumları 423 Tablo 104 Sağlık Kurumlarınınca Saptanan BulaĢıcı ve Zoonotik Hastalıklar Tablo 105 AĢı Yapılan Bebek Sayısı 428 Tablo 106 Bebek Ölümleri 430 Tablo 107 Van Ġlinde Ölenlerin YaĢ Grupları ve Cinsiyetlerine Göre Dağılımı 430 Tablo 108 Van ili Çevre Koruma Dernekleri ve Vakıfların Listesi 433 Tablo 109 Sektörel Bazda ÇED Gereklidir/Gerekli Değildir Kararları Verilen Faaliyetlerin Listesi 437 ġekġller LĠSTESĠ Sıra No Konusu Sayfa ġekil 1 Vangölü Havzası Kuzey-Kuzeydoğusu Stratigrafik Kesiti 18 ġekil 2 Van Ġli Güneyinin GenelleĢtirilmiĢ Dikme Kesiti 19 ġekil 3 Van Ġl Merkezi ve Yakın Civarının Stratigrafik dikme Kesiti 22 GRAFĠKLER LĠSTESĠ Sıra No Konusu Sayfa Grafik 1 Ġl Topraklarının Yeryüzü ġekillerine Göre Dağılımı 4 Grafik 2 Van Ġli Arazi Dağılımı 36 Grafik 3 Ġl Arazisinin Dağılımı 37 Grafik 4 Tarım ĠĢletmelerinin Büyüklüklerine Göre Dağılımı 138 iv

6 HARĠTALAR LĠSTESĠ Sıra No Konusu Sayfa Harita 1 Van Ġline Bağlı Ġlçelerin Haritası 3 Harita 2 Van Kent Merkezi ve Çevresine Ait Jeomorfolojik Harita 8 Harita 3 Van Ġli Genel Jeoloji Haritası 11 Harita 4 Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 17 Harita 5 Doğu Anadolu Neotektonik Döneminde GeliĢmiĢ Olan 23 Yanardağlar Barajlar Harita 6 Doğu Anadolu Diri Fay Haritası 27 Harita 7 Barajlar Koçköprü Barajı, Zernek Barajı ve Sarı Mehmet 50 Barajı Harita 8 Van Ġli ve Çevresi Ekonomik Jeoloji HaritasıĠl ve Ġlçeleri 70 Nüfus Yoğunlukları Harita 9 Van Ġli Sınırları Ġçersinde Yapılan Su Kalitesi Gözlem 116 ÇalıĢmalarının Yerleri Harita 10 Van Ġli Sulama Durumu 244 Harita 11 Van Ġli ve Çevresindeki Diri Fayları ve Deprem 383 Episantırlarını Gösterir Harita Harita Van Depremini Gösteren Harita 399 Harita 13 Deprem Bölgeleri Haritası 400 Harita 14 Deprem Bölgeleri Haritasından Van Ġlinin Konumu 401 RESĠMLER LĠSTESĠ Sıra No Konusu Sayfa Resim 1 Van Kedisi 42 Resim 2 Ġnci Kefalı 43 Resim 3 Akdamar Adası 211 Resim 4 Çarpanak Adası 212 Resim 5 Muradiye ġelalesi 214 Resim 6 Organik Tarım Eğitimi 263 Resim 7 Organik Tarım Eğitimi 264 Resim 8 Organik Tarım Projeleri 265 Resim 9 Kevenli Köyü Heyalanlar 403 Resim 10 Tutumlu Köyü Heyelanlar 404 Resim 11 ErmiĢler Köyü Heyelanlar 404 v

7 ÖNSÖZ Çağımızın en önemli sorunu haline gelen çevre kirliliği, bizlere doğal hayatın ciddi manada korunması gerekliliğini öğretti. Bunun yanında doğanın sonsuz olmadığını ve bir gün bitebileceğini ve bu nedenle tedbirlerin alınmasının zorunluluk olduğunu öğrendik. Ġlimizin en önemli doğal kaynağı olan Van Gölü gerek kıyılarındaki yapılaģma nedeniyle, gerekse katı atık ve atık su vasıtası ile kirlenebilmektedir. Bakanlığımız tarafından gündeme alınan Van Gölü Havzası Koruma Eylem Planı ve Mahalli Ġdareleri Sürdürülebilir Çevre Yönetim Birliğince AB fonlarından faydalanmak için komisyona sunulan Van Katı Atık Yönetim Projesinin hayata geçmesi durumunda Van Gölü ve Van Ģehri çevre kirliliğinin önlenmesi adına önemli bir adım atılmıģ olacak. Bunun yanı sıra en büyük ihtiyacımız olan çevre bilincini toplumda istenilen düzeye çıkarmak için her birey üzerine düģeni yapmalı ve sosyal hayatın her merhalesinde uyarıcı görevini üstlenmelidir. Her yıl Müdürlüğümüzce hazırlanan Çevre Durum Raporu na iliģkin verilerin elde edilmesindeki zorluklar çerçevesinde en iyi olanı sunma gayreti içinde olan mesai arkadaģlarıma teģekkür eder, verileri bizden esirgemeyen tüm kurumların çalıģmalarında baģarılar dilerim. M.Taha AL Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürü vi

8 TAKDĠM Ġçinde bulunduğumuz yüzyıl teknolojinin pek çok imkanını insanlığın hizmetine sunarken, bir yandan da insanlığın ortak malı olan çevreden geri getirilmesi zor, hatta imkansız olan varlıkları da alıp götürmektedir. Doğanın temel fiziksel unsurları olan hava, toprak ve su üzerinde zararlı etkilerin oluģması ile ortaya çıkan ve canlıların hayati faaliyetlerini olumsuz yönde etkileyen çevre sorunlarının tümü çevre kirliliğini meydana getirmektedir. Gelecek kuģaklara bırakacağımız dünyanın yaģanılabilir olmasının yolu, sorumluluğunu bilen, bilinçli fertler yetiģtirmekten geçmektedir. Sağlıklı ve temiz bir çevrede yaģayabilmek herkesin ortak arzusu, verimliliğin ve çağdaģ olmanın da gereğidir. Ortak varlığımız olan çevreyi korumak, doğal dengeyi bozmadan gelecek kuģaklara aktarmak için toplumun tüm kesimleri üzerine düģen görevi eksiksiz olarak yerine getirmelidir. Kültürünü köklü uygarlıklardan alan, dört mevsimin bütün güzelliklerinin yaģandığı, tabiatının ayrıcalıklı özellikleri bulunan Ġlimiz; ülkemizin ve bölgemizin tarım, ticaret ve turizm açısından da merkezi konumundadır. Bu nedenle Ġlimizin doğal kaynak ve değerlerinin dikkatli bir Ģekilde kullanılması ve korunması gerekmektedir. Ġlimizde yapılacak her türlü planlama, yatırım, araģtırma ve çevre bilincinin geliģmesinde katkıda bulunacağına inandığım Ġl Çevre Durum Raporu nun bir bilgi kaynağı olarak faydalı olmasını diler, emeği geçen herkesi kutlarım. Münir KARALOĞLU Van Valisi vii

9 A. 1. GiriĢ A.COĞRAFÎ KAPSAM Van ili, Türkiye'nin en doğu kesimindeki toprakları arasında yer alır. Anadolu nun en büyük kapalı havzası olan Van Gölü kıyısında toprakları verimli, akarsuları bol, iklim koģulları oldukça elveriģli bir yerleģim merkezidir. Hayvancılık, arıcılık, halıcılık, balıkçılık yörede önde gelen geçim kaynakları arasındadır. Doğal ve tarihsel değerler açısından oldukça zengin bir ilimiz olan Van'ın tarihi arkeolojik araģtırmalara göre M.Ö yılları Kalkolitik dönem baģlarına kadar uzanmaktadır. M.Ö yılında bu bölgede ilk olarak devlet kuranlar Hurrilerdir. Daha sonra Hurrilerin bölgedeki devamı olan yerli kavimler tarafından M.Ö. 900 yıllarında baģkentleri TuĢba (VAN) olan Urartu devleti kurulmuģtur. Urartular M.Ö. 612 yılına kadar Van bölgesinde güneyde yukarı Mezopotamya ya kadar uzanan topraklarda hüküm sürmüģlerdir. M.Ö. VII. Yüzyıl baģlarında Mezopotamya dan Anadolu ya akınlar düzenleyen Asurlar, Van kalesini ele geçirince, Urartular TuĢba yakınlarında Rusahinili (Toprakkale) Ģehrini kurarak varlıklarını devam ettirmiģlerdir. M.Ö. 612 yılında Anadolu ya gelen Medler, Büyük Urartu Krallığına son vermiģlerdir. YerleĢik bir nizam kuramayan Med Krallığı, Persler e yenilip yıkılınca Van ve yöresi M.Ö. 332 yılına kadar Pers, M.Ö. 129 yılına kadar Büyük Ġskender in doğu seferinden sonra Makedonyalılar ve M.Ö. 88 yılına kadar da Partların egemenliğinde kalmıģtır. Tarihi dönem içerisinde Van ve yöresi Romalılar ile Sasaniler arasında çatıģma sebebi olmuģtur. M.S. 395 yılına kadar Sasani, sonra da Bizans egemenliğinde kalmıģtır. Hz. Osman zamanında Bizansı bozguna uğratan Müslüman orduları 644 yılında Van ve yöresini ele geçirmiģ, bu hakimiyet emevi ve Abbasi devletleri tarafından da sürdürülmüģtür. Eskiden beri Van bölgesinde yaģayan ermeni azınlığı, kısa bir süre sonra Van çevresinde bir krallık kurmuģ ve Ġslam Ġmparatorluğuna tabi olmuģlardır. Hıristiyan sanatının mühim bir eseri olan Akdamar Kilisesi, aynı adı taģıyan ada üzerinde Kral Gagik tarafından yılları arasında yaptırılmıģtır. Çağrı bey döneminde Anadolu ya keģif amaçlı yapılan seferler, 1071 Malazgirt zaferi ile neticelenmiģ, Van ve çevresi Büyük Selçukluların egemenliğine girmiģtir. Büyük Selçuklulardan sonra bir süre Eyyübi egemenliğinde kalan Ģehir,

10 yılında Karakoyunluların hakimiyetine girmiģtir. Bu tarihlerde eski Van Ģehrinde bulunan Ulu Cami, Karakoyunlu Yusuf tarafından yaptırılmıģtır. Karakoyunluların Uzun Hasan a mağlup olmalarıyla Van ve çevresi Akkoyunluların eline geçmiģtir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde Safevi Devleti ni yenen Osmanlı orduları 1458 de Van ı fethetmiģ ve bu fetih 1555 yılında yapılan Amasya AntlaĢması ile kesinlik kazanmıģtır. Van Beyler Beyliği ne atanan Hüsrev PaĢa ve Kayaçelebizade Koçi Bey, kendi adlarını taģıyan birer cami yaptırmıģlardır. Aynı dönemlerde Kitap-ı Lugat-ı Vankulu adlı eser Vankululu Mehmet Efendi tarafından hazırlanmıģtır. Van Ġli Osmanlı döneminde de pek çok ayaklanmalara sahne olmuģtur te Van ı istila eden Ruslar, Ermenileri de destekleyerek Ģehri ateģe vermiģlerdir yılında Van, yıkılıp yakılarak büyük oranda nüfus kaybına uğradığından, bugünkü yerinde yeniden kurulmuģtur. BaĢlayan Türk harekâtı karģısında iģgal ettikleri topraklardan çekilen Ruslar ve Ermeniler, doğudaki aģiretlerin de desteğiyle tamamen Anadolu dan çıkarılmıģ ve Türk ordusu 2 Nisan 1918 de Van a girerek Ģehri kurtarmıģtır. 29 Ekim 1923 te vilayet merkezi olan Van da devlet ve belediye tarafından altyapı çalıģmaları baģlatılmıģ ve savaģtan yakılıp yıkılan Ģehir yeniden inģa edilmiģtir. A.2. Ġl ve Ġlçe Sınırları Van Ġli, doğuda Ġran, güneyde Hakkari ve ġırnak, güneybatıda Siirt ve Bitlis Ġli, batıda Van Gölü ve Bitlis Ġli, kuzeyde de Ağrı Ġli ile çevrilidir. Van Ġlinin ilçeleri ise Ģunlardır: 1-Bahçesaray 5- Edremit 9- Muradiye 2- BaĢkale 6-ErciĢ 10-Özalp 3- Çaldıran 7- GevaĢ 11 -Saray 4- Çatak 8- Gürpınar 2

11 Harita 1: Van Ġli ve Bağlı Ġlçeleri Haritası (Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2007). A.3. Ġlin Coğrafi Durumu Van il merkezi Kuzey Enlemiyle, Doğu Boylamlarında yer 3

12 alır. Ya da Universal Transverse Mercator (UTM) olarak ve 1/ ölçekli topoğrafik paftalar esas alınarak K50-C4, K50-C3, L50-B2 ve L50-B1 paftalarının birleģiminden köģegenlerinin kesim noktası Van il merkezi olarak UTM değeri; Y:38 S , X: koordinatlarında yer alır. Ġl toprakları; km 2 olan yüzölçümü ile Türkiye topraklarının %2,5' ini oluģturur. Van, kuzeyden Ağrı Ġli'nin Doğubeyazıt, Diyadin, Hamur Ġlçeleri, batıdan Van Gölü ile Ağrı Ġli'nin Patnos, Bitlis Ġli'nin Adilcevaz, Tatvan ve Hizan Ġlçeleri, güneyden Siirt Ġli'nin Pervari Ġlçesi, ġırnak Ġli'nin BeytüĢĢebap Ġlçesi ve Hakkari Ġli'nin Yüksekova Ġlçesi ile sınırlıdır. Ġlin doğusunda ise Ġran yer alır. A.4. Ġlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Van Ġli, yüksek dağlık alanlardan oluģmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Murat - Van Bölümünde yer almakta olup, kuzey ve güneyinde yüksek dağlar, doğu bölümünde ise yüksek platolar bulunmaktadır. Ġlin batı bölümü ise Van Gölü ile kaplıdır. Genel olarak Van Ġli'nin yükseltisi 1500 m'nin altına düģmez. En yüksek yerlerde ise 4000 m'yi aģar. Ġl Topraklarının yeryüzü Ģekillerine göre dağılımı incelenecek olursa; %53' ünün dağlarla, %33' ünün platolarla, %14 'ünün ovalarla kaplı olduğu görülür. Grafik 1: Ġl Topraklarının Yeryüzü ġekillerine Göre Dağılımı (MTA Bölge Müdürlüğü, 2005). 4

13 Van Gölü havzasının güneyinde m, bazı yerlerde de 3500 m'yi aģan yükseltiler görülür. Bu dağların Van Gölü çanağına doğru uzanması, gölün kıyısının çok girintili ve çıkıntılı olmasına neden olmuģtur. Ġlin doğu tarafı, güneyine göre daha alçak ( m) olup, geniģ platolar ortaya çıkmaktadır. Bu yörede mevcut akarsularda doğudan batıya doğru birbirlerine paralel Ģekilde akarlar ve göle ulaģırlar. Bu akarsuların vadileri de, doğu-batı doğrultulu uzanırlar. Ġlin batı ve kuzeyindeki yer Ģekillerini inceleyecek olursak, tek tek oluģan volkanlar ve bunları çevreleyen lav platoları Ģeklinde görülür. Ġlin en yüksek dağları bu bölgededir. Dağlar: ġekil 2 de görüleceği gibi, il alanının %53' ünü kaplarlar, il alanı genelde yüksek sıradağlar ve volkanik kökenli dağlarla kaplıdır. Ġl sınırları içinde dorukları 3000 m' yi aģan birçok dağ vardır. Kuzey kesimini, dorukları il sınırları dıģında kalan Aladağ (3255 m) ve Tendürek Dağı (3542 m) engebelendirir. Tendürek dağının doğusundan güneye, Ġran sınırına doğru uzanan dağlar yer alır. Bu dağların yükseltisi 2600 m civarındadır. Daha güneydoğuda ise 2900 iriye ulaģır. Buradaki baģlıca yükseltiler; Dumanlıdağ, Elegan dağlan, Kırklar dağı, Tavur dağı ve Kotur Tepesi'dir. Bendimahi havzası ve Karasu havzasının kuzeyinde, 2850 m yükseltili Alikelle Dağı Abağa Düzüne doğru uzanır. Bu yöredeki dağların en yükseği PirreĢit Dağıdır (3200 m). Daha sonra sırasıyla Manda Dağı (3020 m), Ġsabey Dağı (3000 m) yükselir. Bu dağ düzenli bir sır halinde güneybatı yönünde, Karasu vadisi ile Van Gölü arasında, ġoli Dağı (2900 m) ile devam eder. Ġl' de yükselti güneydoğuya gidildikçe artar ve düzgün sıradağlar görülür. En önemlileri Ahta Dağı (2810 m) ve Korahal Dağı (2700 m)'dir. Tendürek Dağı'nın uzantıları olan sınır dağları, Gündizin Dağı (3010 m), Koçalan Dağı, Bilecik Dağı, Melek Dağı'dır. 5

14 KeĢiĢ Gölü'nün batı kesimlerinde baģlayan yükseltiler arasında ise en önemlisi Erek dağıdır (3250 m). Bu bölümde diğer önemli yükseltiler ise; ġusanis Dağı (2750 m), Narkuk Dağı (2800 m), Ġspiriz Dağı (3688 m) dir. Ġl topraklarının güney kesimini ise, Güneydoğu Toroslara bağlı KavuĢĢahap dağları sınırlandırır. Bu dağların il sınırları içindeki en önemli yükseltileri, Gökdağ (3604 m), KavuĢĢahap dağı (3634 m), Müküs Dağı (3414 m), Arnos Dağı (3575 m), Artos Dağı (3537 m) dır. Platolar ve Yaylalar: Platolar ve yaylalar il alanının %33'ünü kaplar. Van ilindeki en önemli plato ve yaylalar aģağıda sıralanmıģtır. - Ġl'in doğusunda yer alan Norduz yaylası, - Ġlin kuzeydoğusunda yer alan Çaldıran Ġlçesinde Abağa düzü, - Çaldıran Ġlçesinde, Sultan gölü çukurluğunun batısındaki yaylalar, -Ahta Dağından Erçek Gölünün kuzeyine dek uzanan yaylalar. Bu yaylalar arasından Karasu ile Memedik çayı doğu-batı yönünde akar. -Ġlin güneydoğusundaki HoĢap suyu civarında uzanan geniģ yaylalar görülür. Ovalar: Ġl alanının %14' ünü kapsamaktadır. Ġl sınırları içinde baģlıca ovalar: - Van Ovası; Van Ġli'nin kurulduğu yerde olup, yaklaģık 150 km 2 lik bir alanı kaplamaktadır. Karasu ile HoĢap suyu arasında kalan ova, batıda Van Gölüne ulaģır. - ErciĢ Ovası; 150 km 2 lik bir alanı kaplayan ova, Van Gölü'nün kuzeyindedir. Ġki bölüme ayrılmaktadır. Birincisi, Zilan deresi ile beslenen, batıya doğru geniģleyen Hatun Ovası, Ġkincisi de ErciĢ Ġlçe merkezinin kurulduğu Suluova'dır. - HoĢap Ovası; yaklaģık 180 km 2 lik bir alanı kaplayan ova, HoĢap merkezinin güneydoğusunda görülür. Bu ovanın yükseltisi 2400 m civarındadır. - Muradiye, Çaldıran civarında yer alan ova, toplam 525 km 2 geniģliğindedir. 6

15 Ovanın yükseltisi 2000 m' dir. Bendimahi çayının suladığı bu ovalar, Van Gölüne kadar uzanır. - Tarhani Düzü; Karasu'nun yukarı bölümünde yer alır. 50 krn 2 lik bir alanı kaplar. - NoĢar Düzü; Tarhani düzünün batısında yer alan bu düzlük, 80 km 2 lik bir alana sahiptir. - Saray Ovası; Memedik çayı boyunca uzanan bu ova, 45 km 2 lik alana yayılır. Yükseltisi 2100 m. kadardır. - Karakallı Düzü; Saray düzünün batısında olup, Memedik çayının güney kıyısı boyunca uzanır. Bu ovanın yüzölçümü yaklaģık 150 km 2 dir. Yükseltisi ise, 2250 m dir. - Erçek Düzü; Erçek gölünün civarında yer alan bu düzlük, 80 km 2 geniģliğe sahiptir. Ovanın güney sınırını oluģturan dağlar, sert topografya oluģtururlar. Vadiler: - Bendimahi Vadisi; Bendimahi çayı boyunca, Çaldıran Ovası'na dek birçok vadi uzanmaktadır. En geniģ ve aynı zamanda da derin olanına Gönderme Boğazı denir. - HoĢap Vadisi; Gürpınar Ġlçesi'nin Güzelsu (HoĢap) beldesi civarında görülür. HoĢap vadisi, Zernek boğazını geçerek, Van Gölü'ne ulaģır. - Memedik Vadisi; Özalp yöresinde olan bu vadi, Memedik çayı boyunca uzanmaktadır. 10 km uzunluğa sahiptir. Bu vadi batıda Erçek düzlüğüne ulaģır. 7

16 Jeomorfolojik Durum: Harita-2 Van kent merkezi ve çevresine ait jeomorfolojik harita (google map 2010)(MTA Bölge Müdürlüğü-2011) Van ili kent yerleģim alanı, tipik çöküntü ve/veya alüvyon - allüviyal havza karakterindedir. Kent yerleģim merkezi dikkate alındığında, yapılan jeomorfolojik görünüm tanımlamasında bu havzanın kuzeyinde tepeler, doğusu ve güneyinde yüksek dağlar ve batısında Van Gölü, kuzeydoğusunda Erçek Gölü yer alır Kent yerleģim alanının denizden yüksekliği ortalama 1710 metre ve önemli yükseltileri Küçük ve Büyük Erek Dağları olup, bunlardan Büyük Erek Dağı 3000 metre yükseltiyle en önemli olanıdır. Kent merkezi güneyinde Artos Dağ kuģağı 3200 metre yükseltiyle jeomorfolojiyi tamamlamaktadır. Yeryüzünün Ģekillenmesi yerin iç ve dıģ dinamiğinin etkisiyle olmaktadır. Yerin iç ve dıģ dinamiğini oluģturan güçlerin etkinlik derecelerine göre değiģik jeomorfolojik birimler geliģir. Bir yörenin jeomorfolojisine etki eden güçler saptanırsa bu güçlerin yer Ģekillerini nasıl denetlediği bulunabilir. 8

17 Doğu Anadolu'da ve özellikle Van Ġli ve çevresinde yeryüzünün Ģekillenmesi Neotektonik Dönem Orta Miyosen de baģlamıģtır. Peneplen ya da peneplene yakın bir paleocoğrafya ile baģlayan bu dönemde (Erinç, 1953) tektonik ve volkanizma etkindir. Bu etkin tektonik ve volkanizma Van Ġli ve çevresinin yapısal ve jeomorfolojik geliģimini değiģtirmiģtir. Peneplen ya da peneplene yakın olan jeomorfolojik birimler değiģerek dağ oluģturacak Ģekilde geliģme göstermiģtir. Van Ġli ve çevresinde konu ile ilgili eski çalıģmaları Ģöyle sıralayabiliriz: Doğu Anadolu'da Neotektoniğin jeomorfolojik geliģimde etkin olduğu Erinç (1973), Erol (1979), Ardos (1979) tarafından vurgulanmıģtır. Ġzbırak (1951), Van Gölü yöresinde yaptığı coğrafik araģtırmalarda yörenin yapısal Ģekilleri ile orografık uzanıģı arasında bir ilgi olduğunu belirtmiģtir. Erinç (1953), Doğu Anadolu'nun Üst Miyosen' den sonra denizin çekilmesi ile yaģıt olarak kıvrımlarıma yeteneğini yitirerek tektonik kuvvetlere karģı genelde rijit kütle tepkisi gösterdiğim' ve bölgenin bütün olarak yükseldiğini gösterir. Doğu Anadolu'da Neotektonik dönemde volkanizma etkin bir sekide geliģmiģtir. Çok yaygın ve kalın olan bu volkanizma topografyanın Ģekillenmesinde tektonik kadar etkin olmuģtur. Van Gölü kuzeyinde Ġl sınırları içinde Tendürek yanardağı volkanizmanm son aģamasını yaģamaktadır. Van Gölü çevresinde jeolojik ve jeomorfolojik birimlerin yaģları bir yana bırakıldığında litolojik benzerlikler nedeniyle bölgede yumuģak ve olgun görünümlü bir rölyef göze çarpar. Ancak aģınıma dayalı bu litolojiye, özellikle volkanik kayaçlara bağlı morfoloji ise, kayanın doğası ile ilgili olarak kendine özgü bir rölyef oluģturur ve bu olgun morfolojiyi bozar. Ġl ve çevresinde gözüken morfolojik ünitelerden en önemlileri ise; a) Denüdasyon Ģekilleri: Van Ġl merkezi kuzeyinde, Van Gölü'nün 9

18 doğusunda görülür. Eski birimler üzerinde, yassı, topoğrafîk olarak yüksek alanlarda görülür. b) Yapısal yerģekilleri: Van Ġl merkezi kuzeydoğusundaki Hasantab dağı gibi kabartılar ile, lav akıntıları gibi volkanik gerecin yatay veya yataya yakın konkordan katmanlar oluģturduğu yerlerde ortaya çıkarlar. c) Birikim Ģekilleri: Kuvaterner birimlerinin yüzeylendiği yerlerde belirginleģirler. Tipik olarak Karasu, Bendimahi çayı, Zilan deresi vadilerinde görülürler. Yine Karasu vadisinin yukarı kısmında görülen ve çakıl taģlarından oluģan eski allüviyal fan çökelleri ile Van Ġl merkezinin üzerinde bulunduğu eski birikinti konileri belirgin bir morfoloji sunarlar. Van Gölü'nün eski düzeylerine bağlı olarak yüzeylenmiģ, kavkı içerikli, yatay katmanlı kil ve Ģiltlerden oluģan eski göl çökelleri bugünkü morfolojisinde 1740 m ye varan yükseltilerde görülür. Van Gölü çevresinde morfolojinin oluģum ve geliģimi 3 aģamalı olmuģtur. Buna göre; Miyosen-Pliyosen'in dahil olduğu 1. aģamada uzun süren bir aģınım önemi ile olgun görünümlü bir topografya belirmiģ ve drenaj kurulmuģtur. 2. aģamada ise derine kazma ve gömülme, 3. aģamada ise göl düzeyinde değiģmelerin olduğu birikim ve erozyonun güncel morfolojiyi etkilediği görülmektedir. Arazi Kullanımına Jeomorfolojik YaklaĢımlar Son zamanlarda ortaya çıkan Van Gölü su seviyesi yükselmesi olayı, kıyı ve sahil Ģeridindeki tarım, sanayi, inģaat, turizm ve ulaģım sektöründe büyük ölçüde maddi kayıplara neden olmaktadır. Bu kayıpların sebebi göl su seviyesi yükselmesi olmayıp, Kıyı Kanununun ihlali neticesi oluģmuģtur. Yapılan incelemelerde ortak kanı; göl su seviye yükselmelerinin doğrudan iklim ile iliģkili olduğu kabul edilmektedir. Bu nedenle Van Gölü ve çevresindeki tüm jeomorfolojik birimlerin, karakteristiklerini ve kullanım sırasındaki reaksiyonlarım iyi bilmemiz gerekir. Bu amaçla; Van Gölü çevresinin Kıyı jeomorfolojisi, Mühendislik Jeomorfolojisi, Eğim Haritaları, Jeomorfolojik Risk Harita ÇalıĢmaları tamamlanarak, makro düzeyde fiziki planlamaya gidilmelidir. Bu çalıģmalar neticesinde Van Gölü ve 10

19 civarının yer bilimleri açısından "Arazi Kullanım Potansiyel Haritaları" hazırlanmasında büyük yarar vardır.anılan bu haritalar sayesinde Van Gölü kıyıları ile bu göle su veren akarsuların çevre kirlilik durumları dikkatli bir Ģekilde takip edilecektir. A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi Harita-3 Van Ġli Genel Jeoloji Haritası (MTA Bölge Müdürlüğü, 2009) 11

20 Van Ġli kent merkezi ve çevresinde, Güneydoğu Anadolu Otokton u, Hakkari KarmaĢığı, Yüksekova KarmaĢığı, Bitlis Metamorfik kuģak kayaları yüzeylemektedir. Tüm anılan birimler allokton konumludurlar. Bu allokton birimler, Güneydoğu Anadolu Otokton u üzerine Miyosen de yerleģmiģlerdir Güneydoğu Anadolu Otoktonu (Prekambriyen-Kuvaterner) Güneydoğu Anadolu Otokton nuna ait kaya birimleri, Arap platformunun kuzey uzanımını oluģturmaktadır. Prekambriyen-Kuvaterner yaģ aralıklarında litostratigrafik birimleri içeren otokton, platform tipi çökellerden oluģmaktadır. Van ili genelinde, bu çökellerden Jura-Alt Kretase yaģlı Latdağı Formasyonu, Orta-Geç Maastrihtiyen- Paleosen yaģlı Germav Formasyonu, Eosen yaģlı Midyat gurubu ve Orta-Geç Miyosen yaģlı ġelmo Formasyonu yer almaktadır Yüksekova KarmaĢığı (Kretase) Özkaya (1977) tarafından Yüksekova Gurubu olarak tanımlanan ve sonra Perinçek (1978) tarafından Yüksekova KarmaĢığı olarak isimlendirilen Kretase yaģlı birim, volkano-sedimenter kayalardan ve karbonat kayalardan oluģmuģtur. Birim, spilit, spilitleģmiģ bazalt, aglomera, az oranda granit, granodiyorit, tüf, Ģeyl, kumtaģı, konglomera ve kireçtaģlarından oluģur. Yüksekova karmaģığını oluģturan karbonat, dentritik ve volkanik kayaları, Yaylacık Formasyonu, Ofiyolitik kuģak kayalarını ise, Mehmetalan Ofiyoliti ve BakıĢık KarmaĢığı temsil eder Hakkâri KarmaĢığı (Tersiyer) Eosen-Alt Miyosen yaģlı kırıntılardan oluģan birim, Perinçek ( ) tarafından adlandırılmıģtır. Bloklu, türbiditik karekterde oluģmuģ gri, koyu gri, sarımsı gri renkli, Ģeyl, fillat, bordo-kırmızı renkli pelajik kireçtaģları ve gri renkli mercek Ģekilli kireçtaģları, kumtaģlarından oluģur. 12

21 Bitlis Metamorfitleri (Paleozoyik Mesozoyik) Plaeozoyik-Mesozoyik yaģlı birimin metamorfik kayaları ilk kez, Boray (1976) tarafından Bitlis Metamorfitleri olarak tanımlanmıģtır. Birimin kaya türleri, gnays, granat gnays, biyotit gnays, amfibolit, kuvarsit, Ģist ve kristalize kireçtaģlarından (mermer) oluģmuģtur. Metamorfitler ilin güneydoğusunda Pagan Dağı, Merkez D., Gece D., IĢık D., ve Özalp çevresinde küçük yüzeylemeler biçimindedirler. Bu kesimlerdeki metamorfitler bazı araģtırmacılar tarafından, Tepedam Metamorfitleri (Pzt), Yaman Yurt Formasyonu (Pya), Yüksektepe Formasyonu (Pzy) ve Körüklü Formasyonu (Pk), Kırklar/EriĢen Formasyonu adları verilerek çalıģılmıģtır Örtü Kayaları Allokton kaya birimleri, Paleosen-Eosen yaģlı Yedisalkım Formasyonu (Ty), Toprakkale Formasyonudur (Tpt). Bu birimlerin üzerine Eosen yaģlı Maden Formasyonu (Tema), Yücelendere Formasyonu (Tey) gelmektedir. Bu birimleri Oligosen-Miyosen YaĢlı Kırkgeçit Formasyonu (Tk) veya Acarlar ve diğ. (1991) tarafından tanımlanan Van Formasyonu, Adilcevaz KireçtaĢı (Tma), Riyolitik Lav (Tmr),Alikelle Dasiti (Tmal), Yalındam Volkaniti (Tmya), AktaĢ Formasyonu (Tmya), Kurtdeliği Formasyonu (Tmak), Yöreli Formasyonu (Tmyö) ve Yağlık Bazaltı (Tmy) örtmektedir. Tüm bu birimlerin üzerine Pliyo-Kuvaterner yaģlı, Andezitüdavendigar Lavı (Plhü), Döküntü Tüfü Büyükçay Formasyonu (PlQb) ve Kuvaterner yaģlı, Zilan Lavı (qz), Tendürek Dağı Volkanitleri (Qte), Traverten (Qtr), Eski Göl Çökelleri (Qeg) ve güncel alüvyon çökelleri (Qal) gelmektedir. Doğu Anadolu Bölgesinin Yukarı Murat-Van Bölümünde yer alan Van Ġli'nin ve yakın çevresinin Genel Jeolojisini ve stratigrafisini özetleyecek olursak; Paleodzoyik YaĢlı Kayaçlar: Van Gölü'nün güneyinde, özellikle Çatak, Bahçesaray ilçesi civarında mostra verirler. Birim; amfibol Ģist, granatlı mikaģist, mikaģist, serisitģist, kalģist, mermer, kristalize kireçtaģı ile temsil edilir. - Amfibol Ģist-MikaĢist; Çatak vadisi boyunca yüzeylenirler. Tabanda, yeģil, boz 13

22 renkli, yağsı ve parlak görünümlü, yapraklanmalı amfibol Ģistlerle baģlar, üste doğru açık gri, yeģil, yapraklanmak, arada lamina kalınlığında kuvars bantları bulunan ayrıca granat mineralleri içeren granatlı mikaģist seviyesine geçer. Tavanda ise açık yeģil renkli, mika türü olarak muskovit ve biotit egemen olan mikaģist seviyesi gözlenir. - Mermerler; Çatak vadisi boyunca mostra verirler. Sarımsı renkli olup gevģek dokuludur. Tüfümsü bir yapı sunarlar. Mikroskop altındaki incelemelerde kalsit, muskovit, kuvars taneleri izlenmektedir. - YeĢil Ģist ve Fillit, tipik mostra verdiği yer Çatak ilçesi ile BahĢesaray ilçesi civarıdır. Tabanda granoblastik doku özelliğinde iyi geliģmiģ, foliasyonlu kuvars ve az muskovit içeren grafitik Ģistlerle devam eder. En üstte ise krem, gri, boz renkli mika türü olarak muskovit egemen, Ģistozitesi belirgin, granolepidoblastik dokulu mikaģistler görülür. - KalkĢistler; Bu birim, tabanda kalkģist-kavursit ardalanması ile baģlar. Kuvarsitler yer yer merceklenmiģtir. Petrografik analizlerde kayacın genelde kalsit, kuvars, az miktarda muskovit, dolomit, albit, türmalin, hematit, zirkon, klorit minerallerinden oluģtuğu gözlenmiģtir. Birim üste doğru tamamıyla kalkģistlere geçer. KalkĢistlerde gastropod kavkılarına rastlanılmıģtır. - KireçtaĢı; Bu kireçtaģları Çatak-Narlı, Özalp ve Saray merkezleri civarında yüzeylenirler. Yörede en yaygın kaya türlerindendir. Tabanda ince-orta tabakalı, gri, siyah renkli, killi, bol mercan ve Fusulinli kireçtaģı ile baģlayıp üste doğru kalın katmanlı masif kireçtaģı ile devam eder. En üstte ise çört bantlı ve konkresyonlu rekristalize kireçtaģı ile devam eder. Birim içerisinde bazen mermerleģmeye varan derecede metamorfik, bazen de çok fosilli, kıvrımlanmıģ kireçtaģı gözlenir. Mesozoyik YaĢlı Kayaçlar: Van Gölü doğusunda ve güney kıyılarında mostra verirler. - Triyas yaģlı kayaçlar: Çatak-Narlı arasında ve Özalp-Kazlıgöl civarında yüzeylenirler. Açık sarı renkli, laminalı ve ince-orta tabakalı kireçtaģı ve Ģeyi ile baģlayıp, orta tabakalı kireçtaģına geçmektedir. Üstte ise, yine laminalı ve ince tabakalı, yeģil, kırmızı, bordo renkli seviler gelir. Birim, diabaz ve türevlerini 14

23 içermektedir. - Jura YaĢı kayaçlar: Çatak ilçesi civarında mostra verirler. Altta gri renkli, ortakalın tabakalı, erime boģluklu, korniģler oluģturan özellikleri ile kolayca tanınır. Üste doğru koyu renkli, fosilli kireçtaģına geçer. - Üst Kretase YaĢlı kayaçlar: Van Ġli ve çevresinde yaygın litoloji türüdür. Genel olarak "Yüksekova KarmaĢığı" olarak adlandırılmıģtır. Diabaz, gabro, bazaltik yastık lavlar, serpantini!, radyolarit, mikritik kireçtaģı seviyelerinden oluģan bir karmaģıktır. 1- Radyolarit: Çatlaklı, çok kıvrımlı, çatlaklar kalsit ve silis dolgulu, 2- Mikritik kireçtaģı: Kırmızımsı renkli, volkanik kayaçlarla ara katkılı ve grifttir. Ġnce tabakalı, çatlaklı, kıvrımlı, kıt fosillidir. 3- Kristalize kireçtaģı: Tamamen mermerleģmiģ olup, volkanitler arasında bloklar halindedir. 4- Bazalt ve Spilit: Mikritlerie ardalanmalı, siyah, koyu mavi renklidirler. Yastık yapı gösterirler. Yastık lavların kabuk kısımları hamur ve camsı malzemeden oluģur. 5- Diabaz: Metamorfîzma izleri görülen diabazlar ofitik tekstür ve fazla miktarda fenokristaller halinde serisitleģme ve kil mineralleģmesi gösteren oligoklas ve andezin karakterinde diopsid, klorit mineralleri saptanmıģtır. Senozoyik YaĢlı Kayaçlar: Bu kayaç türleri Özalp, Saray, Çatak ilçeleri civarında yüzeylenir. - Paleosen YaĢlı Kayaçlar: Bu kayaçlar, Özalp ve Saray ilçeleri civarında tipik olarak mostra verirler. Genel olarak konglomera, kumtaģı-kiltaģı, çamurtaģı seviyeleri halindedir. Bu birim, en altta kırmızımsı renkli konglomera ile temsil edilir. Bunlar alacalı renkli çoğunlukla kırmızı, polijenik öğeli, kötü boylanmalı, yuvarlak, küresel, sert, kalın, belirsiz katmanlıdır. KumtaĢları ise, orta boylanmalı, limoniti!, ince-orta katmanlıdır. ÇamurtaĢı ise, ince -orta katmanlı kalsit dolgulu, kırıklıdır. Yer yer fosillidir. Birim içinden, Saray ilçesi civarında allokton kireçtaģları seviyelerinden Tanesiyen 15

24 (Paleosen) yaģlı yeni bir foraminifer cinsi Vania anatolica n. gen. n. sp. tanımlanmıģtır. Bu fosil türü ilk defa Van Ġli-Saray ilçesi civarındaki jeolojik etüdler sırasında tespit edilmiģ ve dünya literatürüne kazandırılmıģtır (Sirel ve Gündüz, 1985). - Eosen yaģlı Kayaçlar: Çatak civarındaki Eosen yaģlı kayaçlar genelde TPAO çalıģanları tarafından adlandırılmıģtır. Maden Grubu olarak isimlendirilen bu birim, Bitlis metamorfikleri üzerine açılı uyumsuzlukla gelir. Birim, tabandan tavana doğru çakıltaģı, kumtaģı, Nummulitli kireçtaģı, Ģarabi renkli biyomikritler, volkanit ve yastık lavlar, kumtaģlarımdan oluģur. 16

25 Jeolojik Yapı ve Stratigrafi Harita 4 : Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 17

26 ġekil 1: Van Gölü havzası Kuzey-Kuzeydoğusu stratigrafik kesiti (Aksoy, 1990 ve Acarlar vd., 1991 den revize ederek.) 18

27 ġekil 2: Van Ġli Güneyinin GenelleĢtirilmiĢ Dikme Kesiti (MTA Bölge Müdürlüğü, 2005). 19

28 Özalp yöresinde ise, tabanda Nummulitli kireçtaģı ile baģlar. Bu seviye bol fosillidir. Üste doğru sarımsı, kumtaģlarına geçer. Ġnce-orta tabakalı, değiģken boyutlu, detritik özellikte, türbidit fasiyesli kumtaģı seviyeleri görülür. KumtaĢı seviyelerinde taneler ince, uzun köģelidir. - Miyosen YaĢlı Kayaçlar: Van Ġli ve çevresinde geniģ bir yayılım gösterirler. Özellikle Gürpınar Kırkgeçit dolaylarında tipik olarak yüzeylenirler. Tabanda çakıltaģları kırmızı, boz, kahverengidir. Polijenik elemanlı, yuvarlak ve köģeli taneler çoğunluktadır, KumtaĢlan, ise, boz, gri renkli, ince taneli, polijenik elemanlı, orta katmanlıdır. KumtaĢlan arasındaki kiltaģları ise; bol mercan fosillidir. Gürpınar yöresinde kiltaģları arasında yer yer kömür seviyeleride gözlenmektedir. Anılan sahalarda yer yer bol fosilli, orta-kalın katmanlı, beyaz renkli kireçtaģı seviyelerine de rastlanılır. Kuvaterner YaĢlı Kayaçlar: Traverten ve Alüvyondur. Travertenler Van Gölü batısında, Edremit Ġlçesi dolayları ile Van-BaĢkale yolu boyunca mostra verirler. Travertenler yer yer bantlı, sık dokulu, yer yer boģlukludur. Alüvyon ise günümüz çökelleridir. Volkanik Kayaçlar ve Volkanizma: Van ili ve çevresinde, özellikle Çaldıran-Muradiye-ErciĢ civarında geniģ alanlar kaplayan genç volkanitler görülmektedir. Bu volkanitler üst Miyosende baģlayıp günümüze kadar devam etmiģtir. Bunların baģlıcaları; PirreĢit, Esrük, Tendürek Dağı, Aladağlardır.a) Üst Miyosen-Pliyosen Volkanizması: - Aladağlar: Van Gölü kuzeyinde yer alıp volkanit materyalleri Muradiye- Çaldıran'a kadar uzanır. GeniĢ yayılımlı, Aladağlar da yaklaģık 15 km çapında bir ana merkez ve çok sayıda ikincil çıkıģ merkezi vardır. Aladağların alt düzeylerine tüf ve marnlar mevcut olup bu seviyede balık ve yaprak fosilleri bulunmuģtur. ErciĢ ilçesi Zilan mevkiinde ise bu birim içinde kömürlere rastlanılmıģtır. Volkanizma kalkalkalen türdendir. - PirreĢit Dağı: Van Gölü kuzeydoğusunda yer alan PirreĢit Dağı, doğu-batı 20

29 yönlü uzanım gösterir. Batıda Muradiye, kuzeyde Çaldıran havzaları île sınırlanmaktadır. Zirvesinde bir krater gölü mevcuttur. Dağın malzemeleri dasit ve andezit' dir. PirreĢit yanardağının ana konisinden ürünler (dasit, andezit) çıktıktan sonra ikincil çıkıģ yerleri oluģmuģtur. 21

30 ġekil 3: Van Ġl Merkezi ve Yakın Civarının Stratigrafik Dikme Kesiti (MTA Bölge Müdürlüğü, 2005). 22

31 b) Pliyosen Volkanizması: - Esrük Dağı: Van Gölünün kuzeyinde yer alır. Yanardağın doğusunda Muradiye kuzeydoğusunda Çaldıran düzlüğü yer alır. Yanardağın malzemeleri andezitler, tüfler, baza, aglomera, diyatomit, çakıltaģıdır. c) Kuvaterner Volkanizması: - Tendürek Dağı: Tendürek Dağı, 3533 m yükseklikte olup, Büyük Tendürek Dağı ve Küçük Tendürek Dağı adı altında ikiz koni ve krateri ile belirgindir. Bu kraterin kenarında 1-2 m büyüklükte çeģitli çukurlardan su buharı çıkmaktadır. Bol miktarda kükürt birikimi meydana gelmektedir. Tendürek dağının güneyinde yer alan Çaldıran Ġlçe merkezinde yer yer zeminden CO 2 gazı çıkmaktadır. Harita 5: Doğu Anadolu'nun Neotektonik Döneminde GeliĢmiĢ Olan Yanardağlar (MTA Bölge Müdürlüğü, 2005). 23

32 Tendürek dağından alınan örneklerin değerlendirilmesi sonucu bunların alkalin nitelikte oldukları tespit edilmiģtir. Ercan vd (1990) tarafından yapılan çalıģma ile bu yöreden alınan kayaçlann K/Ar yöntemi Ġle radyometrik yaģ belirlemesi yapılmıģ olup Lavların ve yıldan genç oldukları tesbit edilmiģtir. Tendürek bazaltları, Van Ġli ve çevresinin en genç bazaltlarıdır. A.5.1. Metamorfızma ve Mağmatizma Mağmatizma: Van Ġli ve çevresinde mağmatik etkinlikler ErciĢ Ġlçesi-Zilan vadisi boyunca uzanırlar. - Granodiorit: Aynı zamanda kuvarsdiorit olarak da tanımlanabilen plütonik kütle Zilan vadisi-ġorköy civarında yüzlek verir, Bu birimin yasinin Senozoyik basında oluģtuğu düģünülmektedir. Metamorfizma: Metamorfık kayaçlar Özalp, Çatak Ġlçeleri dolaylarında küçük mostralar halinde görülürler. Yöredeki metamorfîk kayaçlann metamorfızma derecesi genelde birbirine yakındı BaĢkalaĢım mineralleri olarak kuvars, albit, muskovit, kalsit, tremolit, aktinolit, klorit, seriģi epidot, biotit mineralleri bulunur. Belirtilen bu metamorfızma mineralleri düģük derece metamorfızmayı gösterir. Metamorfizma fasiyesi açısından Barrow tipi YeĢil Ģist Fasiyesine girer. Metamorfızma yasma iliģkin çeģitli görüģler mevcuttur. ġengün (1983) Ġlk evreyi olasılıkla PreKambriyen, ikinci evreyide Alpın metamorfizma olarak Yılmaz vd (1981) GevaĢ dolayındaki metamorfızmayı ofıolit yerleģimine bağlarlar. 24

33 A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya Tektonik: Van Ġli sınırları içinde ve çevresinde oldukça etkin bir tektonizma mevcuttur. Üst Miyosen ve daha genç yaģlarda oluģmuģ tektonik etkinliklere "Neotektonik OluĢum" döneminde; Doğu Anadolu'da Neotektonik dönem, Bitlis Kenet kuģağındaki okyanus kapanmasının sonunda kıta-kıta çarpıģması ile baģlamıģtır (ġengör, 1980). ÇarpıĢma neticesinde; - D-B doğrultulu kıvrımlar, - KD-GB, KKD-GGB doğrultulu sol yönlü doğrultu atımlı faylar, - BKB-DGD, KB-GD doğrultulu sağ yönlü doğrultu atımlı faylar, - K-G doğrultu açılma çatlakları geliģmiģtir. Tüm bu yapısal Ģekillerin sonunda Doğu Anadolu K-G yönünde kısalmakta ve kabuğu kalınlaģmaktadır (ġöngör ve Kidd, 1979). Neotektonik rejim Ġle volkanizma oldukça uyumlu geliģmiģtir. ÇıkıĢ merkezleri genelde K-G açılma çatlakları ve sağ yönlü doğrultu atımlı fayların sıçrama yaptığı yerlerdeki yırtılmalardan çıktığı görülür. Volkanizmanın Üst Miyosende alkalen, Üst Miyosen-Pliyosende kalkalkalen, Kuvaternerde ise kalkalkalen ve alkalen karakterli olduğu görülmektedir. a) K-G Doğrultulu Açılma Çatlakları: - Tendürek açılma çatlağı: Tendürek yanardağının üzerinde, kuzeye doğru geliģmiģtir. K-G doğrultuludur. Yanardağın genç ürünlerini keser. Bu çatlak 10 km uzunluğunda olup sol yönlü hareket bileģeni vardır (ġaroğlu ve Yılmaz, 1985). b) Doğrultu Atımlı Sağ Yönlü Faylar: - Çaldıran Fayı: BKB-DGD doğrultulu olan bu fay yaklaģık 50 km uzunluğundadır. Bu fay, Muradiye Ġlçesinin 20 km kuzeyinde ve Çaldıran ilçesi' nin içinden geçmektedir. Çaldıran fayı, batıda Azizan dağından baģlar. Fay, Aladağlar 'a ait Üst Miyosen- Pliyosen yaģlı bazik volkanitleri keser. Daha doğuda Alaçayır köyü ile HıdırmenteĢ köyü arasında düz bir çizgi olarak uzanan fay, Kuvaterner'e ait Tendürek yanardağının bazaltları ile eski alüvyonlardan geçer. Çaldıran fayı, ilçenin doğusunda ofiolitik melanja ait serpantinleģmiģ kayaları keserek sona erer. Bu fay, HıdırmenteĢ köyü batısında göl oluģumunu denetlemektedir. Çaldıran fayı, 1976 yılındamw:7.6 büyüklüğünde bir depremde harekete geçmiģtir. Yapılan güncel çalıģmalarda bu fayın aktivitesinin sürdüğü belirlenmiģtir. - Hasantimur Fayı: Muradiye ilçesi' nin 15 km doğusunda Zor dağının, Kuzey 25

34 kesiminde baģlayan ve GD' ya uzanan fay, BKD-DGD doğrultuludur. - Edremit Fayı: 9 Kasım 2011 Tarihinde meydana gelen Mw:5.7 büyüklüğündeki depremle ilk kez isimlendirilen bu fay doğrultu atımlı karakterli ve aynı zamanda düģey bileģeni olan kuzey-kuzeybatı; güney-güneydoğu doğrultulu oldukça riskli bir faydır. Bu fayın hâkim doğrultusu K-G yönünde normal faylanma karakterlidir. c) Ters Faylar ve Bindirmeler: Yukarıda da değinildiği gibi önceki araģtırmacıların belirledikleri Neotektonik dönemde kıvrımlanmayla aynı doğrultuda K-G (kuzey-güney) yönünde sıkıģma kuvvetlerinin etkisi altında kalan Van Gölü Havzasında D-B ve DKD (doğu kuzeydoğu) doğrultulu yüksek açılı ters faylar ve bindirmeler geliģmiģtir. 23 Ekim 2011 Tarihindeki meydana gelen Mw:7.2 büyüklüğündeki bu deprem TopaktaĢ köyünün kuzey doğusunda bulunan Rusya sismoloji merkezinin verdiği koordinatlara göre; N38.620, E enlemboylamında Mera Dere den geçen ters fayının Doğu-kuzeydoğusunda ki fayın düzlemi üzerinde meydan gelmiģtir. Benzer Ģekilde ABD Jeoloji Merkezi ne göre Erçek Gölü yakın batı-kuzeybatısında N , E enlem-boylamında meydana gelmiģtir. 26

35 KARADENİZ BAYBURT KDAFZ Yusufeli ARTVĠN DFZ Olur Çıldır ARDAHAN ÇFZ DFZ Horasan Göle ÇFZ Çıldır Gölü Susuz KARS Digor Kağızman GÜRCĠSTAN Arpaçay KFZ IF AZERBEYCAN ERMENĠSTAN NAHÇIVAN IĞDIR KAF ERZĠNCAN OF Pülümür KAF AĢkale Karlıova ERZURUM Tekman Hınıs Varto BF KFZ Karayazı BF KyFZ Tutak Patnos Malazgirt MF AĞRI TFZ AF BFZ ErciĢ DBFZ Çaldıran ÇF Muradiye HFZ Doğubeyazıt BĠNGÖL Ahlat Erçek Gölü MUġ Van Gölü ĠRAN DAF KBF BĠTLĠS VAN BşF BİTLİS DĠYARBAKIR ZAGROS BaĢkale HAKKARĠ Yüksekova BİNDİRME ZONU K SURĠYE IRAK 0 50 Km 100 km ÖLÇEK Harita 6: Doğu Anadolu Diri Fay Haritası (MTA Bölge Müdürlüğü, 2011, (ġaroğlu ve diğ., 2002). ) Paleocoğrafya: Van Gölü doğusunda Alt Miyosen sonunda peneplene yakın bir paleomorfoloji geliģmiģtir. Güneyde Bitlis dağları, kuzeyde ise Kağızman - Tortum - Tuzluca serisi Ġle 27

36 sınırlanmaktır. Peneplenin doğu - batı sınırları bölge sınırları dıģına uzanmaktadır. Orta Miyosen de bölge K-G kompressif bir tektonizmanın etkisi altında sıkıģmaya baģlayınca kıvrım ve kırıklar kazanarak topografya hızla dalgalanmaya ve değiģmeye baģlamıģtır. Buna bağlı olarak peneplen yerini rejyonal bir yükselmeye bırakmıģtır. Bu yükselme nedeniyle deniz bölgeden çekilmeye baģlamıģ, hafif dalgalanmalara bağlı olarak geliģen sırtlar birbirinden ayrı havzaların belirlenmesine yol açmıģtır (Van Gölü havzası, Çaldıran havzası gibi) Üst Miyosende deniz bölgeden tamamen çekilmiģtir. Bu sırada geliģen K-G açılma çatlaklarından volkanlar çıkmaya baģlamıģ, bunlar göl ve akarsulara eģlik etmiģtir. Üst miyosen sonunda ortaya çıkan yeni morfoloji bölgede geniģ alanlar kaplayan göllerin oluģumuna neden olmuģtur. Bu göllerin çökelleri arasında Aladağ, PirreĢit volkanları ürün vermiģtir. Kuvaterner baģlarına doğru Tendürek yanardağı oluģarak yöredeki havzaların günümüzdeki Ģekillerinin almasına neden olmuģtur. Depremlerle de kanıtlandığı gibi günümüzde bu morfoloji aktif bir değiģim süreci içindedir. Kaynaklar: - M.T.A Doğu Anadolu Bölge Müdürlüğü, Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü,

37 B.1. Enerji Kaynakları B. DOĞAL KAYNAKLAR B.1.1. GüneĢ Van Ġlinde güneģ enerjisinden faydalanmak amaçlı herhangi bir iģletme bulunmamaktadır. Sadece meskenlerde su ısıtma amaçlı tesisatlar mevcuttur. B.1.2. Su Gücü Van Ġlinde iģletmede olan barajlar ve hidroelektrik santralleri Ģunlardır: - Zernek Barajı (Engil Çayı) - Koçköprü Barajı (Zilan Çayı) - Sarımehmet Barajı (Karasu Çayı) B.1.3. Kömür Van-ErciĢ-Zilan Kömür Sahası: Saha, ErciĢ Ġlçesinin kuzeyinde bulunmaktadır. Ġlçeye uzaklığı 30 km dir. Sahada, temel kayaçlar metamorfık Ģistlerdir. Temel kayaçlar üzerine uyumsuz olarak denizel Neojen çökelleri gelir. Bu çökeller marn, killi tüf, killi kireçtaģı, kumtaģı, ince taneli konglomera ardalanmasından oluģur. Bunun üzerine volkanikbreģ seviyesi oturur. Daha üstte ise kömürlü zon yer alır. Tek damar halinde yataklanan kömürün tavanında ise dasitik tüf, bazaltik tüf, andezit ve bazaltlar görülür. Kömür, Yöreli köyü kuzeyi Ġle Tendürek yaylasının güneyi arasında oluģmuģtur. Mevcut kömür mostraları aģağıda sıralanmıģtır. a) Tendürek Yaylası Mostrası: ElveriĢlidir, kömürün damar kalınlığı 3.85 m dir. b) Yakınal Yaylası Mostrası: Sahadaki kömür, 1.30 m kalınlığında bir damar halindedir. c) Tozik Mostrası: Damar kalınlığı 0.70 m olup, kömür kalitesi iyidir. d) Yöreli Köyü Mostrası: Köyün 100 m kadar kuzeyinde, yol kenarındadır. Kömür sahasında sondajlı aramalar 1966 yılında baģlamıģ ve toplam 35 adet sondaj yapılmıģtır. Sahada yapılan toplam sondaj metrajı m' dir. Bu miktarın m. si açık iģletme sahasındaki 13 adet kömür kesen sondajda gerçekleģtirilmiģtir. 29

38 Rezerv : Yapılan çalıģmalar sonucu açık iģletme sahasında ton görünür rezerv, ton üretilebilir rezerv bulunmaktadır. Saha, Özel kuruluģlar tarafından çalıģtırılmaktadır. Van-Gürpınar-ġahmanis Kömür Sahası : Saha Gürpınar ilçesinin 50 km güneyinde bulunmaktadır. Sahanın temel kayaçlarını Mesozoyik yaģlı kalker, kumtaģı ve konglomeralar teģkil eder. Bu kayaçların içerisinde yer yer ofiolitik kayaç parçalarına rastlanılmaktadır. Sahada görülen kömürlü serinin tabanında kumtaģı, killi kumtaģları yer alır. Linyitli seviyenin üzerinde ise, 5-15 m kalınlığında killi Ģistler görülür. Sahada yapılan sondajlı çalıģmalarda kalınlığı 1.10 ve 3.60 m arasında değiģen linyitli damarlara rastlanılmıģtır. Yapılan 19 adet sondajdan bir çoğu olumlu olarak sonuçlanmıģtır. Ortalama derinlik " b" damarında m, "d" damarında ise m olarak tesbit edilmiģtir. Orijinal Kömürde Kimyasal Özellikler Su % Kül % AID Kcal/k 4520 Yoğunluk 1.2t/m3. Rezerv : Yapılan çalıģmalar neticesinde ton görünür rezerv tespit edilmiģtir. Saha, özel Ģirket tarafından ĠĢletilmektedir. Van-HoĢap-BaĢkale Yöresi Kömür Sahası : Saha, Van'ın yaklaģık 40 km GD da HoĢap civarında, diğeri de Van'ın takriben 75 km GD da BaĢkale yöresinde olmak üzere 2 ayrı Neojen havzasında görülmektedir. Sahada, en yaģlı birimler Üst Kretase volkanitleridir. Daha üstte ise, paleosen yaģlı kireçtaģı, eosen yaģlı sedimentler, genç bazalt, tüfler görülür. HoĢap - Sikeftikan civarındaki linyit, ince, yerel birikme halinde humuslu seviyeler halinde görülür. Sahadaki kömür ekonomik değildir. 30

39 Kömür MADENLER BULUNDUĞU YER REZERV DURUMU TENÖR Kömür ErciĢ-Zilan ġahmanis HoĢap ton görünür (Günümüze kadar bir kısmı iģletilmiģtir) ton muhtemel (Günümüze kadar bir kısmı iģletilmiģtir) 2098 Kcal/kg 4520 Kcal/kg Ekonomik ton görünür Tablo 1: Van Ġli Kömür Madeni Rezerv Durumu (M.T.A Bölge Müdürlüğü- 2011) B.1.4. Doğalgaz Ġlimizde Doğalgaz rezervi ile ilgili bir çalıģma bulunmamaktadır. B.1.5. Rüzgar Ortalama rüzgar hızı 2,2 m/sec tir. Rüzgar enerjisi ile ilgili tesis bulunmamaktadır. B.1.6. Biyokütle Ġlimiz Çatak ilçesinde baltalık olarak meģe ve ardıç ağaç türlerinin odun olarak kullanıldığı bilinmektedir. Yakacak odun üretim miktarı yıllara göre ortalama olarak dağılımı ster civarındadır. B.1.7. Petrol Konu ile ilgili veri bulunmamaktadır. B.1.8. Jeotermal Sahalar Alp Tektonik KuĢağı üzerinde yer alan Türkiye'de, genç tektoniğe bağlı olarak geliģmiģ grabenler, yaygın volkanizma, hidrotermal alteasyon, doğal buhar çıkıģları ve sıcaklıkları 100 C ye ulaģan birçok sıcak su kaynağının bulunuģu, jeotermal enerji potansiyelinin önemini vurgulamıģtır. Jeotermal enerji, yer kabuğunun eriģilebilir derinliklerine olağan dıģı olarak birikmiģ ısının oluģturduğu bir enerji türüdür. Bu ısı yeryüzüne doğal olarak sıcak su 31

40 kaynakları ve buhar Ģeklinde veya sondajlarla çıkarılan sıcak su - buhar, buhar - sıcak su Ģeklinde ulaģmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesindeki jeotermal alanlardan biride Van - ErciĢ - Zilan Jeotermal sahasıdır. Van Gölü'nün kuzeyinde yer alan saha, ErciĢ ilçesi' ne 23 km uzaklıktadır. Sahada gözlenen en eski birim, yeģil Ģist fasiyesin de biotit klorit, kuvars aktinolit Ģist, feldspat-seri sit Ģist, kuvars-klorit Ģist olarak tanımlanan Paleozoyik yaģlı metamorfîtlerdir. ġorköy KD' sunda yüzlek veren Eosen yaģlı Gerlili Formasyonu yaklaģık m kalınlıktadır. Formasyon, kumtaģı, kireçtaģı, kiltaģı ve marnlardan oluģur ve metamorfiklerle iliģkisi tektoniktir. Neojen, ALt-Orta Miyosen yaģlı Kızıldere Formasyonu, Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaģlı Yöreli Formasyonu ile temsil edilir. Kızıldere Formasyonu, volkanik lav, tüf, aglomera, marn, kireçtaģı, kumtaģı ardalanmasmdan oluģur. Neojen birimleri Eosen yaģlı istifin üzerine uyumsuzlukla gelir. Bölgede seki, alüvyon ve travertenler kuvatemer yaģlı birimleri oluģturur. Aladağ lavı, Hüdavendigar lavı, Ġngimbiritler olası Pliyosen ve daha genç yaģtadırlar. Bölgede plütonik kaya olarak granodiorit-kuvarsdiorit bulunur. Ayrıca dar bir alanda serpantinleģmiģ ultrabazikler yer alır. Sahada, neotektonik dönem de en belirgin yapı genç faylardır. ġorköy güneyinde ve Kaplıca yöresinde görülürler. Fayların bulunduğu yerlerde sıcak su kaynakları, silis ve traverten çökelimleri görülür. Bölgede halen devam etmekte olan yükselim Pliyosen sonrası baģlamıģtır. Sahada yürülen çalıģmalar, MTA Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleģtirilmiģtir. Sıcaklıkları C arasında değiģen sıcak su kaynaklarının yer aldığı yörede, jeotermal enerjiye yönelik olarak jeolojik etüd, prospeksiyon, jeomorfoloji, jeofizik etüdler, sondaj çalıģmaları yapılmıģtır yılında m derinlikte açılan kuyuda tespit edilen tali rezervuar sıcaklığı 105 C olup (kuyu baģı akıģkan sıcaklığı 80 C) ilk verilere göre, buradan 32

41 üretilen 40 Ġt/sn (144 ton / saat) debideki akıģkanın Mw t, ( Kcal/saat) ısı kapasitesi olduğu ve bununla yaklaģık 500 konutun ısıtabileceği hesaplanmıģtır yılında ise, ErciĢ ilcesine 25 km uzaklıkta yer alan Hasanabdal Ilıcası civarında 1172,70 m derinliğinde sondaj çalıģması yapılmıģtır. Tespit edilen sıcaklık 105 C dir. Tüm bu bilgiler ıģığında Zilan Jeotermal alanında üretilecek akıģkanın; - ErciĢ Ġlçesi'nin ısıtılması, - Seracılık - Turizm - Kültür balıkçılığı - Termal turizme yönelik olarak kullanılması düģünülmektedir. Sıcak Su - Maden Suyu: - Van - Başkale - Çamlık Mevkii Sıcak Su Sahası: Sıcak Su sahası, Van Hakkari karayolu üzerinde Zap Suyu kıyısında Çamlık mevkiindedir. Saha da temel kayaçlar olarak Üst Kretase yaģlı ofiolitik istif gözlenir. Daha üstte ise, Neojen yaģlı karasal seviyeler görülür. Sıcak suların bulunduğu traverten sahasında ve Neojen yaģlı çökeller içerisinde birçok yerde gaz çıkıģlarına rastlanılmıģtır. Su ve gazların ısınması nedeni Neojen volkanizmasma bağlı olabileceği gibi normal jeotermal gradyan artıģına bağlı olarak da fay zonlarında çıkmıģ olabilir. Söz konuģu sıcak su sahasında geniģ bir traverten oluģumu mevcuttur. Sahada muhtemelen Zap suyu istikametinde uzanan G-K yönlü doğrultu atımlı bir fay mevcuttur. Bu ana taya bağlı birçok tali fay gözlenmektedir. Bu faylara bağlı olarak su ve gaz çıkıģları görülebilir. Yöredeki sıcak suların rezervuar kayacı kireçtaģı, örtü kayacı ise, Neojen konglomeraları ve kum taģlarıdır. Saha 1 km 2 alanı kapsamaktadır. Köylüler tarafından faydanılmaktadır. 33

42 1 no'lu havuzun suyun çıkıģ noktasındaki sıcaklığı 37 C, 2 no'lu havuzun suyun çıkıģ noktasındaki sıcaklığı 38 C, 3 no'lu havuzun suyun çıkıģ noktasındaki sıcaklığı 40 C, halen faal olan üç suyun debileri yaklaģık 1-3 It/sn' dir. - Akbaş Köyü Maden Suyu: ErciĢ Ġlçe merkezinin kuzeybatısında, Kocapınar bucağın in 3 km kuzeybatısındaki AkbaĢ köyündedir. Yapılan çalıģmalarda suyun sıcaklığının 19 C, suyun debisinin 20 It/dak, CO 2 miktarının 110 mg/lt olduğu saptanmıģtır. Suyun deri hastalıklarına iyi geldiği bilinmektedir. - Hasanabdal Kaplıcası: ErciĢ ilçe merkezinin 28 km kuzeydoğusunda Kertis bucağının 20 km kuzeybatısında Hasanabdal deresi mevkiindedir. Suyu romatizma ve deri hastalıklarına karģı kullanılır. - Deftriş Kaplıcası: Muradiye Ġle Çaldıran arasında DeftriĢ köyü civarındadır. Yapılan ölçümlerde suyun sıcaklığı 36 C, debisi 3 It/dak, CO 2 miktarı 440 mg/lt olduğu hesaplanmıģtır. Jeotermal Sahalar Kaynak Adı Sıcaklık ( 0 C) Debi ( 1/s ) ġorköy (TaĢkapı) kaynağı Hasanabdal kaynakları Zilan (ZG-1) 80 40> Zilan (ZG-2) 92 4 Zilan (ZG-3) Çaldıran Ayrancılar Çaldıran Buğulukaynak 37 5 Özalp Çaybağı Özalp-Saray Gürpınar, Seyhan Kaynağı BaĢkale, Çamlık kaynağı Tablo 2: Van Ġli Jeotermal Sahalar (M.T.A Bölge Müdürlüğü- 2011) 34

43 B.2. Biyolojik ÇeĢitlilik B.2.1. Ormanlar Van ili sınırlarında bulunan tüm ormanların mülkiyeti Devlete aittir.bölgenin yakacak odun ihtiyacını karģılamak üzere Orman Genel Müdürlüğü, tarafından iģletilmektedir. Ormanlarda genellikle meģe ve yapraklı ağaç türleri mevcuttur.yaygın olarak Mazı MeĢesi Palamut MeĢesi, Saplı MeĢe, Toros MeĢesi,Ġri Palamut MeĢesi, Titrek Kavak, Çınar, DıĢbudak, Ceviz, Karaağaç ve Ardıç türleri bulunmaktadır. Ġlimizde bulunan ormanlık alanlarımızın miktarı ve genel sahaya oranı ise Ģu Ģekildedir: Genel saha : Ha. Açıklık Saha : Ha. Ormanlık Saha : ,5 Ha. Ormanlık Saha yüzdesi : % 1.23 Ormanlık alanlarımızın vasıflarına göre dağılımı ise Ģu Ģekilde olmaktadır. Prodüktif Koru Ormanı : - Bozuk Koru Ormanı : Ha. Prodüktif Baltalık Ormanı : Ha. Bozuk Baltalık Ormanı : ,5 Ha. Toplam Prodüktif Ormanı : Ha. Toplam Bozuk Ormanı : ,5 Ha. Toplam Ormanlık Alan : ,5 Ha. B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları Bölgemizde Orman Genel Müdürlüğü tarafından iģletilmekte olan Devlet Ormanlarından üretilip, kullanıma sunulan orman ürünü olarak sadece yakacak odun üretimi mevcuttur. Van Orman ĠĢletme ġefliği (2009) 35

44 B.2.2. Çayır ve Mera Mera arazileri il arazi toplamının % 66,25 ini teģkil etmektedir. Ġlin toplam yüzölçümü (Göller dahil) km olup, toplam arazi varlığının % 66' sini çayır ve meralar oluģturmaktadır. Arazi dağılımı aģağıdaki gibidir. Van Ġli Arazi Dağılımı: Arazi Dağılımı Alanı (ha) Tarım Arazi (Kuru. Sulu. Bağ - Bahçe) Orman, Fundalık Çayır Mer' a Göller Tarım DıĢı Arazi TOPLAM (Göller dahil) Tablo 3: Van Ġli Arazi Dağılımı (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2008). Grafik 2 : Van Ġli Arazi Dağılımı (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2008). 36

45 TARIMA ELVERĠġLĠ ARAZĠ ÇAYIR-MERA ORMANLIK FUNDALIK ARAZĠ TARIM DIġI ARAZĠ Grafik :3 İl Arazisinin Dağılımı Tablo 4 te görüldüğü üzere Van da çayır mera alanlarının oranı yüksek (% 71,27), orman alanlarının oranı ise düģüktür (% 1,4). Türkiye genelinde ise mera alanlarının oranı ile orman alanlarının oranı birbirine eģit olup %26 dır. Van ilinde çayır mera alanlarının fazlalığı hayvancılık için bir potansiyel olmakta, ancak orman alanlarının azlığı yağıģ için kısıt teģkil etmekte ve erozyona neden olmaktadır. Arazilerin alt bölgeler bazında dağılımına baktığımızda en fazla tarım ve mera arazisine sahip bölgenin Çaldıran-BaĢkale-Gürpınar-Özalp-Saray II. alt bölgesi olduğu görülmektedir. B.2.3. Sulak Alanlar Ġlimiz sınırları içersinde Uluslar arası kriterlere sahip çok sayıda sulak alan bulunmaktadır. Bu sulak alanlar; 1- Çelebibağı Sulak Alanı, 2- Bendimahi Sulak Alanı, 3- Çaldıran Sulak Alanı, 4- Karasu Sulak Alanı, 5- Van Sulak Alanı, 6- Edremit Sulak Alanı, 7- Dönemeç Sulak Alanı, 8- Yaylı yaka Sulak Alanı, 9- Göründü Sulak Alanı sayılabilir. 37

46 B.2.4.Flora Ġlimiz Endemik Bitkileri: Linum pycnophyllum Boiss&Heldr, Achillea nobilis L. Subsp Kurdica Hub.-Mor, Astrgalus sachanewii Sirj, Ranunculus vanensis PH:Davis, Astragalus chaldiranicus Kit Tan & Sorger, Limonium vanense Kit-Tan &Sorger, Centaura Karduchorum Boiss, Salvia Kronenburgii Rech.Fil, Allium,gibi endemik bitkiler mevcuttur. B.2.5. Fauna Van Kedisi: Evcil hayvanların her birisinin ayrı bir özelliği vardır. Çağlar boyunca, insanların dikkatini üzerine toplamıģ kedilerden bugün, ipeksi beyaz kürkü, değiģik gözleri, mükemmel avcılığı ve suda oynamayı sevmesiyle en fazla ilgi görenlerden biri de Van kedisidir. Son yıllarda gerek dünya da gerekse Türkiye'de büyük ilgi gören evcil kedilerden biri de Van kedisidir. Ancak sevimli, cana yakın, Van Kedisine bu güne kadar yeterli ilgi gösterilmediğinden nesli tükenmekle karģı karģıyadır. Eskiden Van yöresinde sıkça rastlanan ve hemen her evde bulunan Van Kedisinin sayıģı giderek azalmakta ve hızla melezleģmektedir. Van yöresinde, Van halkı tarafından kediye "PiĢik" denir. Van kedisi, yöre halkı tarafından yalnız bir süs kedisi veya fare ve böcekleri avlaması yanında, bir dost ve ailenin bir bireyi olarak kabul edilir. Van Kedisinin eskiden yaz aylarını dağlarda, kıģ aylarını ise evde geçirdikleri söylenir. Bugün ise yaz aylarını Erek Dağının sırtlarında avcılıkla geçiren ve kıģ aylarında evine dönen Van Kedisine çok az rastlanır. Yöre halkı tarafından yere sürünecek kadar uzun-beyaz ipeksi kürklü, üçgen baģlı, uzun vücut yapılı, kaplan yürüyüģlü, tilkikuyruğuna benzeyen uzun ve kabarık kuyruklu, değiģik göz renkli (Diskromatopsi), zeki, çevik bir kedi olarak tarif edilen Van Kedisinin temizliği, cana yakınlığı, oyunu çok sevmesi sahibine bağlı oluģu, onu nadide hale getiren baģlıca özellikleridir. Ancak 1950'li yıllardan sonra Avrupalılar tarafından dünyaya tanıtılmaya çalıģılmıģ ve bu eģsiz güzellikteki özellikleri tam olarak 38

47 tanıtılmamıģtır. Van Kedisini çekici kılan özelliklerden biri de, onun gözlerinin rengidir. Göz renklerine göre Van Kedileri üç gruba ayrılabilir. a - Her iki gözü mavi b - Her iki gözü kehribar ( sarı renk ve tonları) c - Tek - göz ( Diskromatopsi = bir gözü mavi - diğer gözü kehribar renkte olanlar) diye gruplandırılır. Van Kedisinde mavi göz rengi, daima turkuvaz mavisi özelliği göstermesine rağmen, kehribar gözdeki renk tonu oldukça farklılık gösterir. Bu tonları, kehribar, açık kehribar, san ve çağla yeģilidir. Çok ender olarak da kehribar göz rengi yerine kahverengi olabilmektedir. Mavi gözlü kediler de, mavi gözlü - kısa, kadife kürklü ve mavi gözlü - uzun ipek kürklü kediler diye ayrılır. Van kedilerinde, yeni doğan yavruların gözleri grimsi renktedir. Yavru kedinin doğumundan 25 gün sonra göz renkleri farklılaģmaya baģlar ve 40 gün sonra da göz renkleri netleģir. Genelde Van kedisi yavrularının iki kulağı arasında bir veya iki adet siyah nokta vardır, iki siyah nokta taģıyan yavruların çoğu tek - göz olur ve bu siyah noktalar adeta tek - göz kedilerin mührü olarak tanımlanır. Ancak baģtaki bu siyah noktalar doğumdan sonra bir iki ay içinde kaybolur ve bazen sayıları 8 ila 30 arasında değiģen miktarda siyah kıllar olarak kalır. Van kedilerinin erkeklerinin vücut ağırlıkları yaklaģık 3600 gr, diģilerinin ise 2900 gr kadardır. Van Kedisi her yıl Ģubat - mart - haziran aylarından birinde kızgınlık (östrus) periyoduna girer. Bu dönem 10 gün kadar sürer. Döneminde gebe kalırsa genellikle o yıl içinde bir daha kızgınlık göstermez.gebelik süresi 62 gün kadardır. Gebeliğin birinci ayından sonra karnı ĢiĢmeye baģlar ve bu dönemden itibaren kimseye karnını dokundurmaz. Van Kedisi de diğer kedilerde olduğu gibi gözlerden uzakta doğurmayı seçtiğinden, birinci ayın sonundan itibaren ıssız ve karanlık yerler 39

48 aramaya baģlar. Doğumdan hemen sonra göbek bağı (plasenta) anne kedi tarafından ısırılarak koparılır. Anne kedi, yavrularım gün süreyle emzirir fakat bu süre kısalabileceği gibi uzayabilir de. Van Kedileri yeni yaģama alanlarına gün içinde adapte olabilirler. Bu süre içinde çevreyi incelemekle beraber sahiplerine karģı ilgisizdirler. Van Kedisinin avcılık özellikleri üstündür. Ev içinde ve dıģında fare, kertenkele, kuģ, sinek ve küçük böcekleri avlayıp yerler. Ev dıģında iç içe yaģadıkları kümes hayvanlarına saldırmazlar. Van Kedisi insanlarla birlikte aile ortamı içinde yaģamayı sever. Eğer insanlarla iliģkisi yok ise ya da çok az ise vahģileģmeye baģlar. Van Kedisi sevilmekten çok hoģlanır ve kendisine gösterilen sevgiye bağlılık ve sevgiyle karģılık verir. Sevgi istekleri özellikle gebelik döneminde daha fazladır. Sahiplerine çok yakın davranır ve severler. Yabancıları gördükler zaman tepki göstererek, kaçarlar. Kendini sevenlerin kucağına çıkıp, okģayan elleri önce hafifçe ısırırlar sonra yalayarak sevgi gösterisinde bulunur ve mırıldanırlar. Sahibinin, diğer kedi ve küçük çocukları sevmesini kıskanırlar. Van Kedisi, kendi isteğiyle suda yüzmeyi ve suyla oynamayı seven tek kedi türü olarak bilinmektedir. Van Kedisi, yemeğin, sütün sıcak olup olmadığını ön ayağı ile kontrol eder ve yemek uygun sıcaklıkta ise yemeğini yer. Van Kedisinin, kavun, karpuz ve bazı meyveleri de yediği gözlenmiģtir. Van Kedisinin kürkü kalın olmasına rağmen soğuktan etkilenir ve titrer. Van Kedileri kendi aralarında ve insanlarla haberleģmek için, bir takım sesler çıkarırlar. Çıkarılan bu sesler onların hissi durumları ile ilgilidir. Kedilerin miyavlamaları isteklerine göre çeģitlilik gösterir. Bu miyavlamanın bir kısmı insanlarla olan iliģkileri, bir kısmı yavrularıyla veya eriģkinlerde seksüel aktivite ile ilgili haberleģme Ģeklidir. Ġhtiyaçlarına göre çıkardıkları seslerin yüksekliği ve frekansları değiģir. Van kedisi sabahleyin sahibi ile ilk karģılaģmasında yüksek sesle miyavlayarak sevincini gösterir. Acıktığında, mutfak kapıģma doğru giderek, acıktığını belirtecek Ģekilde miyavlar. 40

49 Yiyeceği verildiğinde yemeden önce sahibine sürünerek minnetini belirtir. Tuvalet ihtiyacı duyduğunda da, kapının önüne giderek, miyavlayarak sahibinden kapıyı açmasını ister. Eğer kapının açılması gerekirse kapı koluna uzanıp çekerek, kapıyı açtığı da görülmüģtür. Yapılan incelemeler sırasında Van Kedisinin eğitime çok iyi cevap verdiği gözlenmiģtir. Kendisine öğretilenleri çok çabuk kavrar. Tuvalet ihtiyacı için bir yere konulan toprağın yerini hemen kavrayıp bunun dıģında baģka bir yeri kullanmadıkları tespit edilmiģtir. Van Kedisi yavruları, 2-3 aylık iken isimlerini öğrenmektedir, Fakat bu öğrenmenin ismi öğrenmeden çok tanıdığı bir ses tonuna bağlı algılama olduğu düģünülmektedir. TSE standardı getirilen Van Kedisi, Ģimdi de Gümrük Birliği'ne (GB) giren Türkiye'nin dıģ tanıtımında kullanılacak. Sevimli, cana yakın, zeki, çevik, sadık, güzel ve ilgi çekici görünümlü Van Kedisinin neslinin azalmaması ve melezleģmesinin önlenmesi için tüm çabaların gösterilmesi gerektiği düģüncesindeyiz. 41

50 Resim 1: Van Kedisi. Ġnci Kefalı: Ġnci kefalı; sodalı sulara sahip Van Gölü'nde yaģamaya alıģmıģ olan tek ve endemik balık türüdür. Van Gölü'nde baģka bir balık türünün yaģayamaması, bölgenin yüksek dağlar arasında yer alması, uzun süren kıģ mevsiminde ulaģımın olumsuz yönde etkilenmesi ve denizlerden uzakta bulunması gibi sebeplere bağlı 42

51 olarak inci kefalının bölge için önemi oldukça fazladır. Van Gölü çevresi insanlar tarafından yurt edinildiği günden itibaren inci kefalı bölge insanının beslenme alıģkanlıkları arasına girmiģ ve önemi artarak günümüze kadar gelmiģtir. Ġnci kefalı ile ilk yazılı kaynak Evliya Çelebi' nin Seyahatnamesi'dir. Evliya Çelebi (15.yy), Van Gölü'nden Van Deryası olarak bahsetmekte olup, bu gölde bir cins balık yaģadığını, bu balığın senede bir ay Bendimahi cayına sürü ile göç ettiğini, balıkların göle dönüģte defterdar tarafından avıklattırılarak tuzlandığını, bu balıkların Ġran, Nahcivan ve Azerbaycan taraflarına götürülerek satıldığını, senede 900 yük akçe gelir sağlandığını ifade etmektedir. Gölde yaģayan inci kefalının bu günkü anlamıyla ticari olarak avcılığının tarihçesi çok eski değildir. Bu günde uygulanan kıyı sürtünme takımlarıyla akarsu ağızlarında balığın üreme göçü esnasında yapılan avcılık ilk defa 1950' li yıllarda Van Gölü'nde ulaģımı sağlamak amacıyla sefer yapan feribot iģçilerinden birisinin bu ağlarla avcılık yapmasıyla baģlamıģtır. Daha sonra yaygınlaģarak bu günkü Ģeklini almıģtır. 43

52 Resim 2: Ġnci Kefalı. Günümüzde inci kefalı balıkçılığı iki farklı avcılık yöntemi ile iki dönemde yapılmaktadır. Birincisi balığın üreme döneminde üreme göçünden yararlanılarak akarsu ağızlarında vs. akarsularda yapılan balıkçılık, ikincisi ise balığın dağılım gösterdiği sonbahar ve kıģ aylarında gölde fanyalı uzatma ağlarla yapılan balıkçılıktır. Üreme döneminde yapılan balıkçılığın süresi, üreme hızı ve meteorolojik Ģartlara bağlı olduğu için oldukça kısadır. Genelde Nisan baģından Haziran sonlarına kadar sürmekle birlikli üreme dönemi balıkçılığı yapmak amacıyla kurulmuģ 12 adet kooperatif bulunmaktadır. Üreme dönemi dıģında yapılan avcılık genelde Eylül baģlarından Mart ayı sonlarına kadarki sürede gölde tekneler yardımıyla m derinliklerde yapılmaktadır. Bu sezonda ortalama gün balıkçılık yapılmaktadır. Ancak Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğünce tarih ve sayılı resmi gazetede yayınlanan Su Ürünleri Avcılığını düzenleyen 34 /1 numaralı sirkülerde 15 Nisan - 01 Temmuz tarihleri arasında Van Gölü Endemiği olan Ġnci Kefalı Balığının avlanması yasaklanmıģ olup, üreme dönemi avcılığı engellenmiģtir. Üreme dönemi balıkçılığı yapılan alanlar: 1 - Dereağzı 2 Engilsu 3 - Hidroelektrik Santrali 4 - Çitören 5 Çakırbey 6 Karhan 7 Yahndüz 8 - Deliçay 9 Tekevler 10 Gölağzı 11 Kasımbağı 12-Çelebibağ 13- KarmıĢ Çayı 14 Edremit olarak sınıflandırılabilir. Ġlimiz YetiĢtiricilik ve Avcılık Yolu Ġle Su Ürünleri Üretimi Türü Miktarı (Ton) Ġnci Kefali 9390 Bıyıklı Balık (Sazan) 42,2 Dere Alası ve Alabalık 49,3 Toplam 9.481,5 Tablo 4: Ġlimiz YetiĢtiricilik ve Avcılık Yolu ile Su Ürünleri Üretimi (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2006). 44

53 B.2.6. Milli Parklar, Tabiat parkları, Tabiat anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler Ġlimiz sınırları içersinde Milli Park, Tabiat Parkı, Tabiat Anıtı ve Tabiat Koruma Alanı bulunmamaktadır. Adı Bulunduğu YerleĢim Merkezi Koruma Statüsü* 1.Van Kalesi, eski Van Ģehri Van 1 derecede sit 2.Akdamar Adası GevaĢ 1 derecede sit 3.Çarpanak Adası Van 1 derecede sit 4.HoĢap Kalesi Gürpınar 1 derecede sit 5.Yavuzlar Köyü Peri Bacaları BaĢkale 1 derecede sit 6.Örenkale Köyü Pizan Kalesi BaĢkale 1 derecede sit 7.Beyazbulak( Kanisipi ġelalesi) Çatak 1 derecede sit 8.Muradiye ġelalesi Muradiye 1 derecede sit 9.ÇavuĢtepe Gürpınar 1 derecede sit 10.Edremit Kilisesi ve Kalesi Edremit 1 derecede sit 11.Van Sulak Alanı Van/Merkez Sulak Alan 12.Karasu Sulak Alnı Van/Merkez Sulak Alan 13.Çelebibağı Sulak Alanı ErciĢ Sulak Alan 14.Çaldıran Sulak Alanı Çaldıran Sulak Alan 15.Bendimahi Sulak Alanı Muradiye Sulak Alan 16.Erçek Gölü Sulak Alanı Van/Merkez Sulak Alan 17.Kaz Gölü Sulak Alanı Saray Sulak Alan 18.KeĢiĢ Gölü Sulak Alanı Gürpınar Sulak Alan 19.Dönemeç Sulak Alanı Edremit Sulak Alan 20.Edremit Sulak Alanı Edremit Sulak Alan 21.Göründü Sulak Alanı GevaĢ Sulak Alan Tablo 5: Van Ġl Sınırları Ġçerisinde Bulunan Hassas Yöreler (Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2010). 45

54 B.3. Toprak Ġlçeler Üzerinden Arazı Dagılımı Ġlçeler Yüzölçümü (Ha) Tarım Arazisi (Ha) Orman Funda (Ha) Çayır (Ha) Mera (Ha) Tarım DıĢı (Ha) Merkez Bahçe saray BaĢkale Çaldıran Çatak Edremit ErciĢ GevaĢ Gürpınar Muradiye Özalp Saray Toplam Tablo 6: Ġlçeler Üzerinden Arazi Dağılımı ve Kullanımı (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2006). 46

55 Ġlçeler Tarım Arazilerinin Ġlçeler Bazında Arazi Kullanımı Tarla Alanı (Ha) Toplam Sulanan Sulanmayan Nadas Alanı (Ha) Tarıma ElveriĢli Olup Kullanılmayan Arazi (Ha) Merkez Bahçesaray BaĢkale Çaldıran Çatak Edremit ErciĢ GevaĢ Gürpınar Muradiye Özalp Saray Toplam Tablo 7: Tarım Arazilerinin Ġlçeler Bazında Arazi Kullanımı 4342 Sayılı Mera Kanunu gereği 2001 yılında Van ili merkez ilçeye bağlı 1 belde ile 70 köyün, Özalp ilçesinde 14 köy, Saray ilçesinde 1 köy, Gürpınar ilçesinde 1 köy, Edremit ilçesinde 1 köy olmak üzere 88 yerleģim alanının tesbit çalıģmaları tamamlanmıģ olup, ha alan tesbit edilmiģtir ha alan tahdit için ihale edilmiģ, ha alanın tahditi bitmiģ ve askıya çıkarılmıģtır ha alanda ise tahdit iģlemleri devam etmektedir ha alanın ise tespiti tamamlanmıģ, ihaleye hazır hale getirilmiģtir. Alüvyal Topraklar: Çoğu kireç bakımından zengin, akarsu havzalarının özelliklerine göre değiģmekle beraber ince bünyeli, organik madde oranı fazla, taban suyu yüksek olduğu yerlerde tuzluluk, sodiklik problemi gösteren, akarsular tarafından taģınarak yeni tortul depozitler üzerinde oluģmuģ (A) C profilli topraklardır. Van ilinde toplam ha' lık alan kaplamaktadır. Kolüvyal Topraklar: Genelde tuzluluk, sodiklik, drenaj problemleri bulunmayan, oluģtukları ana materyal özelliklerini gösteren, dik eğimlerin eteklerinde, vadi ağızlarında biriktirilmiģ genç (A) C profilli topraklardır. Van ilinde toplam ha lık alan kaplamaktadır. Kestane Rengi Topraklar: Kalsifikasyon ihtivaları sonucu profilleri kalsiyumca 47

56 zengin, baz satürasyonları yüksek yapısı prizmatik, üst bünyede kil alt bünyede jips ihtiva eden zonal yapıda ABC profillerine sahip topraklardır. Van ili genelinde en büyük toprak grubunu oluģturmakta ve ha'lık alan kaplamaktadır. Kahverengi Topraklar: Orta derecede organik maddeye sahip, kireçli, çok miktarda kalsiyum ihtiva eden ABC profilli zonal topraklardır. AĢınmıĢ toraklarda yüksek baz satürasyonunu ve sadece AC horizonunlu yerlerde görülür. PH nötr durumundadır ve alt katmanlarında jips birikimi görülür. Van Ġlinde toplam ha' lık alan kaplamaktadır. Regosel Topraklar: Bu topraklar kalkerli veya kalkersiz kayalardan oluģan kaba bünyeli ve sertleģmiģ depozitlerden oluģmuģ, yüksek geçirgen ve düģük su tutma kapasitelerinden dolayı genelde her mevsim kuru görünen AC profilli topraklardır. Van ilinde toplam ha' lık alan kaplamaktadır. Kahverengi Orman Toprakları: Kireççe zengin ana madde üzerinde ABC profilleri genelde birbirine girmiģ reaksiyonu genelde kalevi baz ortamında nötrdür, yapıları granüler gözenekli olup, kalsifikasyon, podzollaģma ve az miktarda kil içeren genellikle geniģ yapraklı orman örtüsü altında oluģan topraklardır. Van ilinde toplam 207 ha' lık alan kaplamaktadır. Diğer Topraklar: Alüvyal sahil bataklıkları, gri kahverengi podzolik topraklar, sahil kumulları, ırmak taģkın yatakları, çıplak kaya ve molozlardan olup toplam ha' lık alan kaplamaktadırlar. 48

57 B.4. Su Kaynakları B.4.1. Ġçme Suyu Kaynakları ve Barajlar Su Kaynakları Potansiyeli Yerüstü suyu : 12397,05 hm 3 /yıl Yeraltı suyu : 397,14 hm 3 /yıl Toplam su potansiyeli 12794,19 hm 3 /yıl Doğal göl yüzeyleri : ha Baraj rezervuarı yüzeyleri : ha Gölet rezervuarı yüzeyleri : 290,6 ha Akarsu yüzeyleri : ha Toplam su yüzeyleri : ,6 ha Yerüstüsuyu (Ġl çıkıģ toplam ortalama akım) : 2 921,97 hm3/yıl Karasu çayı : 150,77 hm3/yıl GevaĢ suyu : 30,07 hm3/yıl Deliçay : 104,48 hm3/yıl Memedik deresi : 20,81 hm3/yıl Güzelsu deresi : 138,60 hm3/yıl Zilan çayı : 327,97 hm3/yıl Çatak çayı : 1 367,30 hm3/yıl Müküs çayı : 480,77 hm3/yıl Bendimahi çayı : 301,20 hm3/yıl 49

58 Harita 7: Barajlar; Koçköprü Barajı, Zernek Barajı, Sarımehmet Barajı (DSI 17. Bölge Müdürlüğü, 2005). 50

59 ZERNEK BARAJI Barajın Yeri Van-Gürpınar Akarsuyu Amacı Engil Çayı Sulama, enerji, taģkın kor. ĠnĢaatın BitiĢ Yılı Gövde Dolgu tipi Kil çekirdekli kaya dolgu Gövde Hacmi 2100 hm 3 Yükseklik 62,38-80 m Normal Su Kotunda Göl Hacmi 105,76 hm 3 Normal Su Kotunda Göl Alanı 20,37 km 2 Sulama Alanı Güç Yıllık Üretim ha 4,5 MW 13,2 GWh KOÇKÖPRU BARAJI Barajın Yeri Van-ErciĢ Akarsuyu Amacı Zilan Çayı Sulama, enerji, taģkın kor. ĠnĢaatın BitiĢ Yılı Gövde Dolgu tipi Kil çekirdekli toprak dolgu Gövde Hacmi 2025 hm 3 Yükseklik 51-73,5 m Normal Su Kotunda Göl Hacmi 86 hm 3 Normal Su Kotunda Göl Alanı 21 km 2 Sulama Alanı Güç Yıllık Üretim 9295 ha 8,5 MW 24,5 GWh SARIMEHMET BARAJI Barajın Yeri Van-Erçek Akarsuyu Amacı Karasu Çayı Sulama ĠnĢaatın BitiĢ Yılı Gövde Dolgu tipi Kil çekirdekli kum, çakıl dolgu Gövde Hacmi 115 hm 3 Yükseklik m Normal Su Kotunda Göl Hacmi 133,37 hm 3 Normal Su Kotunda Göl Alanı 17,4 Sulama Alanı km 2 Güç - Yıllık Üretim - Tablo 8: Barajlar ile Ġlgili Genel Bilgiler. ( 51

60 B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları ADI TÜRÜ YERĠ KAPASĠTESĠ (m 3 /yıl) KALĠTESĠ Zernabat Kaynak ilin 15 Km. Doğusu Sınıf Kırmızı bulak Kaynak GevaĢ 4 Km. Güney Sınıf Cianiçepeıan Kaynak Çatak 6 Km. kuzey Sınıf Cumhuriyet Kaynak Çatak 9,5 Km Kuzey Sınıf Edremit Kaynak Edremit Güneyi Smıf Imamabdal Kaynak ErciĢ 35 Km. KD' su Sınıf Yukarı IĢıklı Kaynak ErciĢ 2 Km. Kuzey Sınıf Süseııbulaklar Kaynak Bostaniçi 3 Km. Doğ Sınıf Gündüzlü Kaynak Sağmalı 15 Km. KB Sınıf Esrük Dağı Kaynak Unseli 4 KM. KD' su Sınıf Osman Kaynak K.pmar yerleģim alanı Sınıf BaĢkaynak Kaynak B.saray 6 Km. Kuzeyi Sınıf Kırkgöz Kaynak Özalp 30 Km. GD' su Sınıf YaĢkütük Kaynak Çaldıran 12 Km. KB Sınıf BenevĢe Kaynak Muradiye 4,5 Km. D Sınıf Ayrancılar Kaynak Muradiye 20 Km. KD Sınıf ispiriz, Kaynak BaĢkale 8 km. Doğu Sınıf Varabilen 1-2 ġamran Kaynak Gürpınar 2 Km. G Sınıf Tablo 9: Van Ġli Yeraltı Su Kaynakları (DSI 17. Bölge Müdürlüğü, 2006). B.4.3. Akarsular: Van Ġli sınırları içinde çeģitli boyutlarda akarsular bulunmaktadır. Van Gölü havzasının akarsuları genelde Van Gölü'ne dökülürler, ilin güneyinde yer alanlar Basra Körfezine, doğu kısmından uzananlar ise Ġran'a ulaģmaktadır. Van Ġli sınırları içinde önemli sayılabilecek akarsular Ģunlardır: - Bendimahi Çayı; Van Gölü havzasının en önemli akarsularındandır. Ġl' 52

61 in kuzeyinde Aladağ ve Tendürek dağı arasında doğar ve Van Gölü'ne dökülür. Çok sayıda kola sahip olan çay, Çaldıran ovasını sular. Çaldıran ovasını takiben çeģitli vadileri geçerek Muradiye ovasına gelir. Burada çeģitli büyüklükte Ģelaleler oluģturarak Van Gölü'ne bağlanır. Uzunluğu yaklaģık 90 km'dir. - HoĢap Çayı; Ġlin güneydoğusunda, BaĢkale civarındaki Ġspiriz dağlarıyla, Norduz yaylasından kaynaklanır. Doğu-batı uzanımlı olan bu çay, Zernek baraj sahasını geçerek, Havasor ovasına girer. GevaĢ Ġlçesi'nin kuzeyinden Van Gölü'ne ulaģır. Uzunluğu 130 km'dir. - Karasu Çayı; Özalp Ġlçesi'nin kuzeyindeki PirreĢit, Ahta dağlarının sularını toplayarak doğar. Erçek gölü yakınından geçerek Van Gölü'ne dökülür. Uzunluğu 130 km'dir. - Zilan Deresi; ErciĢ Ġlçesi civarında yer alan bu akarsu, kuzey-güney yönlü akıģ sunmaktadır. Aladağlardan doğar. ErciĢ ovasından geçen akarsu, Van Gölüne dökülür. - Deliçay ; ErciĢ Ġlçesi'nin doğusunda yer alan bu akarsu Van Gölü'nün kuzeyinde dökülür. - Memedik Çayı; Saray ilçesi doğusunda, Ġran sınırından baģlayıp batıya doğru akar. Özalp ilçesinden geçip, doğu-batı yönlü akıģ sunar. Çay, Memedik vadisini aģarak Erçek gölüne ulaģır. Uzunluğu yaklaģık 60 km'dir. - Kotur Çayı; Saray Ġlçesi 'nin güneyinde, yer alan bu çay, Ġran'daki Urumiye Gölü'ne dökülür. - Çatak Deresi; Ġl' in güneyinde, Çatak ilçesi içinden geçen bu akarsu, kuzey-güney yönlü akar ve Botan Çayına katılır. - Van ili sınırları içinde bu akarsulardan baģka daha küçük çaplı bir çok dere vardır. Bunlardan önemli olanları; ĠrĢad Çayı, Kırkgeçit Deresi, Miri Çayı ve KurubaĢ Çayı'dır SU YILI ĠÇERĠSĠNDE YAPILAN ÖLÇÜLER Sıra No Suyun Adı Ölçü Tarihi Ölçü Değeri (m 3 /s) 1 Karasu Çayı Karasu Çayı Karasu Çayı Karasu Çayı

62 5 Karasu Çayı Deliçay Deliçay Deliçay Deliçay Deliçay GevaĢ suyu GevaĢ suyu GevaĢ suyu GevaĢ suyu Memadik Tepedam S Memadik Tepedam S Memadik Tepedam S Memadik Tepedam S Memadik Tepedam S Çatak suyu Çatak suyu Çatak suyu Çatak suyu Çatak suyu Çatak suyu Bendimahi Suyu Bendimahi Suyu Bendimahi Suyu Bendimahi suyu Tablo 10: 2010 Su Yılı Ġçerisinde Yapılan Akarsu Ölçüleri (DSI 17. Bölge Müdürlüğü, 2010). 54

63 B.4.4. Göller ve Göletler Doğal göl yüzeyleri : ha Van gölü : ha Erçek gölü : ha GeniĢ (keģiģ) gölü : 704 ha Akgöl : 407 ha Süphan gölü : 165 ha HıdırmenteĢ gölü : 95 ha 55

64 Kazlı gölü : 16 ha Hasantimur gölü : 21 ha Değirmigöl : 46 ha Gövelek (Ermanis) gölü : 55 ha Tuz Gölü : 61 ha Diğer Göller : 321 ha Baraj rezervuarları yüzeyleri (N.S.S) : ha Koçköprü barajı : 580 ha Zernek barajı : 516 ha Sarımehmet barajı : 1030 ha Seddeleme rezervuar yüzeyleri : ---- Gölet rezervuar yüzeyleri : 206,6 ha Sıhke göleti : 160,5 ha Emek göleti : 8,8 ha Morçiçek göleti : 21,7 ha Gölegen göleti : 15,6 ha Akarsu yüzeyleri : 1 327,0 ha Zilan çayı : 275 ha Deliçay : 135 ha Bendimahi çayı : 112 ha Karasu çayı : 140 ha Güzelsu deresi : 180 ha Memedik deresi : 36 ha GevaĢ suyu : 8 ha Arpit deresi : 8 ha Çatak çayı : 161 ha Müküs çayı : 132 ha Zapsuyu : 140 ha Keçan gölü : 60 ha Bahri gölü : 11 ha Kaz gölü : 83 ha Diğer Göller : 151 ha Baraj rezervuarı yüzeyleri : Gölet rezervuar yüzeyleri : 6 ha Çaygeldi göleti : 6 ha Van Ġli sınırları içinde çok sayıda göl mevcuttur. Türkiye'nin en büyük gölü olan Van Gölü'nün doğu kesimi Ġl sınırları içindedir. Öteki göller arasında en önemlileri; Erçek Gölü, Akgöl, Sultan (Süphan) Gölü, KeĢiĢ Gölü, Kazlıgöl, Değirmigöl, Hasantimur Gölü'dür. Göller havza alanının %20.7'sini kaplar Van Gölü: Jeolojik yapı ve Stratigrafi bölümünde oluģumu hakkında detaylı bilgi vereceğimiz Van Gölü, km 2 lik alanı ile Türkiye'nin en büyük gölüdür. Doğu kesimi, Van Ġli 56

65 topraklan içinde kalmaktadır. Van Gölü, aynı zamanda yeryüzündeki en büyük soda gölüdür. Kapalı göller arasında hacim bakımından (607 km3) dördüncü sırayı alır. Su seviyesi deniz seviyesine göre 1646 m yüksekliğindedir. Van Gölünün güneybatıdaki Tatvan koyu ile kuzeydoğudaki ErciĢ körfezi arasıdaki uzun ekseni 130 km, kuzeybatıdaki Ahlat koyu ile güneydoğudaki GevaĢ koyu arasındaki ekseni ise 80 km kadardır. Gölün etrafı dağlarla çevrilidir. Gölün kenarındaki en alçak yer ReĢadiye doğusunda olup 1800 m yüksekliğindedir. Doğu kesimi batı kesimine göre daha sığ olan gölün en sığ kesimi Van koyu ile ErciĢ körfezidir. Derinlik bu kesimlerde 50 m civarındadır. Ahlat ile Adilcevaz arasında ise 450 m derinlik ölçülmüģtür. Van Gölü'nün suyu acı, tuzlu ve sodalıdır. Bunun baģlıca sebebi, akarsuların taģıdığı tuzlu suların gölde birikmesi ve buharlaģma nedeniyle yoğunlaģmasıdır. Tuz tenorunun yüksek olması, bor ve sodyum karbonatın varlığı, volkanik taģların etkisinden meydana gelmiģtir. Tuzluluk oranı %0.224'dür. Sudaki kimyasal bileģimlerin kendi aralarındaki oranları ise; % 42 NaCI, % 34 NaCO 3, %16 Na 2 S0 4, %3 KS0 4 ve %2.5 MgC03. Bu özelliği nedeniyle göl, soda üretim kaynağı olarak büyük bir rezerve sahiptir. Gölün doğu bölümünde 4 küçük ada vardır: Bunlar, Akdamar, Çarpanak, Adır (Yaka) ve KuĢ adalarıdır. Van Gölü çanağında yer yer su kaynakları olduğu saptanmıģtır. Ayrıca göle çok sayıda dere ve küçük çay ulaģmaktadır. Göl seviyesinde yaz ayları ile kıģ ayları arasında cm' lik seviye oynamaları görülmektedir. Ancak son yıllarda bu oynamalar metrelerle ifade edilmektedir. Van Gölü'nün kıyılarında yer alan koy, körfez ve yarımadalar Ģunlardır; - Güney kıyısında Deveboynu (ReĢadiye) Yarımadası, - Van Ġli kuzeydoğusunda Çarpanak Yarımadası, - ErciĢ Ġlçesi kuzeybatısında ErciĢ Yarımadası bulunur. 57

66 Erçek Gölü: Van Gölü'nün 30 km doğusunda yer alan bu göl, bir çöküntü havzası içindedir. Göl yüzeyinin yükseltisi 1803 m' dir. Yüzölçümü 99 km'dir. Lavların yığılmasıyla oluģmuģtur. Erçek Gölü, doğudan Erçek ovası, kuzeyden ġeyh Zengi ovası, güneyden Irgat dağlarıyla çevrilidir. En derin yeri 15 m' dir. Kapalı bir göl görünümünde olan Erçek gölünün suyu tuzlu ve sodalıdır. KeĢiĢ Gölü: KeĢiĢ Gölü, yapay bir göl olup, Kun, Kozan ve Erek dağları arasındadır. Yüzölçümü 4 km 2 civarındadır. Van Ġli sınırları içinde diğer önemli göller Ģunlardır; Akgöl, 4 km 2 lik alanı vardır. Kazgölü, Kotur çayının yukarı bölümündedir. Hasantimur Gölü, Özalp ilçesi civarında görülür. B.5. Mineral Kaynaklar Bu bölüm altında Van Ġli ve çevresinin yeraltı zenginlikleri ve bugüne kadar yapılan çalıģmalar anlatılacaktır. Ülkemizin en doğu uçunda yer alan Van Ġli, yeraltı zenginlikleri bakımından sınırlı imkâna sahiptir. B.5.1. Sanayi Madenleri Van Ġli ve yakın civarında görülen endüstriyel hammaddeler aģağıda sıralanmıģtır: a) Perlit: Van - ErciĢ - Kocapınar sahasında 1.4 milyar ton görünür perlit rezervi tespit edilmiģtir. Bu mevcut potansiyeli üç grupta toplayabiliriz: - Pamarlı Köyü Gürgür Dere Perlit Yatağı: Pınarlı Köyü'nün KD' da bulunan bu yatak daha az riyolit bandı ile opsidiyen ihtiva etmesi ve yatağın geniģ yayılım göstermesi bakımından en önemli yataktır. 58

67 Yatakta görülen kayaçlar alttan itibaren pomzalı tüfler, perlit, riyolit Ģeklinde sıralanmakta olup en üstte ise genç bazaltlar görülür. Yatak, rezerv yönünden en büyük yataktır. 3 km' lik alana yayılan, ortalama kalınlığı 200 m olan bu yatağın görünür perlit rezervi 350 milyon ton olarak tespit edilmiģtir. - Erbeyli Köyü Çatal Dere Perlit Yatağı: Erbeyli koyunun güneyinde Çataldere de yayılım gösteren bu yatağın yol durumu stabilizedir. Diğer perlit yataklarına nazaran daha fazla riyolit bandı ihtiva eder. Bu yatağın litolojisini inceleyecek olursa en altta pomzalı tüfler görülür. Bu birim, genç bazaltlarla örtülüdür. Bu kesimdeki perlit oluģumunu Gürgürbaba tepe volkan konisinden gelen asit lavlar sağlamıģtır. Bu yatağın ortalama kalınlığı 50 m, yayılım alanı 2.5 km2 olup görünür perlit rezervi ton civarındadır. - Diğer Sahalar: Yukarıda sayılan yataklardan baģka değiģik yerlerde bulunan perlit yataklarının toplam rezervi 850 milyon ton civarındadır. Bu perlit yataklarındaki perlitlerin teģekkülünü sağlayan lavların geliģi ve Gürgürbaba T. kraterine bağlıdır. b) Pomza: Van (Mollakasım - Atmaca köyü) ve ErciĢ de pomza zuhurları ön araģtırmalarında, teknolojik deneme ve yapılan kimyasal analizlerin neticesinde izolasyonlu hafif yapı malzeme ve elemanların yapımında kullanılabilecek kalite ve rezerv açısından çok zengin pomza yataktan tespit edilmiģtir. Sahaların genel jeolojisini özetleyecek olursak; En altta Paleozoyik yaģlı metamorfik Ģistler, Üst kretase yaģlı ofiolitler görülür. Daha üstte ise, Paleosen yaģlı kırmızımsı renkli kireçtaģı, Eosen yaģlı kalsit damarlı resifal kireçtaģı, Miyosen yaģlı marn ve kireçtaģları görülmektedir. Sahada en genç oluģuklar ise alüvyonlardır. Ayrıca andezit, riyolit ve tüfler geniģ olarak yüzeylenirler. - Mollakasım Köyü - Alaköy Pomza Yatakları : Çayır dere nin bir kolu ola Herkildere vadisinde gölsel formasyonların üst kısmında yer alan pomza yatakları m kalınlıktaki tabakalardan oluģur. Pomza yataklanmasının Van Gölün de taģıma yolu ile eski seviyelerdeki oygu ve körfez kesiminde birikerek meydana geldiği düģünülmektedir, 59

68 Mollakasım ve Alaköy pomza yatakları Paleokörfez durumdaki bölgede oluģmuģtur. Bu bölgenin km KB da pomza çıkıģları meydana gelen süphan ve Meydandağ volkaniklerinin etekleri olan arin göl havzasında geniģ pomza zuhurları görülür. Pomza numunelerinin Ġmar ve Ġskan Bakanlığı, Yapı Malzemesi Genel Müdürlüğü labaratuvarlar Daire BaĢkanlığı, TaĢ Toprak Labaratuvarında ve MTA Genel Müdürlüğü Teknoloji Labaratuvarlarında beton karıģım denemeleri yapılarak; 49x24x10 cm boyutlu briketlerde basınç dayanımları 7 ve 28 günden sonra tespit edilmiģtir. Numune No Basınç Dayanımı (7 gün ) Basınç Dayanımı (28 gün ) p p p Yöredeki pomza yataklarının tahmin edilen jeolojik rezervi milyon m 3 arasındadır. - ErciĢ - Kocapınar Pomza Yatakları: Bu pomza yataklarının oluģumu Meydan dağı volkanizmasının faaliyeti ile ilgilidir. Çok geniģ alanda yayıldığı görülür. Pomzayı oluģturan asit volkanizmadan sonra riyolit-perlit meydana gelmiģtir. En son olarak bazaltlar bölgeyi kaplar. Yapılan basınç denemeleri sonucunda; Numune No Basınç Dayanımı (7 gün ) Basınç Dayanımı (28 gün ) P P P Yapılan etüdler sonucu, yörede yaklaģık 60 milyon m 3 civarında jeolojik pomza rezervi hesaplanmıģtır. Bu yörelerden alınan pomzalar genellikle Van Ġli ve çevresinde briket yapımında kullanılmaktadır. 60

69 c) Tuğla- Kiremit: Van ili GevaĢ, Muradiye, Çaldıran ilçeleri civarında görülmektedir. Bu yörelerde tuğla, kiremit yapımına elveriģli olabilecek toprakların alüvyoner alanlarda bulunabileceği, bölgenin jeolojik yapısından anlaģılmaktadır. Bu alüvyon alanları, Van Gölü havzasındaki akarsu vadilerinde, Çaldıran ve Muradiye ovalarında yer almaktadır. ÇalıĢmalar neticesinde aģağıdaki alanlar tespit edilmiģtir: 1) Van Ġl merkezi çevresi: Burası, Van Havaalanı-Edremit arası ve Van Ġl merkezi ile Tımar köyünün güneyinden geçerek Van Gölü'ne dökülen Karasu çayı vadisi ile ġahgeldi köyleri civarıdır. 2) GevaĢ Kesimi: Bu kesimde dar bir alanda tuğla, kiremit yapımına uygun sahalar mevcuttur. 3) Muradiye Kesimi: Bendimahi çayının her iki tarafında olumlu alanlar vardır. 4) Çaldıran Kesimi: Bendimahi çayının her iki tarafında uygun atanlar görülür. 5) Rezerv: Van Havaalanı civarında : 2.5 m kalınlık 5 milyon ton killi toprak KurubaĢ Köyü civarında : 2.5 m kalınlık 5 milyon ton killi toprak Muradiye Ovası : 3 m kalınlık 15 milyon ton killi toprak Çaldıran Ovası : 3 m kalınlık 10 milyon ton killi toprak d) Kükürt: Van Ġli güneyinde BaĢkale ilçesi civarında görülmektedir. - VAN - BaĢkale - Mordere Kükürt Zuhuru: BaĢkale ilçesinin 7-8 km GB' da German ve Sorhaç köyleri arasında Bordere vadisinde kükürt zuhurları görülmektedir. Sahanın genel jeolojisini inceleyecek olursak, en alttan itibaren Paleozoyik yaģlı metamorfik Ģistler, kuvars ve arkozların yüzeylendiği görülür. Üste doğru Neojen yaģlı kum, kil ve konglomeraların geldiği tespit edilmiģtir. Sahada, Bordere içinde ve Germen köyü güneyinde mostra veren Ģistler bol kıvrımlı ve eklemlidir. Tabanı görülmemektedir. Devoniyen yaģlı kuvarsit ve arkozlar ise çok yaygındır. 61

70 Sahada mağmatik kayaçlardan gabro, diyabaz ve piritli andezit gözlenmektedir. Bordere kükürt sahasında, kükürt süblimasyonu karaboya zonu boyunca gözlenmektedir. - VAN - BaĢkale-Poyraz alan Kükürt Zuhuru : Paleozoyik yaģlı metamorfik Ģistler, Üst Kretase yaģlı ofiolitler ve kırmızı, pembe renkli kireçtaģı ve kum taģları, Neojen yaģlı kireçtaģı, konglomera görülür. Sahada, kükürt süblimasyonu çoğunlukla Zap vadisinde olup, yüzeyde kabuk Ģeklinde çok ince bir kükürt süblimasyonu (2-5 cm) ve bol gaz çıkıģı mevcuttur, Yapılan ön etüd çalıģmaları neticesinde ton rezerv tahmin edilmektedir. VAN - BaĢkale-Kırbalı Kükürt Zuhuru: Saha, BaĢkale ilçesinin 17 km uzağındadır. Sahadaki litolojik birimler alttan üste doğru, Devoniyen yaģlı kuvarsit + artoz, Üst Kretase yaģlı serpantinitlerdir. Kükürt sahasında Karaboya zonu Değirmen derenin K yamacında devamlı olarak gözlenmekte ve Kırbalı köyü batısında kesilmektedir. e) Diyatomit: Saha, Muradiye ilçesinin Gönderme köyü civarındadır. Diyatomeler, daha çok volkanizmanın aktif olduğu yerlere yakın, silis içeriği yüksek, tatlı, tuzlu göl ve deniz sularında yaģayan tek hücreli çiçeksiz bitkilerdir. Bu bitkiler içinde yaģadıkları bol silisli sulardan silis alarak kendilerine silisten bir kabuk yaparlar. Ölen diyatomelerin bu kabuklarının tortullanıp zamanla sıkılaģarak oluģturdukları bu birikintilere diyatomit denilir m arasında değiģen kum-kil-çakıl örtüģü altında, 5-10 m kalınlıkta diyatomitler, %72-75 arasında SĠO2 içerir. Dolgu ve inģaat sanayinde kullanılır. Sahada, en alttan Neojen volkanitleri (andezit, bazalt), üste Diyatomitli zon ve en üstte de genç örtü görülür. DevetaĢ köyünün KD' sın da mostra veren Diyatomeler, 1.5 km'lik alanda görülürler. Rezervi yaklaģık ton' dur. f) Manyezit: Özalp ilçesinin doğusunda, AĢağı Yorganlı köyü civarında küçük çaplı manyezit oluģumlarına rastlanılmaktadır. Üst Kretase yaģlı peridotitler içinde diyabaz ve gabrolar gözlenmektedir. 62

71 Gabrolar iri kristalli olup piroksen ve plajioklas kristallerinden oluģmuģlardır. UralitleĢme, kloritleģme, serisitleģme gösterirler. Manyezitler ekonomik değildir. g) Tuz: Van'ın Tımar bucağı civarında çıkartılmaktadır. Tuzlu - Jipsli formasyonun yıkanması sonucu oluģan tuzlu su kaynağının göletlerde buharlaģtırılması ile elde edilmektedir. Van ve çevre köylerin ihtiyaçları için satıģ yapılmaktadır. Sanayi Madenleri Endüstriyel Ham Maddeler MADENLER BULUNDUĞU YER REZERV DURUMU Van-Mollakasım köyü m 3 (muhtemel) m 3 (muhtemel) Van-ErciĢ Ekiciler köyü Pomza m 3 (muhtemel) Van-ErciĢ Karapınar köyü m 3 (muhtemel) m 3 (muhtemel) m 3 (muhtemel) Pınarlı-Gürgürbaba tepe yat ton (görünür) Perlit Erbeyli köyü-çataldere yat ton (potansiyel) Tuğla Kiremit Kükürt Jips Mermer- Travertenler Doğana yat. Erbeyli köyü- BaĢmağara yat. Merkez Bardakçı köyü, GevaĢ, Muradiye ve Çaldıran yatakları BaĢkale(Bordere,Poyrazalan,Kırbalı, Belliyurt) zuhurları Tımar(Canik) civarı, Çatak Edremit, Güzelsu, BaĢkale, Gürpınar ton (potansiyel) ton (potansiyel) ton (Jeolojik) Tablo 11: Sanayi Madenleri (MTA Bölge Müdürlüğü-2009) 63

72 B.5.2. Metalik Madenler a) Krom: Bölge krom açısından zengin değildir. Özalp çevresinde Üst Kretase yaģlı peridotit sahalarında yapılan propeksiyon çalıģmalarında krom mostraları tesbit edilmiģtir. Bölgede bulunan peridotitler, çok fazla altere olmuģlardır. Bu alterasyon genelde serpantinleģme Ģeklindedir. Bu yüzden daha çok serpantinli kayaçlar görülmektedir. Peridotitlerde, mağmatik bantlanma ve çizgisellik az miktardadır. Krom zuhurlarındaki dokusal özellikler ile peridotitlerdeki dokusal özellikler fazlaca uygunluk göstermemektedir. Önemli görülen krom kafalarından alman numunelerin kimyasal analizlerinde kromit tenorunun ortalama %48 olduğu görülmüģtür. Sahada 700 ton görünür rezerv mevcuttur. Saha özel kiģilerce iģletilmektedir. b) Demir: Van - Çaldıran Karadulda Demir Zuhuru: Saha, Çaldıran ilçesinin 30 km doğusundadır. Litolojik olarak en eski birim Paleozoyik yaģlı metamorfık Ģistlerdir. Daha üstte ise, üst kretase yaģlı ofiolitik seviye ve genç bazaltlar görülür. Demir, silisyum, alüminyumlu cevher birimi dunit, harzburgit, serpantinitlerin içerisinde bir üyedir. Yöredeki demir cevheri az derin, yeraltı sularının ve yüzeye yakın suların etkisi ile sedimanter olmayan epikontinental yataklar Ģeklindedir. Sahada, ton (%19.88 Fe, %56.35 SiO 2, %5.24 A1 2 O 3 )' lık ve ton (%44.50 Fe, %21.35 SĠ0 2, %13.45 A1 2 O 3 )' lük mümkün rezerv mevcuttur. - Van - Çatak-Narlı -GevaĢ - Bahçesaray Demir Zuhuru: Yöredeki cevherleģmeler, Bitlis metamorfitleri (Paleozoyik yaģlı) içinde sedimanter, metamorfık, kontakt metazomatik ve hidrotermal olarak oluģur. Cevher mineralleri genellikle spekülarit ve hematitdir. 1) Van - Bahçesaray-Geçkinli-Gürdülcül : 64

73 CevherleĢmelerin dalımı E' dur. Bu yörede ton spekülarit cevheri mevcuttur. Fe tenoru: %24'dür. 2) Van - Bahçesaray-Berizertepe: Sahada, 4735 ton spekülarit cevheri mevcuttur. 3) Van - Çatak-Narlı: Çatak ilçesinin Kaçıt köyünün 2.5 km KB sında Ģist kireçtaģı kontağına yerleģmiģ olup, aplit daykınm etkisiyle kontakt metazomatik olarak oluģmuģtur. Ekonomik değildir. 4) Van - Çatak -Narlı: Çatak-Narlı yolunun batısında kireçtaģı-ģist dokanağından hiprotermal olarak oluģmuģtur. CevherleĢme, manyetit, hematit Ģeklinde olup yaklaģık 350 ton cevher hesaplanmıģtır. Fe tenoru %24'dür. c) Bakır - KurĢun - Çinko: 1) VAN - ErciĢ-Zilan Deresi Zuhuru: Van Ġli'ne bağlı ErciĢ ilçesinden 20 km K' de Zilan vadisinde gözlenir. Türk- F.Alman Ortak Projesi Çerçevesinde yürütülen çalıģmalar neticesinde, sahada en eski birimlerin Üst Kretase yaģlı bazik, andezit, dasit gibi volkanik kayaçlar olduğu görülür. Köy civarında kaolinleģme ve serisitleģmeyle belirgin bir hidrotermal altresasyon görülmektedir. Yapılan çalıģmalarda, cm kalınlığında bir filon Ġçinde kalkopirit, pirit, malakit ve azurit görülmüģtür.. 2) VAN - Çatak-Kaçıt Zuhuru : Çatak ilçesinin KB sında Kaçıt köyü civarında görülür. Zuhur, klorit-serisitkaikģistler ile yanal geçiģli Permiyen kireçtaģı içinde bir fay zonudur. CevherleĢme hidrotermal olup cevher mineralleri olarak, pirnotin, kalkopirit izlenmektedir. Gang mineralleri olarak daha çok diopsid, yer yer ranata rastlanılmaktadır. En üst kesimlerde pirotinden dönüģmüģ limonit gözlenmektedir. Saha ekonomik değildir. 65

74 Metalik Madenler MADENLER BULUNDUĞU YER Krom Bakır- KurĢun Çinko Yamanyurt, Mehmetalan, Sugeçerköy, Yukarı Balçıklı köyü, Yumruklu köy yatakları ErciĢ(Zilan- TaĢkapı köyü) Çatak (Kaçıt köyü) Bakır zuhurları REZERV DURUMU - - Demir Manganez Altın Berizer Tepe sahası Geçkinli sahası Karadulda sahası Çaldıran Sarıçimen Zuhuru Özalp-KarĢıyaka Zuhuru Zilan deresi, Erek dağı ton (görünürmuhtemel) ton spekülarit ton (gör.-muh.) ton ton (gör.-muh) - Tablo 12: Metalik Madenler B.5.3. Enerji Madenleri Van ili ve ilçelerinde, Asfaltit, Linyit, taģ kömürü, toryum ve bitümlü Ģist gibi madenlerin bulunduğuna dair bir çalıģmamız bugünkü verilerle yoktur.. 66

75 B.5.4. Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemeler Sıra no Adı Adresi ÇeĢidi 1. Revıye TAKVA KurubaĢ Köyü TaĢ 2. Naci TATAR KurubaĢ Köyü 3. Fikri ÇAKIRCI Kavuncu Köyü 4. Hatun ÇINAR ÖzkaynakKöyü P:302 Kum 5. Karayolları Böl. Müd. Yumrutepe Köyü P: TaĢ 6. Karayolları GevaĢ Ġlçesi, Uysal Köyü 7. D.S.Ġ. Böl. Müd. Gülsünler Köyü Kum 8. Hüsamettin ÇELĠK ErciĢ, Salihiye mah. P: 6 Kireç 9. Karayolları Böl. Müd. BeyüzümüKöyüP:1017 TaĢ 10. Karayolları Böl. Müd. EsenpınarKöyüP: Süleyman SÜRME Özkaynak Köyü P:297 Kum 12. Ġsa ÇINAR Özkaynak Köyü P: Zeki ERGENÇ ErciĢ Ġlç. Örene Mah. P: Mahmut CEYHAN ErciĢ Ġlç. Zortul Köyü P: Van Çimento Fab. Edremit Ġlç. Bakacık Köyü P:126 Kil 16. Cafer ÇETĠNKAYA ErciĢ Ġlç. Örene Mah. P: 47 Kum 17. Beka ĠnĢ. Ltd. ġti. Gülsünler Köyü P: Sabahattin COġKUN Otluca Köyü P: Davut CENGER Yumrutepe Köyü P: Sahabettin CENGER Yumrutepe Köyü P: Karayolları Böl. Müd. Çatak Ġlç. Y. Narlıca Köyü TaĢ 22. Karayolları Böl. Müd. Çatak Ġlç. Avzinik Köyü 23. Osman BARAN Yumrutepe Köyü P: 110 Kum 24. Van Belediye BĢk. Kalecik Köyü P:93 TaĢ 25. Van Beton San. Kalecik Köyü P: Ve Tic. Ltd. ġti. 26. Sulhattin COġKUN Otluca Köyü P:864 Kum 27. Tuncer SARGIN Bardakçı Köyü P: Mehmet CENGER Yumrutepe p.251 Kum 29. ErciĢ Beton ĠnĢ.Ltd. ġti. ErciĢ Ġlç. Örene Mah. 30. Erdal KAÇAR Bardakçı Köyü P: Sabahattin COġKUN Otluca Köyü P:523 Kum 67

76 32. Tahsin EġME Özkaynak Köyü P:210 Kum 33. Fahrettin SARGIN Gülsünler Köyü Kum 34. Murat ĠREZ Gülsünler Köyü Kum 35. Burhan UÇAR Gülsünler Köyü Kum 36. Mehmet ABĠS Özkaynak Köyü P:236 Kum 37. Salih ÖLMEZ ErciĢ Ġlçesi Kum 38. Ġbrahim SEVĠMLĠ Bardakçı Köyü Kum 39. Uykur COġKUN Köprü Köy Kum 40. Hamit KARADOĞAN TopaktaĢ Köyü Kum 41. Karayolları Bölge Müd. Topçudeğirmeni Köyü / Gürpınar TaĢ 42. Necip BASKIN ÖrmetaĢ Köyü/ BaĢkale Kum 43. Sargınlar Ltd. ġti. Bardakçı Köyü Kum 44. ErciĢ Beton Ltd. ġti. Çatakdibi Köyü / ErciĢ Kum 45. M. Hanifi BĠLĠCĠ Y. IĢıklı Köyü / ErciĢ Kum 46. Sahabettin CENGER Yumrutepe Köyü Kum 47. Dimer Ltd. ġti. YurtbaĢı Köyü Mermer 48. Sahabettin Cenger Otluca Köy Kum 49. Kenan ĠREZ Alaköy Kum 50. Metin SARGIN Tic. Ltd. ġti. Bardakçı Kum 51. Sargın KardeĢler ĠnĢ. Nak. Ltd. Özkaynak köyü Köprü altı Mevkii Kum ġti. 52. Hasan APSUR TopaktaĢ Kövü Dağ Mevkii Kum 53. Doğu ĠnĢ. Tic. Ltd. ġti. Gölyazı Köyü Gedik Mevkii KireçtaĢı 54. Ġrfan GEZER Gürpınar KuĢdağı TaĢ Ocağı TaĢ Ocağı 55. Koray ĠnĢ Haf. Çaldıran Demircik Köyü Kalker 56. DSĠ 17. Böl. Müd. Muradiye EriĢen Köyü TaĢ 57. Koray ĠnĢ. Haf. Gürpınar Yatağan Köyü Malzeme Kalker 58. Soylu End. A.ġ. ErciĢ Kırkpınar Köyü Pomza 59. Gürsel KARAKUġ GevaĢ Altınsaç Köyü KurĢun-Çinko 60. ERPA Madencilik ErciĢ Gültepe Mahallesi Pomza 61. Ali BEYAZAĞAÇ Merkez Özkaynak Köyü Kum 62. Kahraman BĠLĠCĠ ErciĢ Örene Mahallesi Kum 68

77 63. Eroğlu Petrol ErciĢ Uncular Köyü Pomza 64. Zeki TORTUL ErciĢ Haydarbey Köyü TaĢ 65 Bahattin OYGAR Erçek Kum 66 Hamdibeyoğulları ĠnĢ Tarım Merkez Köprüköy Kum Paz. Ltd. ġti. 67 Salih ÇELĠK Merkez Bazalt 68 Sabahattin YILDIZ ErciĢ Çinko 69 Vatan Mad. Ltd. ġti. ErciĢ Çinko 70 Vatan Mad. Ltd. ġti. ErciĢ Obsidyen 71 Ġbrahim ġen Özalp Kömür 72 Sezgi DanıĢmanlık Merkez Ġlçe, Pirgarip Köyü Kalker 73 NK ĠnĢ. Nak.Mad ve Tic. Ltd. ġti. Gürpınar Bölmeçalı Köyü Kalker 74 Süleyman BARAN Merkez Otluca Köyü Kum 75 VantaĢ Mozaik Ġmt. San. ve Tic. A.ġ.Merkez Kavuncu köyü Kalsit 76 Necmettin BEDĠRHANOĞLU Muradiye Balaklı Köyü Kum 77 LAFARGE VAN ÇĠMENTO A.ġ. Edremit Bakacık Köyü KĠL 78 EREZ ĠNġAAT MERKEZ KALECĠK KÖYÜ KALKER 79 Soylu End. Min. A.ġ. ErciĢ Üzümlü Köyü Pomza 80 Sinan TÜFENKÇĠ Merkez, Kumluca Köyü AlçıtaĢı 81 DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü GevaĢ Atalan Köyü Ariyet Ocağı 82 RAġ Mad. ĠnĢ.Tur.Hay. Tic.Ltd.ġti. Merkez Köprüköy Köyü Mevkii Jasp ĠĢletmeciliği Tablo 13: Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemeler (Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2011). 69

78 Harita 8: Van Ġli ve Çevresi ekonomik Jeoloji Haritası (MTA). 70

79 Kaynaklar: -Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, MTA Bölge Müdürlüğü, DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü, Tarım Ġl Müdürlüğü,

80 C. HAVA (ATMOSFER VE ĠKLĠM) C.1. Ġklim ve Hava Enlem Boylam Yükseklik : 38 Derece 28 Dakika 17 Saniye : 43 Derece 21 Dakika 20 Saniye : 1725 Metre Denizden yüksekliği 1725 Metre olan ve etrafı dağlarla çevrili olan Van ın iklim özelikleri karasal iklim tipi gösterse de ortasında küçük bir deniz karakteri gösteren Van Gölü nün bulunması iklimin yumuģak geçmesine sebep olmaktadır. KıĢ döneminde gölün ılık olması hava sıcaklığını yumuģatması ile beraber yazın gölün havayı serinletme özeliğine sahiptir. Uzun yıllar Rasat değerlerine göre; aylık sıcaklık ortalaması 8.8 C dir. Sıcaklık değerleri bakımından En yüksek değerler Temmuz ayında ölçülmektedir. Bu güne kadar Maksimum değer olarak yıllında 39.6 C olarak ölçülmüģtür. En düģük değer ölçülmesi kriterinde ise Ocak ayı görülmektedir. Minimum değer de C olarak ölçülmüģtür. Van ili yağıģlı Gün ortalamasında arasındadır. Yıllık YağıĢ Miktarı toplamı mm arasında olmaktadır. Doğu Anadolu Yüksek yaylalarının karla örtülü olması ve Van ilinde açık gün ( Yıllık 120 gün ) olmasından dolayı sıcaklık değerlerinde düģüģlere sebep olmaktadır. Ġlkbahar ve yaz aylarında sıcaklıklarda görülen yükselmeler sağnak yağıģlara sebep olmaktadır. Van ve çevresinde kıģ dönemi olarak Ocak, ġubat ve Aralık ayları görülmektedir. Van gölü çevresinde bulunan yerleģim yerleri Doğu Anadolu bölgesinin diğer yerlerine nazaran daha yumuģak geçmektedir. Sıcaklıkların sıfır derecenin altında olduğu donlu günler sayısı yıllık ortalaması 132 gündür. 72

81 Sonbahar ilk donlarının görülmesinin en erken olduğu Tarihi olarak dir.ve ortalama baģlama tarihi 2 Kasım dır. Ġlkbahar geç donlarına ait tarih ise ilk tarihi olarak kayıtlara geçilmiģtir. Bu değerin en son sona erdiği tarih ise olup bu ilkbahar geç donlarının görülmesinin ortalaması 22 Nisan dır. Van Ġli güneģlenme bakımından farklı bir öneme sahiptir. Van ilinde yılın 120 günü güneģli, 200 günü ise bulutlu ve 45 günü kapalı olmasının yanı sıra GüneĢlenme Ģiddetti calori/dakika/santimetre karelik değeri ile yurdumuzda Anamur dan sonra en iyi güneģ almaktaki sıralaması ile 2. sırada yer almaktadır. Bu özeliğin yaz turizmi ve yenilenebilir enerji elde edilmesine uygun Ģartları taģımaktadır. Sonuç olarak Van ili ve çevresinde yaz mevsiminde kıyı turizminde Temmuz ve Ağustos aylarının uygun olduğu, kıģ döneminde ise kıģ turizm Ģartları açısından Aralık, Ocak, ġubat, Mart ayları uygun olarak görülmektedir. Ġstasyon Büyük klima Sinoptik Van merkez * Ferit Melen * BaĢkale * ErciĢ * GevaĢ * Özalp * Muradiye * Tablo 14: Van Merkez ve ilçelerinde Bulunan Meteoroloji Ġstasyonları Tablosu (Meteoroloji Bölge Müdürlüğü, 2005). 73

82 VAN ĠLĠNDE 2010 YILI FEVK HADĠSELERĠ TARĠH YER OLAY ZARAR GevaĢ/Van Fırtına YerleĢim yerleri zarar gördü Van/Bölge Fırtına HaberleĢme ve enerji nakil hatları zarar gördü BaĢkale/Van Fırtına Ġnsan hayvan ulaģım ve yerleģim yerleri zarar gördü GevaĢ/Van Fırtına HaberleĢme ve enerji nakil hatları zarar gördü Van/Bölge Okran Ġnsan hayvan ulaģım ve yerleģim yerleri zarar gördü Özalp/Van YağıĢ ve sel Hayvanlar zarar gördü Tablo 15: Van Ġlinde 2010 Yılı Fevk Hadiseleri (Meteoroloji Bölge Müdürlüğü, 2010) C.1.1. Doğal DeğiĢkenler C Rüzgar Van Merkez Hakim Rüzgar yönü doğudur hakim rüzgar yönü NE (Kuzey Doğu) dir. Yıllık Ortalama Rüzgar Hızı 2.16m/sec dir yılı içerisinde görülen maksimum ortalama rüzgar hızı 2.5m/sec dir Yılı Ortalama Rüzgar Hızı Tablo 15 de verilmiģtir. C Basınç KıĢ aylarında zaman zaman Sibirya yüksek basıncı altında olup, 2007 yıllının Yerel Basınç Ortalaması hpa olmuģtur. En yüksek basınç değeri olarak hpa olarak Ocak ayında ölçülmüģtür. C Nem 2007 yıllında nispi nem ortalaması % 61 olmuģtur yılı içerisinde en düģük % nispi nem, %45,4 olarak Eylül ayında ölçülmüģtür. En yüksek % nispi nem ise %73 ile Ocak ayında ölçülmüģtür. VAN VE ĠLÇELERĠNĠN 2010 YILI KURAKLIK DURUMU Van ve ilçelerinin 2010 yılı aralık ayı itibariyle 1, 3, 6, 9, 12 ve 24 aylık periyotlarda SYĠ (SPI) indis değerleri ve grafik haritaları aģağıdadır. 74

83 Ġstasyon/Periyot 1 AY 3 AY 6 AY 9 AY 12 AY 24 AY VAN ERCĠġ MURADĠYE ÖZALP BAġKALE GEVAġ Tablo 16: Van Ġli yıllık bazda kuraklık durumu Tabloya göre 2010 yılının 12. ayı itibariyle son bir yıllık bazda kuraklık durumu bakımından BaĢkale Orta Kurak, GevaĢ Hafif Kurak, Van, ErciĢ, Muradiye ve Özalp Normal Civarı olmuģtur. Tabloya göre 2009 yılının 12. ayı itibariyle son bir yıllık bazda kuraklık durumu bakımından Van ve ErciĢ Çok Nemli, Muradiye Orta Nemli, BaĢkale Hafif Nemli, GevaĢ ve Özalp Normal Civarı olmuģtur. NYĠ ( SPI )Nedir? NormalleĢtirilmiĢ YağıĢ Ġndeksi metodu, yağıģ eksikliğinin farklı zaman dilimleri (1,3, 6, 9,12, 24 ve 48 aylık) içerisindeki değiģkenliğini dikkate alabilen bir kuraklık indeksidir. En az 30 yıl süreli periyotta aylık yağıģ dizileri hazırlanır. NYĠ değerlerinin normalize edilmesi sonucu seçilen zaman dilimi içerisinde kurak ve nemli dönemler tespit edilir. Kuraklığın izlenmesi açısından yağıģtaki eksikliğin farklı zaman dilimleri içinde kantitatif olarak ifade edilmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. YağıĢ eksikliğinin farklı su kaynaklarına olan etkisinin ne kadar sürede hissedilebileceği mantığına göre, analizde 1,3, 6, 9, 12 ve 24 aylık zaman dilimleri seçilebilir. Örneğin aylık toplam yağıģta meydana gelebilecek eksilme toprak nem düzeyine hemen etki ettiği halde yeraltı sularına, nehirlere, göllere daha geç etki eder.6,9 ve 12 aylık zaman dilimlerindeki bir kuraklık durumu akarsu ve göllere, 24 aylık dilimdeki kuraklık ise yer altı sularına etkisini izlemek bakımından tercih edilir. SPI indeks değerleri 75

84 SPI ĠNDĠS DEĞERLERĠ SINIFLANDIRMA CLASSIFICATION 2.0 ve fazla Olağanüstü Nemli Exceptionally Moist 1.60 ile 1.99 AĢırı Nemli Extremely Moist 1.30 ile 1.59 Çok Nemli Very Moist 0.80 ile 1.29 Orta Nemli Moderately Moist 0.51 ile 0.79 Hafif Nemli Abnormally Moist 0.50 ile Normal Civarı Near Normal ile Hafif Kurak Abnormally Dry ile Orta Kurak Moderately Dry ile ġiddetli Kurak Severely Dry ile Çok ġiddetli Kurak Extremely Dry -2.0 ve düģük Olağanüstü Kurak Exceptionally Dry Tablo :17 SPI Ġndeks Değerleri Ġndeksin sıfırın altına düģtüğü ilk ay kuraklık baģlangıcı olarak kabul edilirken indeksin pozitif değere yükseldiği ay kuraklığın bitimi olarak kabul edilmektedir Sıcaklık Tipik karasal iklim özeliklerini taģıması ile birlikte göl, alanı ılımanlaģtırmaktadır. Aylık ve yıllık ortalama sıcaklık değerleri aģağıda verilmiģtir. 76

85 T.C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI DEVLET METEOROLOJĠ ĠġLERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Enlem 38.3 Boylam Yükseklik VAN Rasat S. Parametre (YIL) Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Basınç (hpa) Maksimum Basınç (hpa) Minimum Basınç (hpa) Ortalama Saat 7 Sıcaklık ( C) Ortalama Saat 14 Sıcaklık ( C) Ortalama Saat 21 Sıcaklık ( C) Ortalama Sıcaklık ( C) Ortalama Sıcaklığın 5 C ve Büyük Günler Sayısı Ortalaması Ortalama Sıcaklığın 10 C ve Büyük Günler Sayısı Ortalaması Maksimum Sıcaklıkların Ortalaması ( C) Minimum Sıcaklıkların Ortalaması ( C) Maksimum Sıcaklık Günü Maksimum Sıcaklık Yılı Maksimum Sıcaklık ( C) Maksimum Sıcaklığın 30 C ve Büyük Günler Sayısı Ortalaması Maksimum Sıcaklığın 25 C ve Büyük Günler Sayısı Ortalaması Maksimum Sıcaklığın 20 C ve Büyük Günler Sayısı Ortalaması Maksimum Sıcaklığın -0,1 C ve Küçük Günler Sayısı Ortalaması Gün Ġçindeki Maksimum Sıcaklık Farkı ( C )

86 T.C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI DEVLET METEOROLOJĠ ĠġLERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Enlem 38.3 Boylam Yükseklik VAN Rasat S. Parametre (YIL) Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Minimum Sıcaklık Günü Minimum Sıcaklık Yılı Minimum Sıcaklık ( C) Minimum Sıcaklığın -0,1 C ve Küçük Günler Sayısı Ortalaması Minimum Sıcaklığın -3 C ve Küçük Günler Sayısı Ortalaması Minimum Sıcaklığın -5 C ve Küçük Günler Sayısı Ortalaması Minimum Sıcaklığın -10 C ve Küçük Günler Sayısı Ortalaması Minimum Sıcaklığın -15 C ve Küçük Günler Sayısı Ortalaması Minimum Sıcaklığın -20 C ve Küçük Günler Sayısı Ortalaması Minimum Sıcaklığın 20 C ve Büyük Günler Sayısı Ortalaması Minimum Sıcaklığın 15 C ve Büyük Günler Sayısı Ortalaması Minimum Sıcaklığın 10 C ve Büyük Günler Sayısı Ortalaması Minimum Sıcaklığın 5 C ve Büyük Günler Sayısı Ortalaması Ortalama Toprak Üstü Minimum Sıcaklık ( C) Minimum Toprak Üstü Minimum Sıcaklık ( C) Toprak Üstü Minimum Sıcaklığın -0,1 C ve Küçük Günler Sayısı Ortalaması Toprak Üstü Minimum Sıcaklığın -3 C ve Küçük Günler Sayısı Ortalaması Toprak Üstü Minimum Sıcaklığın -5 C ve Küçük Günler Sayısı Ortalaması Toprak Üstü Minimum Sıcaklığın -10 C ve Küçük Günler Sayısı Ortalaması Ortalama Buhar Basıncı (hpa) Ortalama Saat 7 Nisbi Nem (%)

87 Ortalama Saat 14 Nisbi Nem (%) Ortalama Saat 21 Nisbi Nem (%) T.C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI DEVLET METEOROLOJĠ ĠġLERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Enlem 38.3 Boylam Yükseklik VAN Rasat S. Parametre (YIL) Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Nem (%) Minimum Nem (%) Ortalama Saat 07 Bulutluluk Ortalama Saat 14 Bulutluluk Ortalama Saat 21 Bulutluluk Ortalama Bulutluluk Ortalama Açık Günler Sayısı Ortalama Bulutlu Günler Sayısı Ortalama Kapalı Günler Sayısı Saat 07 Toplam YağıĢ Ortalaması (mm) Saat 14 Toplam YağıĢ Ortalaması (mm) Saat 21 Toplam YağıĢ Ortalaması (mm) Toplam YağıĢ Ortalaması (mm) Maksimum YağıĢ (mm) YağıĢın 0,1 mm ve Büyük Olduğu Günler Sayısı Ortalaması YağıĢın 10 mm ve Büyük Olduğu Günler Sayısı Ortalaması YağıĢın 50 mm ve Büyük Olduğu Günler Sayısı Ortalaması Kar YağıĢlı Günler Sayısı Kar Örtülü Günler Sayısı Maksimum Kar Kalınlığı (cm)

88 Sisli Günler Sayısı Ortalaması Dolulu Günler Sayısı Ortalaması Kırağılı Günler Sayısı Ortalaması T.C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI DEVLET METEOROLOJĠ ĠġLERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Enlem 38.3 Boylam Yükseklik VAN Rasat S. Parametre (YIL) Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam Orajlı Günler Sayısı Ortalaması Saat 07 Ortalama Rüzgar Hızı (m_sec) Saat 14 Ortalama Rüzgar Hızı (m_sec) Saat 21 Ortalama Rüzgar Hızı (m_sec) Ortalama Rüzgar Hızı (m_sec) Maksimum Rüzgar Hızı ( m_sec ) ve Yönü 1 S SSE SSW ESE SSE WSW 11.0 SE 13.8 NE SSW SSW SW SSE Fırtınalı Günler Sayısı Ortalaması Kuvvetli Rüzgarlı Günler Sayısı Ortalaması N Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı N Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) NNE Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı NNE Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) NE Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı NE Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) ENE Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı ENE Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) E Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı E Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec)

89 ESE Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı ESE Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) SE Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı SE Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) SSE Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı null 65 T.C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI DEVLET METEOROLOJĠ ĠġLERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Enlem 38.3 Boylam Yükseklik VAN Rasat S. Parametre (YIL) Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık SSE Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) S Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı S Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) SSW Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı SSW Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) SW Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı SW Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) WSW Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı WSW Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) W Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı W Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) WNW Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı WNW Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) NW Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı NW Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec) NNW Yönünde Rüzgarın Esme Sayıları Toplamı NNW Yönünde Rüzgarın Ortalama Hızı (m_sec)

90 Ortalama 5 cm. Toprak Sıcaklığı ( C) Minimum 5 cm. Toprak Sıcaklığı ( C) Ortalama 10 cm. Toprak Sıcaklığı ( C) Minimum 10 cm. Toprak Sıcaklığı ( C) Ortalama 20 cm. Toprak Sıcaklığı ( C) Minimum 20 cm. Toprak Sıcaklığı ( C) T.C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI DEVLET METEOROLOJĠ ĠġLERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Enlem 38.3 Boylam Yükseklik VAN Rasat S. Parametre (YIL) Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama 50 cm. Toprak Sıcaklığı ( C) Minimum 50 cm. Toprak Sıcaklığı ( C) Ortalama 100 cm. Toprak Sıcaklığı ( C) Minimum 100 cm. Toprak Sıcaklığı ( C) Ortalama Açık Yüzey BuharlaĢması (mm) Maksimum Açık Yüzey BuharlaĢması (mm) Ortalama Günlük Toplam GüneĢlenme Süresi (sa-da) Ortalama Global GüneĢlenme ġiddeti (cal cm²) Maksimum Günlük Toplam GüneĢlenme ġiddeti (cal cm²) Ortalama Deniz Suyu Sıcaklığı ( C ) Maksimum Deniz Suyu Sıcaklığı ( C ) Minimum Deniz Suyu Sıcaklığı ( C ) Tablo -18 Meteorolojik Veriler (Meteoroloji Bölge Müdürlüğü -2010) 82

91 C BuharlaĢma 2010 Yılı buharlaģma verileri Tablo 18 de verilmektedir C YağıĢlar C Yağmur YağıĢlar genellikle sonbahar ve ilkbaharda yağmur, kıģın kar Ģeklindedir. C Kar, Dolu Sis ve Kırağı Konu ile ilgili bilgiler Tablo 18 de verilmektedir. C Seller Sel afeti ile ilgili 2009 verisi tarafımıza uılaģmamıģtır. C Kuraklık Konu ile ilgili 2008 yılı verileri elimize ulaģmamıģtır. C Mikro Klima Bölgemizde Mikro Klima özeliğinde yer bulunmamaktadır. C 1.2. Yapay Etmenler C Plansız KentleĢme Van ilinde yoğun göçten ve ekonomik nedenlerden dolayı yoğun bir Ģekilde plansız kentleģme yaģanmaktadır. C YeĢil Alanlar KiĢi baģına düģen yeģil alan : 2.05 m² Not : Ġlimiz reel nüfus sayısı (yaklaģık ) baz alındığında kiģi baģına düģen yeģil alan miktarı değiģiklik arz etmektedir. C Isınmada Kullanılan Yakıtlar Kömür ve kalorifer sıvı yakıtı ile ilgili her yıl Ġl Mahalli Çevre Kurulunda tüketiciler ve satıcılar için kriterler oluģturulmaktadır. KıĢ sezonu boyunca yakıt denetimleri yapılmaktadır. Ġlde doğalgaz kullanımına henüz baģlanılmıģtır. Ġlimizde

92 Yılında Resmi Dairelerde kullanılan doğalgaz (m 3 ) 1,545,944, Meskenlerde kullanılan doğalgaz(m 3 ) 10,726 dır. Ġlde kömür kullanan konut sayısı yaklaģık adettir. C Endüstriyel Emisyonlar Ġlimiz endüstriyel geliģmiģlik açısından fakir olduğundan Endütriyel Emisyonlardan kaynaklanan kirlilik yok denecek kadar az olmaktadır Ġlimiz Edremit Ġlçesinde bulunan OCI Çimento Fabrikasının ve Ġlimiz ErciĢ Ġlçesinde bulunan ġeker Fabrikasının A grubu emisyon izin süreçleri devam etmektedir. Ayrıca Ġlimizde 15 adet B grubu emisyon izni almıģ tesis bulunmaktadır. C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 2007 yılında Ġlimizde toplam adet aracın egzoz emisyon ölçümü yapılmıģtır. Araçlardan kaynaklanan emisyonlar Ġlimizde kaçak benzin ve mazottan dolayı oluģmaktadır. C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman SO 2 (Kükürtdioksit) PM (Partikül Madde) AYLAR En En Ortalama En En Ortalama DüĢük Yüksek DüĢük Yüksek Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz

93 Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Tablo 19: Van Ġlinde Ölçülen Kükürtdioksit ve Partikül Madde Ortalamaları (Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü, 2011). C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları: Konu ile ilgili mevcut bilgi Tablo 18 de verilmiģtir. C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları Van Ġlinde bu konuyla ilgili herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. C.2.4. Azotoksit (NO X ) Emisyonları Elimizde bu konuyla ilgili bir veri bulunmamaktadır. C.2.5. Hidrokarbon ve KurĢun Emisyonları Van Ġlinde bu konuyla ilgili herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. C.3. Atmosferik Kirlilik C.3.1. Ozon Tabakasının Ġncelmesinin Etkileri Van Ġlinde bu konuyla ilgili herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. C.3.2. Asit YağıĢlarının Etkileri Van Ġlinde bu konuyla ilgili herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri C.4.1. Doğal Çevreye Etkisi 2009 yılı içerisinde Hava Kirleticilerin doğal çevreye herhangi bir olumsuz etkisinin olup olmadığı hakkında herhangi bir veri elimizde bulunmamaktadır. 85

94 C Su Üzerindeki Etkileri KıĢ aylarında gözle görünür bir kirlilik oluģtuğundan Van Gölü su yüzeyinde az da olsa bir asit birikimi olabilir. Fakat bu konuyla ilgili herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. C Toprak Üzerine Etkileri Konu ile ilgili herhangi bir veri ellimize ulaģmamıģtır. C Flora ve Fauna Üzerinde Etkileri Elimizde bu konuyla ilgili bir veri bulunmamaktadır. C Ġnsan Sağlığı Üzerindeki Etkisi Van ilinde yoğun bir endüstriyel faaliyet olmadığından, oluģan hava kirliliği en fazla kıģ aylarında kalorifer ve soba kullanımından kaynaklanmaktadır. Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü ekiplerinin kıģ sezonu boyunca yapmıģ oldukları denetimlerle kalitesiz yakıt kullanımı engellenerek kalorifer ve soba kullanımından kaynaklanan kirliliğin de önüne geçildiğinden, insan sağlığı açısından tehdit edici bir unsur taģımamaktadır. C Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri KıĢ aylarında gözle görülebilen bir kirlilik olarak, özellikle evlerin çatı ve bacalarında is ve partikül maddelerin oluģturduğu bir kirlilik söz konusudur. Kaynaklar: - Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü, Meteoroloji Bölge Müdürlüğü,

95 D. SU D.1.1. Su Kaynaklarının Kullanımı D Yer altı Suları Yeraltısuyu : 138,69 hm3/yıl Van ilinde ova bazında DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü Jeoteknik Hizmetler YAS ġube Müdürlüğünce yapılmıģ 1 adet Hidrojeolojik etüt çalıģması mevcut olup aģağıda verilmiģtir. Van Ġlinin Hidrojeolojisi: Ġnceleme alanında akifer özelliği taģıyan formasyonların belirlenmesi, yeraltı su tablası haritasının çıkarılması, akiferin karakteristik özelliklerini belirlemek amacıyla arazi ve labaratuvar çalıģmaları yapılmıģtır. Bu çalımalarla ayrıca akifer formasyonlarının su tutma, su verme ve depolama gücü araģtırılacaktır. Akifer formasyonların porozite (gözeneklilik), permeabilite (geçirgenlik), transmissibilite (iletkenlik) ve lek analizi gibi özellikleri araģtırılmıģtır. Akiferin karakteristik özelliklerini belirlemek amacıyla serbest akifere ait iki kuyuda debi deneme pompajları yapılmıģtır. Ġncelenen sahada bulunan kaynak ve sondaj kuyularında periyodik aralıklarla, kondüktivite, debi, sıcaklık, ph ve seviye değiģimleri incelenmiģtir. Kimya analizleri diyagramlarla gösterilerek sonuçlar yorumlanmıģtır. Kayaçların Hidrojeoloji Özellikleri: Kayaçların hidrojeoloji özelliklerini belirlemek amacıyla arazi ve laboratuvar çalıģmaları yapılmıģtır. Su Taşıyan Formasyonlar: a) Plio-Kuvarterner Göl Çökelleri: Göl çökellerinin kumlu ve çakıllı seviyelerinde serbest akifer oluģmuģtur. Bu seviyeler, Toprakkale formasyonundaki kireçtaģı ve Van formasyonunun kumtaģı seviyelerinden beslenmektedir. Kamu kuruluģlarınca açılan 13 adet sondaj kuyusunun derinlik, yer altı su seviyesi, dinamik seviye ve debileri Tablo 9'da verilmiģtir. 87

96 ÇeĢitli Kamu KuruluĢlarınca Açılan Sondaj Kuyularının Özellikleri SONDAJ NO Tablo 20: ÇeĢitli Kamu KuruluĢlarınca Açılan Sondaj Kuyularının Özellikleri (DSĠ 17. Bölge Müd. 2006). DERĠNLĠK (m) b) Van Formasyonu: Formasyonundaki kumtaģlarının bol çatlaklı olması nedeniyle su depolayabilmektedir. KumtaĢlarından Bakraçlı grup kaynakları ve Kavurma-I kaynağı, formasyonun kumtaģı-marn ardalanmalı seviyelerin kontağında ise Kavurma-II kaynağı oluģmuģtur. YağıĢın etkisiyle derinlere süzülme marnlı seviyelerde çok az olduğundan su vermezler. KumtaĢlarındaki su, tabaka duruģuna ve çatlakların konumuna göre akıģ gösterir. Marnlı seviyelerin etkisiyle su derinlere süzülememekte, yamaçlarda küçük kaynaklar Ģeklinde çıkmaktadır. Uzun süreli debi ve iyon değiģimi incelenen Bakacık grup kaynağı, Kavurma-I ve Kavurma-II kaynaklarının oluģumu bu Ģekildedir. c) Erekdağı Ofiyoliti: YERALTI SU SEVĠYESĠ (m) DĠNAMĠK SEVĠYE DEBĠ (lt/sn) Formasyondaki bol çatlaklı gabrolar, su depolayabilmektedir. Üst Kretase yaģlı ofiyolitlerdeki geçirimsiz birimlerin varlığı, yağıģın drenlere süzülmesini engellemektedir. Bu nedenle yamaçlardan küçük debili kaynaklar Ģeklinde çıkmaktadır. Uzun süreli debi ve iyon değiģimi incelenen Çoravanıs kaynağının oluģumu bu Ģekildedir. 88

97 d) Toprakkale Formasyonu: Üst Paleosen yaģlı birim, kireçtaģlarından oluģmuģtur. Bol çatlaklı ve erime boģluklu olmaları nedeniyle su depolama özelliğine sahiptirler. Bu özellikler enedeniyle su derinlere süzülerek yüksek debili Kale grup kaynaklarını oluģturmaktadır. Uzun süreli debi ve iyon değiģimi incelenen Kale grup kaynaklarının oluģumu bu Ģekildir. Su Kimyası Kalitesi, Yeterlilik Durumları: Van ili ve merkez çevresi içerisinde resmi kurumlarca açılan 12 adet sondaj kuyusundan ve 6 adet kaynaktan alınan su numunelerinin fiziksel ve kimyasal analizleri yapılmıģtır. Sondaj kuyularından alınan su numuneleri, Plio-Kuvaterner yaģlı göl çökellerini, kaynak suları ise Üst Kretase yaģlı gabroları, Üst Paleosen kireçtaģlarını, Üst Oligosen-Alt Miyosen yaģlı kumtaģlarını temsil etmektedir. Fiziksel ve kimyasal analiz sonuçlarına göre, sularda bulunan baģlıca mineraller ve kökenleri belirlenerek, minerallerin, çalıģma sahasındaki birimlerle olan iliģkisi araģtırılmıģtır. Analiz sonuçlarından yararlanılarak Schoellerin içilebilme diyagramı, Schceller diyagramı, üçgen diyagram, dairesel diyagram, Collins (Sütun) diyagram, ABD Tuzluluk Laboratuvarı diyagramı, piper diyagram ve Wilcox diyagramı çizilerek yorumları yapılmaya çalıģılmıģtır. Sularda Bulunan Başlıca Katyonlar: a) Kalsiyum (Ca ++ ): Sondaj kuyusu sularının kimyasal analiz sonuçlarına göre Ca ++ iyonu, toplam iyonların miliek ivalen değerinin % 12.9-% 64.9'unu oluģturmaktadır. Kaynak sularındaki Ca ++ iyonunun % miliekivalen değeri ise, % 4.9-% 61.3 arasında değiģmektedir. Sulardaki kalsiyum iyonu, kireçtaģlarının CO 2 'li sularda erimesiyle oluģmaktadır. Kalsiyumun kaynağı, kalsiyum silikat, aroganit, jips ve apatit mineralleridir. Sudaki kalsiyum iyonu, karbonatlı ve sülfatlı minerallerden oluģur. b) Magnezyum (Mg ++ ): Sondaj kuyusu sularının % miliekivalen değeri % 3.6-% 59.1 arasında değiģmektedir. Kaynak sularında Magnezyum iyonunun 5 miliekivalen değeri ise, % 15.5-% 51.5 arasındadır. Sulardaki magnezyum iyonunun kaynağı, olivin, amfibol koyu renkli mikalar ve silikat mineralleridir. c) Sodyum (Na + ): Sondaj kuyusu sularının % miliekivalen değeri % 6.8-%79.7 arasında değiģmektedir. Kaynak sulrında % sodyum iyonu değeri ise, % 15.1-%77 arasındadır. Sodyum iyonu, inceleme alanındaki magmatitlerdeki sodyumlu feldispatların ayrıģması sonucunda yeraltısuyuna geçmiģ olmalıdır. d) Potasyum (K + ): Potasyum iyonunun sondaj kuyusu sularındaki % miliekivalen değeri % 1.1-%7.2 arasında, kaynak sularında ise % 1.5-%2.9 arasında değiģmektedir. Kaynak ve yeraltı sularındaki potasyum iyonu, potasyumlu feldispatların bozuģması 89

98 sonucunda yeraltı suyuna karıģmıģ olmalıdır. Sularda Bulunan Başlıca Anyonlar: a) Klorür (Cl): Sondaj kuyusu sularının kimyasal analiz sonuçlarına göre, klorür iyonunun miliekivalen yüzdesi % 6.1-%22.2 arasında, kaynak sularındaki klorür iyonunun ise %3.2-%6.9 arasında değiģmektedir. Klorür iyonunun yüksek değerlerde olması, Pliyosen göl çökellerindeki tuzlu seviyelerden kaynaklanıyor olabilir. b) Sülfat (SO 4 ): Sülfat iyonunun kaynak sularındaki % miliekivalen değeri % 1.2- %11.3, sondaj kuyu sularında ise % 1.7-%12.7 arasında değiģmektedir. Su numunelerindeki sülfat iyonunun kaynağı, pliyosen göl çökellerindeki jipsli seviyelerin yıkanması olmalıdır. c) Hidrokarbonat (HCO 3 ): Sondaj kuyusu suları ve kaynak sularında en yüksek değerde bulunan iyon hidrokarbonat iyonudur. Hidrokarbonat iyonunun % miliekivalen değeri kaynak sularında % 29.8-%94.2 arasında, sonda jkuyusu sularında ise % %87.2 arasında değiģmektedir. Sulardaki hidrokarbonatın çoğu, inceleme alanındaki karbonatlı kayaçların, CO 2 'in etkisiyle eritilmesi sonucunda yeraltı suyuna geçmesiyle oluģmuģtur. Havadaki CO 2, yağmur suyunu CO 2 ' ce zengin hale getirir. Yağmur suyu, yüzeysel akıģ sonucunda sızarak yeraltı suyunu besler. Ayrıca bitki köklerinin solunumuyla ortaya çıkan CO 2, yeraltı suyuna taģınır. Tüm bu nedenler yeraltı suyunun CO 2 'ce zenginleģen yeraltı suları kireçtaģlarını aģındırabilmektedir. Karbondioksitin kireçtaģlarına olan etkisi Ģu kimyasal reaksiyona göredir: CaCO 3 +H 2 O+2CO 2 Ca+2HCO 3 Kimya Tahlillerinin Diyagramla Gösterilmesi: Kaynak ve sondaj kuyusu sularının yerinde fiziksel, labaratuvarda ise fiziksel ve kimyasal analizleri yapılmıģtır. Yerinde yapılan incelemelerde suların sıcaklık, potansiyel hidrojen (ph), Kondüktivite (EC), debi (Q) ve statik sevieleri ölçülmüģtür. Ölçülen değerlerle, labaratuvarda yapılan deneylerin sonuçlarından yararlanılarak, suların içerdiği iyonlar, birbirleriyle olan iliģkileri, içme ve sulama suyu açısından durumları belirlenmiģtir. Bu amaçla Schoeller'in sularıın içilebilme diyagramı, Schoeller diyagramı, üçgen diyagram, dairesel diyagram, ABD Tuzluluk Laboratuvarı diyagramı, Piper diyagram ve Wilcox diyagramları çizilmiģtir. 90

99 Kaynak Adı ve Sondaj Kuyusu KATYONLAR Katyon Topla mı (Mea/lt ) ANYONLAR rna rk rca rmg rhco 3 rso 4 rcl Anyo n Top. (Meq/ lt) Toplam Mineral (Meq/lt) Kondüktivit e (Micr.ha/c m) EC Potansiy el Hidrojen ph Kavurma-I Kaynağı Kavurma-II Kaynağı Çorevanıs Kaynağı Kale Grup Kaynağı Bakacık Grup Kaynağı Sofubaba Kehrizi Tablo 21: Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Kimyasal Analizleri (DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). 91

100 Kaynak Adı ve KATYONLAR (Meg/lt) ANYONLAR (Meg/lt) Sondaj Kuyusu %Na %K %Ca %M g %HCO 3 %SO 4 %Cl Kavurma-I Kaynağı Kavurma-II Kaynağı Çorevanıs Kaynağı Kale Grup Kaynağı Bakacık Grup Kaynağı Sofubaba Kehrizi Tablo 22: Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Anyon ve Katyon Ġyonlarının % Meg/lt Değerleri (DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). 92

101 Kaynak ve Sondaj Kuyuları BorB +3 (Meg/lt) Nitrit 2 (Meg/lt) Nitrat3 (Meg/lt) Organik Madde(Meg/lt) Renk (Birim) Bulanıklık (Birim) Na Abs. Or.(SAR) % Na Artıksal Na Karbonat (RSC) (Meg/lt) Na Sınıfı (Meg/lt) Kavurma-I Kaynağı C 2 S 1 Kavurma-II Kaynağı C 4 S 3 Çoravanıs Kaynağı C 2 S 1 Kale Grup Kaynağı C 2 S 1 Bakacık Grup Kaynağı C 2 S 1 Sofubaba Kehrizi C 2 S C 3 S C 3 S C 2 S C 2 S C 2 S C 2 S C 2 S C 3 S C 1 S C 2 S C 2 S C 2 S 1 Tablo 23: Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Bor (B +3 ), Nitrit (NO 2 ), Nitrat (NO 3 ), Organik Madde, Renk, Bulanıklık, SA'R, %Na, RSC ve Sodyum Sınıfı Değerleri (DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). 93

102 Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularındaki İyonların Sıralanışı: Van Ovasındaki kaynak ve sondaj kuyularından alınan numunelerin kimyasal analizleri yapılmıģtır. Analiz Sonuçlarına göre sudaki iyonların sıralanıģı Tablo 18 de verilmiģtir. KUYU NO ĠYONLARIN SIRALANIġI 1 rhco 3 rma rna rcl rca rso 4 rk 2 rhco 3 rca rmg rcl rna rk rso 4 3 rhco 3 rmg rca rna rcl rso 4 rk 4 rhc 3 rca rmg rcl rna rso 4 rk 1230 rhco 3 rca rmg rcl rna rso 4 rk 3355 rhco 3 Mg rca rna rcl rso 4 rk 4369 rhco 3 rmg rca rna rcl rso 4 rk rhco 3 rna rca rcl rk rmg rso rhco 3 rca rna rmg rso 4 rcl rk rhco 3 rmg rna rcl rca rso 4 rk rhco 3 rmg rca rna rcl rso 4 rk rhco 3 rmg rca rna rcl rk rso 4 KAYNAK ADI Kavurma-I Kaynağı ĠYONLARIN SIRALANIġI rhco 3 rmg rca rcl rso 4 rk Kavurma-II Kaynağı rna rcl rch 3 rmg rca rk rso 4 ÇoravanıĢ Kaynağı Kale Grup Kaynağı Bakacık Grup Kaynağı Sofubaba Kehrizi rhco 3 rca rmg rna rcl rso 4 rk rhc 3 rmg rca rna rcl rso 4 rk rhco 3 rmg rca rna rso 4 rcl rk rhco 3 rca rmg rcl rna rso 4 rk Tablo 24: Sondaj ve Kaynak Sularındaki Ġyonların SıralanıĢı(DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). 94

103 Suların İçilebilme Diyagramı (Schoeller Sınıflamasına Göre): Kaynak ve sondaj kuyusu sularının içilebilme özelliklerini araģtırmak amacıyla Schoeller'in yaptığı sınıflamaya göre suların içilebilme diyagramları çizilmiģtir. Bu sınıflamaya göre Kavurma-I kaynağı, ÇoravanıĢ kaynağı, Bakacık grup kaynağı ve nolu sondaj kuyuları I. kalite (iyi) içme sularıdır. Kale grup kaynağı, Sofubaba kehrnizi, 1, 2, 3, 4, 1230, 3355, 4369, 19276, ve nolu sondaj kuysu suları ise II. kalite (oldukça iyi) içme suyu özelliği taģırlar nolu sondaj kuyu suyu III. kalite (orta) içme suyu grubundadır. Kavurma-II kaynağı ise içilmeyen sular sınıfında yer alır. Kesinlikle içme suyu olarak kullanılmamalıdır. I., II. ve III. kalitede olan sular devamlı içilebilme özelliği taģırlar. Schoeller Diyagramı: Schoeller diyagramını çizebilmek için sondaj ve kaynak sularının analiz sonuçları meg/lt cinsinden hesaplanmıģır. Anyon ve katyonlar kendi aralarında toplanarak herbir iyonun % değerleri bulunmuģtur (Çizelge ). Bu değerlerden yararlanarak yarılogaritmik kağıda Schoeller diyagramı çizilmiģtir. 4369, ve nolu sondaj kuyu sularındaki iyonların sıralanıģı birbirine çok yakındır. Bu iyonların miliekivalen değerlerinin % sine göre çizilen doğrular yaklaģık olarak birbirine paraleldir. Bu sular, aynı akiferin suları olabilir. Kaynaklara göre çizilen grafiklerde, iyonların birbirine paralellik gösterdiği görülmemiģtir. Bu sular farklı formasyona ait olmalıdır. Üçgen Diyagram: Ġnceleme alanındaki sondaj kuyu suyu ve kaynak sularındaki % miliekivalen değerlerinden yararlanılarak üçgen diyagramlar hazırlanmıģtır. Üçgen diyagramlarda sular 4 böleye ayrılarak incelenir. Bu bölgelerin özellikleri Ģu Ģekilde izah edilebilir: I. bölge suları: Magnezyumlu ve sülfatlı sular II. bölge suları: Sodyumlu ve klorürlü sular III. bölge suları: Kalsiyumlu ve hidrokarbonatlı sular IV. bölge suları: KarıĢık bileģimli sular Sondaj ve kaynak sularına ait anyon ve katyon değerlerinin bulunduğu bölgeler Tablo 19'da gösterilmiģtir. 95

104 Kaynak adı ve sondaj kuyu numarası Katyonların bulunduğu bölge Anyonların bulunduğu bölge Kavurma-I Kaynağı IV III Kavurma-II Kaynağı II II Çoravanıs Kaynağı III III Kale Grup Kaynağı IV III Bakacık Grup Kaynağı I III Sofubaba Kehrizi IV III 1 I II 2 III III 3 IV III 4 IV III 1230 IV III 3355 IV III 4369 IV III II III III III IV III IV III IV III Tablo 25: Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Üçgen Diyagramda Bulunduğu Bölgeler (DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). Piper Diyagram Anyon ve katyonlar için ayrı ayrı üçgen diyagramlar çizilmiģtir. Üçgen diyagramlardan, katyonlar için elde edilen naktalardan (SO 4 +Cl) düzlemine, anyonlar için elde edilen noktalardan da (Ca+Mg) düzlemine paraleller çizilerek dörtgendeki kesiģme noktaları bulunmuģtur. Bu noktaların bulunduğu bölgelerden faydalanılarak suların yorumlaması yapılmıģtır. Suların dörtgenin hangi bölgesinde bulunduğu tesbit edildikten sonra, dörtgen üzerinde oluģturulan 1,2 ve 3,4 nolu bölgelerden de hangisinin özelliklerini taģıdığı belirlenmiģtir. Kaynak ve sondaj kuyusularının bulunduğu bölgeler Tablo 20'de gösterilmiģtir. 96

105 Kaynak adı ve sondaj kuyu numarası Suların Bulunduğu Bölgeler Kavurma-I Kaynağı Kavurma-II Kaynağı Çoravanıs Kaynağı Kale Grup Kaynağı Bakacık Grup Kaynağı Sofubaba Kehrizi 9., 2. ve 4. bölgeler 5., 1. ve 3. bölgler 7., 2. ve 4. bölgeler 9., 1. ve 4. bölgler 9., 1. ve 4. bölgeler 6., 1. ve 4. bölgeler 1 6., 1. ve 4. bölgeler 2 7., 2. ve 4. bölgeler 3 6., 1. ve 4. bölgeler 4 9., 1. ve 4. bölgeler , 1. ve 4. bölgeler , 1. ve 4. bölgeler , 1. ve 4. bölgeler , 1. ve 4. bölgeler , 2. ve 4. bölgeler , 1. ve 4. bölgeler , 1. ve 4. bölgeler , 1. ve 4. bölgeler Tablo 26: Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Piper Diyagramda Bulunduğu Bölgeler (DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). Bu bölgelerdeki suların özellikleri Ģu Ģekilde açıklanabilir: 1. bölge sularının özellikleri: Bu bölge sularında toprak alkaliler, alkalilerden fazla olup Ca ++ +Mg ++ Na + +K + dır. Bu sular CO 3 'lı ve SO 4 'lı sulardır. 2. bölge sularının özellikleri: Bu sularda alkaliler, toprak alkalilerden fazla oyup Ca ++ +Mg ++ Na + +K + dır. 3. bölge sularının özellikleri: Zayıf asidler, kuvvetli asitlerden fazladır. Yani Cl - +SO 4 HCO 3 +CO 3 'tır. 4. bölge sularının özellikleri: Kuvvetli asidler, zayıf asitlerden fazladır. yani Cl - +SO 4 HCO 3 +CO 3 'tır. 5. bölge sularının özellikleri: CO 3 sertliği % 50'den fazla olan sulardır. 6. bölge sularının özellikleri: Bu bölgede bulunan sular CaSO 4 ve MgSO 4 'lı 97

106 sulardır. Ġçerisinde CO 3 olmayan sular olup sertlikleri % 50'den büyüktür. 7. bölge sularının özellikleri: Bu sular, NaCl, NaSO 4 ve KCl'lü sulardır. Karbonatlı olmayan alkaliler % 50'den fazladır. Yani; karbonatlı alkaliler karbonat olmayan alkalilerdir. 8. bölge sularının özellikleri: Karbonatlı alkaliler % 50'den fazladır. Bunlar Na 2 CO 3 ve K 2 CO 3 'lı sulardır. sulardır. Ġnceleme alanındaki sulardan hiçbiri 8. bölge suyu özelliği taģımamaktadır. 9. bölge sularının özellikleri: Hiçbir iyonu % 50'yi geçmeyen suların bulunduğu Kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Sertliği: Yeraltı suları, yüzey sularından daha serttir. Suların sertliği, sudaki Ca ++ ve Mg ++ iyonlarının Meg/lt cinsinden toplamının 5 ile çarpımına eģittir. Kaynak ve sondaj kuyusu sularının sertilği Ģu formüle göre hesaplanmıģtır: Sertlik=(rCa+rMg)x5 d hfr Formüldeki d hfr, suyun sertilğinin Fransızca sertlik derecesine göre hesaplandığını gösterir. Ġnceleme alanında yer alan kaynak ve sondaj kuyusu sularının sertilği hesaplanmıģ ve Tablo 27 de gösterilmiģtir. 98

107 Saynak Adı ve Sondaj Kuyu Numarası rca ++ (Meg/lt) rmg(meg/lt) Suyun Sertliği (D hfr) Kavurma-I Kaynağı Kavurma-II Kaynağı Çoravanıs Kaynağı Kale Grup Kaynağı Bakacık Kaynağı Grup Sofubaba Kehrizi Tablo 27: Ġnceleme Alanında Yer Alan Kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Sertilği (DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). Organik Madde: Kaynak sularındaki organik madde miktarı Meg/lt arasında, sondaj kuyularında ise Meg/lt arasında değiģmektedir. Nitrit (NO 2 ), Nitrat (NO 3 ) ve Amonyak (NH 3 ): Kanalizasyon, endüstriyel madde atıkları, çöplükler, gübre, çürümüģ bitkisel ve hayvansal maddeler, yeraltı sularını kirletmektedir. Azotlu bileģiklerin kimyasal reaksiyonu aģağıdaki gibidir: Çürümü Organik azot serbet amonyak O2 O2 nitrit Nitrat Azot çürümeyle serbet amonyağa, ortamdaki oksijenin etkisiyle önce nitrite, daha 99

108 sonra da nitrata dönüģmektedir. yeraltı suyunda amonyağın bulunması kirlenmenin yeni baģladığını gösterir. Kaynak ve sondaj kuyusu sularının amonyak deneyi yapılamamıģtır. Ancak yeraltı ve kaynak sularında nitrite hiç rastlanılmamıģtır. Nitrat ise Meg/lt arasındadır. Bu durum kaynak ve yeraltı sularının çevre kirlenmesinin etkisinde olmadığını göstermektedir. Kale Grup Kaynağı: Van Kalesi içerisinde, bol çatlaklı ve erimeli kireçtaģlarından boģalmaktadır. Temmuz-1995 ile Haziran-1996 tarihleri arasında kaynağın debi, ph, kondüktivite, sıcaklık ve iyon değiģimleri incelenmiģtir Kondüktivitenin HCO 3 iyonu ve debi ile doğru orantılı, Cl - iyonu ile ters orantılı olarak değiģim gösterdiği gözlenmiģtir. Kale grup kaynağının Temmuz 195-Haziran 1996 devreleri arasındaki debi değiģim grafiği çizilmiģtir Bu grafiğe göre en az debi 66 lt/sn (25 Ekim-1995), en çok debi ise 96 lt/sn (25 Mayıs/1996) dir. Kaynağın boģalımı, incelenen devrenin baģlangıcında 7 Temmuz-1995 tarihinde baģlamıģ ve 25 Eylül-1996 tarihine kadar sürmüģtür. Bu tarihten itibaren debideki artıģlar, haznenin dolmaya baģladığını göstermektedir. 100

109 Su Numunesi Alınan Tarih Sıcaklık C Statik seviye (m) Kondüktivite EC Micromha/c m ph KATYONLAR (Meg/lt) ANYONLAR (Meg/lt) Na + K + Ca ++ Mg ++ CO 3 HCO 3 SO 4 Cl Tablo 28: Kale Grup Kaynağının Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları (DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). 101

110 Bakacık Grup Kaynağı: Bakacık köyünün güney doğusunda, Van formasyonu içindeki kumtaģından çıkmaktadır. Temmuz 1995-Haziran 1996 tarihleri arasında kaynağın debi, sıcaklık, ph, kondüktivite ve iyon değģimleri periyodik aralıklarla incelenmiģtir Van formasyonundaki kumtaģlarıyla birlikte marnda bulunmaktadır. Bu durum yağıģların, kaynak debisine etkisinin uzun sürede görülmesine sebep olmaktadır. Bakacık grup kaynağının Temmuz 1995-Haziran 1996 tarihleri arasında, debi değiģim grafiği çizilmiģtir Buna göre en az debi 1.20 lt/sn ( ), en çok debi ise 4.05 lt/sn ( ) dir. Kaynağın boģalımı 16 Ağustos-1995 tarihinde baģlamıģ ve 25 Ocak-1996 tarihine kadar devam etmiģtir. Bu tarihten itibaren debideki artıģlar, haznenin dolmaya baģladığını göstermektedir. Kaynağa ait boģalım doğruları, yarı logaritmik kağıda çizilen debizaman grafiğinde gösterilmiģtir Bu grafikte logaritmik eksende debiler, aritmetik eksende ise zaman yer almaktadır. 16 Ağustos Ekim-1995 tarihleri arasındaki kaynağın boģalım eğrisinin eğimi fazla olup, boģalımı büyük çatlaklardan kaynaklanmaktadır. Kaynağın 15 Ekim Ocak 1996 tarihlerindeki boģalımda ise boģalım eğrisinin eğimi az olup, boģalımın ince çatlaklardan kaynaklandığını gösterir. Akım bu dönemde daha düzenlidir. 102

111 Su Numunesi Alınan Tarih Sıcaklık C Statik seviy e (m) Kondüktivite EC Micromha/cm ph KATYONLAR (Meg /lt) ANYONLAR (Me g/lt) Na + K + Ca ++ Mg ++ CO 3 HCO 3 SO Tablo 29: Bakacık Grup Kaynağının Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları (DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). 4 Cl - 103

112 Kavurma-I Kaynağı: Kavurma köyünün kuzey batısında, Van formasyonundaki kumtaģlarından çıkmaktadır. Temmuz 1995-Haziran 1996 tarihleri arasında Kavurma-I kaynağının sıcaklık, ph, debi, kondüktivite ve iyon değiģimleri periyodik aralıklarla denetlenmiģtir Sonbahar yağıģlarının etkisiyle, aralık ayı ortalarından itibaren kaynak debisinde artıģlar görülmektedir. Kavurma-I kaynağının en düģük debisi 15 Aralık-1995 tarihinde 0.60 lt/sn, en yüksek debisi ise 25 Mayıs/1969 tarihinde 1.30 lt/sn ölçülmüģtür. Kavurma-I kaynağının Temmuz 1995-Haziran 1996 tarihleri arasındaki debi ve iyon değiģimi grafı çizilmiģtir (ġekil ). Bu grafa göre, kondüktivite iyon içeriği ile doğru, kaynağın debisi ile ters orantılı olarak değiģim göstermektedir. Kavurma-I kaynağının boģalımı 5 Eylül-1995 tarihinden 15 Aralık-1995 tarihine kadar devam etmiģtir. Bu tarihten itibaren debideki artıģlar haznenin dolmaya baģladığını göstermektedir. Kaynağın boģalım dönemine ait, yarı log boģalım grafiği çizilmiģtir Kaynağın boģalma dönemi baģlangıcında t 0 zamanındaki debisi q 0 =7.3x10-4 m 3 (5 Eylül-1995), t zamanındaki debisi ise q=6x10-4 m 3 /sn (15 Aralık-1995) dir. BoĢalım katsayısı = log q / 0 q formülünden =2.8x10-3 gün -1 olarak hesaplanmıģtır. Bu t.log e formülde t=t-t 0 olup, t=70 günlük boģalıma karģılık gelmektedir. Yarı logaritmik kağıda çizilen boģalım doğrusunun denklemi ise q=q 0 xe t Ģeklindedir. Haznenin bu dönemde 70 günlük depolama gücü 6.3x10 4 m 3 olarak hesaplanır. 104

113 Su Numunesi Alınan Tarih Sıcaklık C Statik seviy e (m) Kondüktivite EC Micromha/cm ph KATYONLAR (Meg /lt) ANYONLAR (Me g/lt) Na + K + Ca ++ Mg ++ CO 3 HCO 3 SO Tablo 30: Kavurma-I Kaynağı Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları (DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). 4 Cl

114 Kavurma-II Kaynağı: Kavurma köyünün güney doğusunda, Van formasyonu içerisindeki kumtaģı marn kontağıından çıkmaktadır. Temmuz 1995-Haziran 1996 tarihleri arasında kaynağın ph, sıcaklık, kondüktivite ve iyon değiģimleri periyodik dönemler süresince incelenmiģtir Kaynak çıktığı yerde bataklık oluģturdğundan debi ölçümleri yapılamamıģtır. Bu nedenle kaynağın boģalım katsayısı, depolama gücü hesaplanamamıģtır. Kaynağın kondüktivitesi, iyon içeriği ile doğru orantılı olarak değiģim gösterdiği gözlenmiģtir. 106

115 Su Numunesi Alınan Tarih Sıcaklık C Statik seviye (m) Kondüktivite EC Micromha/cm ph KATYONLAR (Meg /lt) ANYONLAR (Me g/lt) Na + K + Ca ++ Mg ++ CO 3 HCO 3 SO Tablo 31: Kavurma-II Kaynağı Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları (DSĠ 17. Bölge Müd. 2006). 4 Cl - 107

116 Çoravanıs Kaynağı: Kavuncu köyünün güneyinde, Erekdağı ofiolitlerindeki gabrolardan çıkmaktadır. Temmuz-1995 ile Haziran-1996 tarihleri arasında kaynağın sıcaklık, ph, debi, kondüktivite ve iyon değiģimi incelenmiģtir Sonbahar yağıģlarının etkisiyle eylül ayı ortalarından itibaren kaynağın debisinde artıģ grülmektedir. Ocak ayının baģlangıcından itibaren azalma gösteren kaynak debisi Ģubat ayından itibaren yağıģın bol olması nedeniyle kaynağın debisi Ģubat ayı ortalarından itibaren artıģ gösterdiği gözlenmiģtir. Kondüktivitenin değiģimi iyon içeriği ile doğru, kaynağın debisi ile ters orantılıdır Kaynağın Temmuz1995-Haziran 1996 tarihleri arasındaki debi ölçümlerine göre en az debi 3 lt/sn (15 Ekim-1996), en çok debi ise 7 lt/sn (5 Mayıs-1996) ölçülmüģtür. Kaynağın boģalımı 16 Ağustos tarihinde baģlamıģ ve 15 Ekim tarihine kadar sürmüģtür. Bu tarihten itibaren debideki artıģlar, haznenin dolmaya baģladığını göstermektedir. Kaynağın yarı logaritmik boģalım eğrisi çizilmiģtir. Bu grafikte logaritmik eksende debiler, aritmetik eksende ise aylar gösterilmiģtir. BoĢalım dönemi baģlangıcında t 0 zamamındaki Çoravanıs kaynağının debisi q 0 =3.8x10-3 m 3 /sn (16 Ağustos), t zamanındaki debisi ise q=3.0x10-3 m 3 /sn (15 Ekim) olarak ölçülmüģtür. formülünden V=6.3x10 4 m 3 bulunur. 108

117 Su Numunesi Alınan Tarih Sıcaklık C Statik seviye (m) Kondüktivite EC Micromha/cm ph KATYONLAR (Meg/lt) ANYONLAR (Meg/lt) Na + K + Ca ++ Mg ++ CO 3 HCO 3 SO 4 Cl Tablo 32: Çoravanıs Kaynağının Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları (DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). 109

118 Sofubaba Kehrizi: Sofubaba kehrizi, inceleme alanının doğusunda yeralan Erekdağı'ndaki kaynakların borularla toparlanması sonucunda oluģmuģtur. Sofu kehrizinin varlığı eski dönemlere dayanır. Kehriz adı verilen toplama suları yardımıyla yüzey sulaması yapılmaktadır. Sulamadan ödenen sular önce Akköprü deresine oradan da Van gölüne boģalmaktadır. Temmuz 1995-Haziran 1996 tarihleri arasında kehrizin sıcaklık, ph, debi, kondüktivite ve iyon değiģimleri incelenmiģtir. Sonbahar ve ilkbahar yağıģlarının etkisi ile kehrizin debisini kısa sürede artırmaktadır. Kondüktivite, kehrizin debisi ile ters, iyon içeriği ile doğru orantılı olarak değiģim göstermektedir 110

119 Su Numunesi Alınan Tarih Sıcaklık C Statik seviye (m) Kondüktivite EC Micromha/cm ph KATYONLAR (Meg/l t) ANYONLAR (Meg/l t) Na + K + Ca ++ Mg ++ CO 3 HCO 3 SO 4 Cl Tablo 33: Sofubaba Kehziri'nin Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları (DSĠ 17. Bölge Müd., 2006). 111

120 D.1.2. Jeotermal Kaynaklar Konu ile ilgili bilgi Tablo 2 de verilmektedir. D.1.3. Akarsular Karasu çayı : 150,77 hm3/yıl GevaĢ suyu : 30,07 hm3/yıl Deliçay : 104,48 hm3/yıl Memedik deresi : 20,81 hm3/yıl Güzelsu deresi : 138,60 hm3/yıl Zilan çayı : 327,97 hm3/yıl Çatak çayı : 1 367,30 hm3/yıl Müküs çayı : 480,77 hm3/yıl Bendimahi çayı : 301,20 hm3/yıl D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar Doğal Göl yüzeyleri : ha Van Gölü : ha Nazik Gölü : ha Nemrut Gölü : ha Aygır Gölü : 143 ha Arin Gölü : ha BatmıĢ Gölü : 32 ha Diğer Göller : 67 ha Baraj rezervuarı yüzeyleri (N.S.S) : ---- Gölet rezervuar yüzeyleri : 78 ha ĠĢletmede olan Sulamalar : ha 1-Büyük Su ĠĢleri Projeleri : ha Van sulaması : ha ErciĢ sulaması : ha 112

121 ErciĢ-Koçköprü sağ sahil sulaması : ha Muradiye sulaması : ha ErciĢ sol sahil sulaması : ha Van Karasu Sulaması : ha 2-Küçük Su ĠĢleri Projeleri : 979 ha Özalp Gölegen Göl.ve Sul. : 349 ha Özalp Morçiçek Göl.ve Sul. : 328 ha Özalp Emek Göl.ve Sul : 124 ha Bahçesaray-Altındere Sulaması (YÜS) : 178 ha D. 1.5 Denizler Van Ġlinin denize kıyısı yoktur. D.2. Doğal drenaj Sistemleri Konu ile ilgili eldeki mevcut bilgiler D.1.1 ve D.1.3 te verilmiģtir. D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri D.3.1. Yer altı Suları ve kirlilik Konu ile ilgili bir veri bulunmamaktadır. D.3.2. Akarsularda Kirlilik DSĠ XVII. Bölge Müdürlüğünün Van Gölündeki Kalite Gözlem ÇalıĢmaları (Van Gölü Edremit DSĠ Kamp Önü) 1991 yılında, geniģ çaplı kalite izleme çalıģmaları ise 2001 yılında baģlamıģtır. Bu amaçla Van ili sınırları içerisinde tespit edilen toplam istasyon sayısı 17 olup, bunların 7 tanesi Gölü besleyen derelerin Van gölüne giriģinden hemen önce, 3 istasyon ise Van gölü kıyı Ģeridinde bulunmaktadır. Göl Kıyı ġeridinde Bulunan Ġstasyon Adları ve Numaraları; Van Gölü -Kanalizasyon Arıtma Tesisi Önü Van Gölü-ErciĢ Arıncık Mevkii Van Gölü Edremit DSĠ Kamp Önü 113

122 Van Gölünü Besleyen Derelerin Van Gölü GiriĢinden Hemen Önce Tespit Edilen Yerlerde Bulunan Ġstasyon Adları ve Numaraları; Akköprü Deresi Van Gölü GiriĢi HoĢap Çayı Van Gölü GiriĢi Karasu Van Gölü GiriĢi Zilan Deresi Van Gölü GiriĢi Muradiye Bendimahi Deresi Van Gölü GiriĢi ErciĢ Deliçay Deresi Van Gölü GiriĢi GevaĢ Güzelkonak Deresi Van Gölü GiriĢi Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmalarında Ölçülen Parametreler Kalsiyum (Ca) ph Fosfat PO4-P Klor (Cl) Bor (B) Toplam Karbonat Elektiriksel Ġletkenlik (EC) Organik Madde (pv) Alkanite Karbonat Mağnezyum (Mg) Toplam Tuzluluk (TDS) Toplam Sertlik Sodyum (Na) Nitrat (NO3-N) Bulanıklık (Turb) Potasyum (K) Amonyum (NH4-N ) Renk (Col) Sülfat (SO4) Nitrit (NO2-N) Sıcaklık (T) Tablo 34: Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmalarında Ölçülen Parametreler (DSĠ 17. Bölge Müd., 2009) 114

123 115

124 Harita 9: Van Ġli Sınırları Ġçerisinde Yapılan Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmalarının Yerleri (DSI 17. Bölge Müdürlüğü, 2010) 116

125 DSĠ XVII. Bölge Müdürlüğü nce Yürütülen Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmaları (Van Ġli Sınırları Ġçerisinde Su Numunesi Alınan Ġstasyon Yerleri) Sıra ĠSTASYON ĠLĠ ĠSTASYON ADI KOORDĠNATLAR ADI (Su Numunesi Alınan Yer) Kuzey Doğu Van Gölü GiriĢi- Muradiye Bendimahi VAN Der VAN Van Gölü GiriĢi - Akköprü Deresi VAN Van Gölü GiriĢi - HoĢap Çayı VAN Van Gölü GiriĢi - Karasu Deresi VAN Van Gölü GiriĢi - Zilan Deresi VAN Van Gölü GiriĢi - ErciĢ Deliçay Deresi Van Gölü GiriĢi - GevaĢ Güzelkonak VAN Deresi VAN Van Gölü - Edremit DSĠ Kampı Önü VAN Van Muradiye Bendimahi Deresi - ġelale VAN Van Gölü - Kanalizasyon Arıtma Tesisi Önü VAN Van Gölü - ErciĢ Arıncık Mevkii VAN Van Sıhke Gölü ġamran Sulama Kanalı - Gem VAN Regülatörü ġamran Ana Kanalı-Akköprü Deresi VAN Öncesi VAN Van Merkez ġabaniye Sondaj Kuyusu VAN DSĠ GevaĢ Eğit. ve Dinl. Tes. Sond. Kuy ErciĢ DSĠ ĠĢletme Tesisleri Sondaj VAN Kuyusu Tablo 35: Van Ġli Sınırları Ġçerisinde Su Numunesi Alınan Ġstasyon Yerleri (DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü, 2009) KĠRLĠLĠK PARAMETRELERĠ Van Gölü Ġstasyon Ġstasyon AZOT GRUBU Yeri No NO 3 -N NH 4 -N NO 2 -N Van Kanalizasyon Arıtma Tesisi Önü I.Sınıf III.Sınıf IV.Sınıf Van ErciĢ Arıncık Mevkii I.Sınıf III.Sınıf IV.Sınıf Van Edremit DSĠ Kamp Önü I.Sınıf II.Sınıf II.Sınıf Tablo 36: Van Gölüne BoĢalan Akarsularda Azot Grubu Parametrelere Göre Kirlilik Sınıflaması (DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü, 2011) 117

126 ĠSTASYON ĠSTASYON KĠRLĠLĠK PARAMETRELERĠ YERĠ NO AZOT GRUBU Toplam Van Akköprü Deresi Van HoĢap Çayı Van Karasu Deresi Van Van ErciĢ Zilan Deresi Gölü Van ErciĢ Deliçay Deresi Girişi Van GevaĢ Güzelkonak Deresi NO 3 -N NH 4 -N NO 2 -N PO 4 -P Cl Fosfor I.Sınıf I.Sınıf IV.Sınıf IV.Sınıf II.Sınıf II.Sınıf I.Sınıf I.Sınıf II.Sınıf IV.Sınıf I.Sınıf II.Sınıf I.Sınıf II.Sınıf III.Sınıf IV.Sınıf I.Sınıf II.Sınıf I.Sınıf II.Sınıf III.Sınıf IV.Sınıf I.Sınıf II.Sınıf I.Sınıf II.Sınıf II.Sınıf IV.Sınıf I.Sınıf II.Sınıf I.Sınıf I.Sınıf IV.Sınıf IV.Sınıf II.Sınıf II.Sınıf Tablo 37: Van Gölünü Besleyen Dereler Üzerindeki Ġstasyonlara Ait Su Numunelerinin Analiz Sonuçlarına Göre Sınıflaması (DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü, 2011) Ġl Merkezi ve yakınından geçen akarsulara katı atıkların atılması sonucunda kirlilik oluģmaktadır. Kirliliği oluģturan iri taneli atıkların Van Gölüne taģınmaması için dere ağızlarına ızgaralar yerleģtirilmek suretiyle bir nebze de olsa Van Gölü kirliliğinin önüne geçilmektedir. 118

127 D Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik SIRA NO NUMUNE ALMA NOKTASI PH KOI.(mgo2/I) AKM.(mg/l) ÇO.(mgo2/l) TOPLAM KOLĠFORM (KOB/100ml) TOPLAM FOSFOR (mg/l) TOPLAM AZOT (mg/l) 1 AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ < <0.1 2 HES 9.68 < <0.1 3 ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ <0.1 4 ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ 9.64 < <0.1 6 DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ 9.62 < <0.1 7 MTA SAHĠLĠ 9.65 < <0.1 8 ĠSKELE FERĠBOT 9.65 <12.4 < <0.1 9 YYÜ < < GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ 9.68 < < KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI 9.65 < < YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ 9.65 <12.4 < < ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ < ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ < ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ < ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ < ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ 9.67 < < ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ <0.1 Tablo 38 : VanGölü nden Alınan Su Numunesi analiz Sonuçları 119

128 ph AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ HES ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ MTA SAHĠLĠ ĠSKELE FERĠBOT YYÜ GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ

129 PH ÜST LĠMĠT ALT LĠMĠT AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ HES ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ MTA SAHĠLĠ ĠSKELE FERĠBOT YYÜ. GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ Tablo 39 : VanGölü nden Alınan Su Numunesi analiz Sonuçları (PH) KOI AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ HES < ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ 24 8 ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ < DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ < MTA SAHĠLĠ < ĠSKELE FERĠBOT < YYÜ. < GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ <

130 KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI < YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ < ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ 24 8 ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ < ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ KOI LĠMĠT DEĞERĠ 10 0 AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ HES ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ MTA SAHĠLĠ ĠSKELE FERĠBOT YYÜ. GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ Tablo 40 : VanGölü nden Alınan Su Numunesi analiz Sonuçları (KOI) 122

131 AKM AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ < HES ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ MTA SAHĠLĠ ĠSKELE FERĠBOT <3 15 YYÜ GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ <3 15 ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ

132 AKM LĠMĠT DEĞERĠ 50 0 AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ HES ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ MTA SAHĠLĠ ĠSKELE FERĠBOT YYÜ. GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ Tablo 41 : VanGölü nden Alınan Su Numunesi analiz Sonuçları (AKM) 124

133 ÇO AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ 8.4 HES 8.3 ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ 8.3 ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ 5.9 ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ 8.6 DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ 8.5 MTA SAHĠLĠ 8.2 ĠSKELE FERĠBOT 8.1 YYÜ. 8.6 GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ 8.3 KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI 8.3 YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ 8.3 ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ 8.9 BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ 8.7 ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ 8.6 ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ 8.4 ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ 8.4 MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ 8.4 ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ 8.5 ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ 8.7 Tablo 42 : VanGölü nden Alınan Su Numunesi analiz Sonuçları (ÇO) 125

134 TOPLAM KLĠFORM AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ HES ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ MTA SAHĠLĠ ĠSKELE FERĠBOT YYÜ GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ

135 TOP.KOLĠFORM LĠMĠT DEĞERĠ AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ HES ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ MTA SAHĠLĠ ĠSKELE FERĠBOT YYÜ. GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ Tablo 43 : VanGölü nden Alınan Su Numunesi analiz Sonuçları (Kliform) 127

136 FOSFOR AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ HES ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ MTA SAHĠLĠ ĠSKELE FERĠBOT YYÜ GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ

137 FOSFOR LĠMĠT DEĞERĠ AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ HES ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ MTA SAHĠLĠ ĠSKELE FERĠBOT YYÜ. GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ Tablo 44 : VanGölü nden Alınan Su Numunesi analiz Sonuçları (Fosfor) 129

138 AZOT AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ HES ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ MTA SAHĠLĠ ĠSKELE FERĠBOT YYÜ GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ

139 AZOT LĠMĠT DEĞERĠ AKDAMAR ADASI SAHĠLĠ HES ġahġn TEPESĠ SAHĠLĠ ĠġKĠRT KÖYÜ SAHĠLĠ ĠSKELE MAH. ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ DSĠ KAMPĠ SAHĠLĠ MTA SAHĠLĠ ĠSKELE FERĠBOT YYÜ. GEVAġ MERKEZ SAHĠLĠ KARA YOLLARI SAHĠLĠ KAMPI ÜNSELĠ BELDESĠ SAHĠLĠ YÜKSEK ĠHTĠSAS HAS. SAHĠLĠ BENDĠMAHĠ SAZLIĞI SAHĠLĠ ÇELEBĠBAĞI SAHĠLĠ ÇĠTÖREN KÖYÜ SAHĠLĠ ERÇĠġ ĠLÇESĠ ARITMA TESĠSĠ SAHĠLĠ ÇAKIRBEY KÖYÜ SAHĠLĠ MOLLAKASIM KÖYÜ YAZLIKLAR SAHĠLĠ ġeker FABRĠKASI SAHĠLĠ Tablo 45 : VanGölü nden Alınan Su Numunesi analiz Sonuçları (Azot) (Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2008) Van Gölünde kirlilik nüfus artıģı ile mevcut alt yapının bütün nüfusa hizmet vermekte yetersiz kalması ve gölü besleyen derelere katı ve sıvı atık boģaltılması göldeki kirlenmeyi arttıran baģlıca sebeplerdir. 131

140 D.3.4.Denizlerde Kirlilik Ġlimizin herhangi bir denize kıyısı bulunmamaktadır. D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikalar Bu konu ile ilgili herhangi bir veri bulunmamaktadır. D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri D.5.1.Tuzluluk Bu konu ile ilgili herhangi bir veri bulunmamaktadır. D.5.2.Zehirli Gazlar Bu konuda Van ilinde herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. D.5.3.Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik Bu konu ile ilgili olarak Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından gönderilen biligiler aģağıda verilmiģtir. Yıl Zirai Mücadele Ġlacının Grup Adı Ġnsektisitler Herbisitler Fungusitler Rodentisitler Akarisitler Fumigant Ġnsektisitler Herbisitler Fungusitler Rodentisitler Akarisitler Kullanılan Miktarı (Ton) Kullanıldığı Alan (ha) ağaç ve 1600 ha 50 ha 5000 ton tohum ilaçlaması, ağaç ve150 ha 1000 ha ağaç ve 17 ha 250 ton ürün ağaç ve 1600 ha 50 ha 5000 ton tohum ilaçlaması, ağaç ve150 ha 550 ha ağaç ve 14 ha Tablo 46: 2007 ve 2008 Yıllarında Ġl Sınırları içinde Kullanılmakta olan Zirai Mücadele Ġlaçlarının Yıllık Tüketim Miktarları (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2008). Not : yıllarında il sınırları içinde topraktaki pestisit birikimini tespit etmek 132

141 amacıyla analiz yapılmamıģtır yıllarında tarımda kullanılan girdilerden tarımsal ilaçlar ve gübrelerin haricinde diğer kimyasal maddeler kullanılmamıģtır yıllarında il sınırları içinde ticari gübrelerin kullanımı sonucu toprak kirliliği tespit edilmemiģtir. Yıl Ticari Gübre Cinsinin Adı Kullanılan Miktar ( Ton ) Kullanıldığı Alan ( ha ) 2007 Amonyum Sülfat %21 Amonyum Nitrat %26 Amonyum Nitrat %33 Üre %46 Dap Kompoze Kompoze Kompoze Kompoze S Kompoze Zn Kompoze ,35 585, ,55 807,3 740, ,95 109, Toplam gübrelenen Alan: ha 5634, Amonyum Sülfat %21 Amonyum Nitrat %26 Amonyum Nitrat %33 Üre %46 Dap Kompoze Kompoze Kompoze Zn Kompoze Kompoze S Kompoze Zn 20,75 446, ,95 950,4 108,55 607, ,45 78,05 200,1 Toplam gübrelenen Alan: ha 4445,3 Tablo 47: 2007 ve 2008 Yıllarında Ġl Sınırları Ġçinde Kull. Ticari Gübre Cinslerinin Yıllık Tüketim Miktarları (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2008). D.5.4.Ağır Metaller ve Ġz Elementler Bu konuda Van ilinde herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. D.5.5.Zehirli Organik BileĢikler Bu konuda Van ilinde herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. 133

142 D Siyanürler Bu konuda Van ilinde herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. D Petrol ve Türevleri Bu konuda Van ilinde herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller Bu konuda Van ilinde herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. D Pestisitler ve Su Kirliliği Konu ile ilgili bilgi Tablo 45 te verilmiģtir. D Gübreler ve Su Kirliliği Konu ile ilgili bilgi Tablo 46 da verilmiģtir. D Deterjanlar ve Su Kirliliği Bu konuda Van ilinde herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. D.5.6. ÇözünmüĢ Organik Maddeler Bu konuda Van ilinde herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. D.5.7. Patojenler Bu konuda Van ilinde herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. D.5.8. Askıda Katı Maddeler Bu konuda Van ilinde herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği Van ilinde sularda radyoaktif kirliliğe neden olabilecek herhangi bir radyoaktif atık ve endüstri bulunmamaktadır. 134

143 Kaynaklar: - DSĠ 17.Bölge Müdürlüğü, Hidrojeolojik Etüd Raporu (Abdurrahman EREN, 1970) - Van Merkez ve Çevresinin Hidrojeoloji Ġncelemesi (Soner TAġDEMĠR, Yüksek Lisans Tezi, 1996) - Van Çevre ve ġehircilik Müdürlüğü, Tarım Ġl Müdürlüğü, E. TOPRAK VE ARAZĠ KULLANIMI E. 1. Genel Toprak Yapısı Topoğrafya, iklim ve ana madde farklılıkları nedeni ile Van ilinde çeģitli büyükte toprak grupları oluģmuģtur. Büyük toprak gruplarının yanı sıra toprak örtüsünden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Ġlin toplam arazi yüzölçümü Km 2 dir. Van ilinde oluģan büyük toprak gruplarının miktarları ve oranları Ģöyledir; -Alüvval Topraklar: Çoğu kireç bakımından zengin, akarsu havzalarının özelliklerine göre değiģmekle beraber ince bünyeli, organik madde oranı fazla, taban suyu yüksek olduğu yerlerde tuzluluk, sodiklik problemi gösteren, akarsular tarafından taģınarak yeni tortul depozitler üzerinde oluģmuģ (A) C profilli topraklardır. Van ilinde toplam ha lık alan kaplamaktadır. -Kolüvval Topraklar: Genelde tuzluluk, sodiklik, drenaj problemleri bulunmayan, oluģtukları ana materyal özelliklerini gösteren, dik eğimlerin eteklerinde, vadi ağızlarında biriktirilmiģ genç (A) C profilli topraklardır. Van ilinde toplam Ha lık alan kaplamaktadır. -Kestane Rengi Topraklar: Kalsifikasyon ihtivaları sonucu profilleri kalsiyumca zengin, baz satürasyonları yüksek yapısı prizmatik, üst bünyede kil alt bünyede jips ihtiva eden zonal yapıda ABC profillerine sahip topraklardır. Van ili genelinde en büyük toprak grubunu oluģturmakta ve ha'lık alan kaplamaktadır. -Kahverengi Topraklar: Orta derecede organik maddeye sahip, kireçli, çok miktarda 135

144 kalsiyum ihtiva eden ABC profilli zonal topraklardır. AĢınmıĢ toraklarda yüksek baz satürasyonunu ve sadece AC horizonunlu yerlerde görülür. PH nötr durumundadır ve alt katmanlarında jips birikimi görülür. Van Ġlinde toplam ha'lık alan kaplamaktadır. -Regosel Topraklar: Bu topraklar kalkerli veya kalkersiz kayalardan oluģan kaba bünyeli ve sertleģmiģ depozitlerden oluģmuģ, yüksek geçirgen ve düģük su tutma kapasitelerinden dolayı genelde her mevsim kuru görünen AC profilli topraklardır. Van ilinde toplam ha'lık alan kaplamaktadır. -Kahverengi Orman Toprakları: Kireççe zengin ana madde üzerinde ABC profilleri genelde birbirine girmiģ reaksiyonu genelde kalevi baz ortamında nötrdür, yapıları granüller gözenekli olup, kalsifikasyon, podzollaģma ve az miktarda kil içeren genellikle geniģ yapraklı orman örtüsü altında oluģan topraklardır. Van ilinde toplam 207 ha'lık alan kaplamaktadır. -Diğer Topraklar: Alüvyal sahil bataklıkları, gri kahverengi podzolik topraklar, sahil kumulları, ırmak taģkın yatakları, çıplak kaya ve molozlardan olup toplam ha'lık alan kaplamaktadırlar. E.2. Toprak Kirliliği E.2.1. Kimyasal Kirlenme Ġlimizde bu konuyla ilgili herhangi bir veriye ulaģılamamıģtır. Ancak Ġl sınırları içinde kullanılmakta olan gübrelerin yıllık tüketim miktarları D baģlığı altında verilmiģtir. E Atmosferik Kirlenme Ġlimizde bu konuyla ilgili herhangi bir veriye ulaģılamamakla birlikte 2008 yılına ait Hava Kirliliği Ölçüm sonuçları C.2. baģlığı altında verilmiģtir. E Atıklardan Kirlenme Ġlimizde atık miktarları ile ilgili herhangi bir veri bulunmamaktadır. 136

145 E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme Ġlimizde bu konuyla ilgili herhangi bir veriye ulaģılamamıģtır. E. 3. Arazi E.3.1. Arazi Varlığı Van ili genelinde tarım arazilerini 4 kısma ayırabiliriz; a) Mutlak Tarım Arazileri: Bu gruba giren araziler son derece önemli olup hemen hemen hiçbir sınırlayıcı faktör olmadan tarımsal üretimde kullanılabilinen arazilerdir. Van Ġli genelinde toplam Ha lık bir alan kaplayıp arazilerin % 8.3 nü oluģturmaktadır. Bu oran son derece az olup mutlak surette korunması gereken arazilerdir. b) Tahıl ve Bazı Endüstri Bitkilerinin YetiĢtirilmesine Uygun Araziler: Van genelinde genellikle hayvansal yem üretiminde kullanılan bu araziler Ha'lık alan kaplamakta arazilerin %10.2 sini oluģturmaktadır. c) Tesis EdilmiĢ Bağ-Bahçe ve Özel Ürün Arazileri: Bu araziler Van ilinde 552 ha'lık alan kaplamaktadır. d) ĠĢlemeli Tarıma Uygun Olmayan veya Sınırlı Olarak Uygun Olan Araziler ile Orman Rejimindeki Araziler : Bu Guruptaki arazilerde Van ili arazi varlığının % 81.4 ünü oluģturmakta ha'lık alanı kaplamaktadır. E Arazi Sınıfları Arazi sınıfları, arazi kullanma kabiliyetleri bakımından sekize ayrılmaktadır. I,II,III ve IV. sınıf araziler tarımsal araziler, V, VI, VII ve VIII. sınıf araziler tarım dıģı araziler olarak değerlendirilmektedir. Van ilindeki arazi sınıfları, alanları ve yüzdeleri Ģöyledir: 137

146 Tarım İşletmelerinin Büyüklüklerine Göre Dağılımı 501 da< da da >10 da da da da >10 da da da da da da 501 da< Grafik 4 : Tarım İşletmelerinin Büyüklüklerine Göre Dağılımı Kuru Tarım Alanları 1. Mutlak Kuru Tarım Arazileri: ha. 2. Marjinal Kuru Tarım Arazileri: ha. 3. Özel Ürün Arazileri: 250 ha. 4. Dikili Tarım Arazileri, 5403 sayılı yasada belirtilen tanımalara uygun olarak belirtilmiģtir. TOPRAK YAPISI Van da I-IV. sınıf tarım arazileri 574,066 ha olup, genelde tarım bu araziler üzerinde yapılmaktadır. Van da 403,212 ha tarım arazisi olduğuna ve bu tarım arazilerinin 20,872 ha lık kısmı V-Vlll. sınıf arazilerinde olduğu düģünülür ise tarıma müsait olan 170,854 ha lık tarım arazisi çayır mera veya tarım dıģı araziler olarak kullanılmaktadır. Tarım alanlarından önce birinci sırayı alan mer a alanları Vll. sınıf araziler üzerinde yoğunlaģmaktadır. Kullanma kabiliyet sınıfları sekiz adet olup, toprak zarar ve sınırlandırmaları 1. sınıf tan VIlI. sınıf a doğru giderek artmaktadır. 138

147 SINIF - l: Topografya düz veya düze yakın (%0-2) dir. 1. Sınıf arazilerin kapladığı alan 41,354 ha olup il yüzölçümünün % 1,9 sını teģkil etmektedir. 1. Sınıf arazilerin; % 66 nı alüvyal topraklar, % 1 ni kolüvyal topraklar, % 20 ni kahverengi topraklar, % 12 sini kestanerengi topraklar, % 1 ni kireçsiz kahverengi topraklar oluģturmaktadır. Bu arazilerin 11,788 ha da kuru tarım, ha da sulu tarım yapılmaktadır. 12,494 ha da çayır- mer a alanı, 141 ha alanda bağ-bahçe, 927 ha da diğer kullanım içindir. SINIF- Il: Toplam miktarı 117,667 ha dır. Bu arazileri % 22,5 ni alüviyal topraklar, % 5 ini kolüviyal topraklar, % 27 sini kestanerengi toprakları, % 29,5 ini kahverengi topraklar, ve % 13 ünü kireçsiz kahverengi topraklar oluģturmaktadır. Bu arazilerin; 46,854 ha da kuru tarım, 47,883 ha da sulu tarım yapılmaktadır. li inci sınıf arazilerin 21,483 ha çayır-mer a ve 1,207 ha tarım dıģı arazidir. SINIF- III: III. sınıf araziler 195,395 ha kapladığı alan ile ilin % 10,2 sini teģkil eder. Bu arazinin toprak gruplarına göre dağılımı ise % 3,5 i alüviyal topraklar, % 3,5 i kolüviyal topraklar, % 61 i kestanerengi topraklar, % 8,5 i kireçsiz kahverengi toprak, % 19,5 i kahverengi toprak, % 3 ü regasol topraklar Ģeklindedir. Bu alanların kullanım durumları ise Ģöyledir; 113,680 ha kuru tarım, 31,580 ha sulu tarım, 47,210 ha çayır-mer a ve 1,747 ha tarım dıģı araziler gibi dağılıma sahiptir. SINIF- IV: IV. sınıf araziler ilin 219,650 ha alanı ile % 11,7 sini kaplamaktadır lv. üncü sınıf arazilerin toprak gruplarına göre dağılımı ise Ģöyledir; % 3 ü kolüviyal topraklar, % 52 si kestanerengi topraklar, % 22,5 i kireçsiz kahverengi topraklar, % 16 sı kahverengi topraklar, % 3 ü regasol topraklardan oluģmaktadır. Bu alanların kullanım durumları ise Ģöyledir; 102,821 ha da kuru tarım, 10,057 ha da sulu tarım, 105,729 ha da çayır-mer a, 952 ha da tarım dıģı alanlardır. SINIF- V: ha alanı ile ilin % 0,6 sını kaplamaktadır. Bu alanın büyük toprak gruplarına göre dağılımı Ģöyledir; V. sınıf arazilerin tamamı hidromorfik alüviyal topraklalardan oluģmaktadır. V inci 139

148 sınıf toprakların ha ı çayır-mer a alanıdır ve derin toprak profiline sahiptir. SINIF- VI: ha alanı ile ilin % 11,7 nü kaplar ve toprak gruplarına göre dağılımı ise; 2853 ha ı alüviyal topraklar, ha ı kestanerengi topraklar, ha ı kireçsiz kahverengi topraklar, ha ı kahverengi topraklar, 2579 ha ı kolüviyal topraklar, 2725 ha regasol topraklar Ģeklindedir. Bu toprakların kullanım durumları ise Ģöyledir; ha ında kuru tarım, 2185 ha ında sulu tarım yapılmaktadır. Bu toprakların ha ında çayır-mer a, 318 ha ında bağ-bahçe, 646 ha ında yerleģim alanı mevcuttur. SINIF- VII: ha alanı ile ilin % 53,3 lük kısmını kaplar. Bu alanların toprak gruplarının dağılımı ise ha kestanerengi topraklar, ha kireçsiz kahverengi orman toprakları, ha kahverengi topraklar, ha kireçsiz kahverengi topraklar Ģeklindedir. VII. sınıf toprak alanlarının; 1242 ha ında kuru tarım, 1305 ha ında sulu tarım yapılmaktadır. Vll inci sınıf arazilerde ha çayır-mera, ha orman funda, arazisi ve 1633 ha yerleģim alanı mevcuttur. SINIF- VIlI: ha ile il topraklarının % 4,5 ini oluģturur. Bu arazilerin toprak gruplarına göre dağılımı ise 314 ha sazlık-bataklık, 1683 ha ırmak- taģkın yatakları, ha çıplak kaya ve moloz, 3145 ha yerleģim alanı, 592 ha sahil kumulu, 2318 ha su yüzeyi Ģeklindedir. Kuru tarımda kullanılan toplam 291,965 ha lık alanın %5,08 i düze yakın meyilde, %19,3 ü hafif meyilde, %49 u orta meyilde, %24,9 u dik meyilde, % 1,64 ü çok dik meyilde bulunmaktadır. Toprak derinliği bakımından bu alanların %13 ü derin, %53,4 ü orta derin, % 32,6 sıda sığ alanlarda kuru tarım yapılmaktadır. Sulu tarım yapılan 109,318 ha alanın % 37,7 si düze yakın meyilde, % 31,8 i hafif meyilde, %26,4 ü orta % 31 i dik meyilde bulunmaktadır. Sulu tarım alanlarının 9746 ha ında yaģlılık ve çoraklık problemi bulunmaktadır. Sulu tarım alanlarının % 44,8 i derin,%46,8 ide orta derin toprak grubuna girmektedir. Çayır-mera arazileri ha alan kaplamaktadır. Bu arazilerin % 4,34 ü 140

149 düze yakın meyilde, %1 i hafif meyilde, 6,3 ü orta meyilde, % 23 ü dik meyilde bulunmaktadır. Ayrıca bu arazilerin % 4,5 i derin, % 8,8 i orta derin, % 38 i sığ, % 48,5 i çok sığ bulunmaktadır. Orman ve fundalık alanlar ilin 26,431 ha ını kaplar. Bunun hepsi fundalıktır. Orman-fundalık alanların % 100 ü VII, sınıf arazilerde bulunmaktadır. Bu arazilerin % 14,3 ü dik meyilde, % 85 6 sı çok dik meyilde bulunmaktadır. Yine bu arazilerin % 6,43 ü sığ, % 93,5 i çok sığ derinlik teģkil etmektedir. YerleĢim alanları ise ilin 9610 ha lık kısmını kaplamaktadır. Bu alanların 927 ha ı l inci sınıf arazilerde, 1207 ha ı li inci sınıf arazilerde, 1747 ha ı III üncü sınıf arazilerde bulunmaktadır. YerleĢim alanlarının % 50,2 lik kısmı tarıma elveriģli alanlarda kurulmuģtur. Diğer alanların dağılımı ise Ģöyledir; ha çıplak kayalık veya moloz, 1683 ha ırmak taģkın yatakları, 2318 ha ı su yüzeyi ve ha ını Van Gölü oluģturmaktadır. Bu alanların toplamı ha dır. Tarım arazilerinde Van da kuru, sulu, bahçe arazilerinin çoğunluğu herhangi bir Ģekilde muhafaza çalıģması gerekmektedir. Muhafaza iģlemlerine gerek göstermeyen ve I. sınıf olarak nitelendirilen tarım arazilerinin oranı % 4,1 dir. Bunların dıģında kalan tarım arazileri problemin cinsine göre değiģik muhafaza çalıģmalarına ihtiyaç göstermektedir. Tarım arazilerinde muhafaza iģlemlerini gerektiren problemler erozyon zararı, aģırı su ve elveriģsiz toprak Ģartlarıdır. Van ilinde tarım arazilerinin % 96 sında çeģitli derecelerde erozyon hüküm sürmektedir. Yine bu arazilerin büyük kısmında toprak çok sığdır. Yüzey akıģı toprağın üst katmanını tabalar halinde taģıyıp götürdükçe, daha alt tabakaların sürülmesi gerekmekte ve en sonunda yüzeye çıkan verimsiz ana materyalin bile iģlenmesi icap etmektedir. Erozyon ilerledikçe toprakların verimi de düģmektedir. Çünkü bitki besin maddeleri, organik maddeler ve toprağa canlılık veren mikroorganizmalarda yüzey akıģları ile taģınıp gitmektedir. Erozyonu önlemede kontur sürüm, Ģeritvari ekim ve teraslama önerilebilir. E Kullanım Durumu Sulama Durumu Van ilinde sulanabilen ,3 hektar Tarım Arazisinin ,3 hektarı sulanmaktadır. Sulanan alanın, sulanabilir tarım alanı içindeki oranı % 36 dir. 141

150 Arazi Sınıfı Alan (hektar) Oran(%) Toplam kültür arazisi ,3 Sulanamayan arazi ,7 Sulanabilir arazi ,3 91 Sulanabilir araziden sulanan ,3 33 arazi Devletçe sulanan Çiftçi imkanları ile sulanan ,3 14 Tablo 48 : Van Ġli Arazi Sınıfları ĠĢlenen Tarım Alanlarının Dağılımı Arazi Dağılımı Alanı (ha) Arazi Dağılımı (%) Tarım Arazisi (Kuru, Sulu, Bağ - Bahçe) ,3 17 Orman, Fundalık Çayır Mera Göller Tarım DıĢı Arazi ,7 7 TOPLAM (Göller Dahil) Tablo 49: Arazi Dağılımı Ġlçeler Üzerinden Arazi Dağılımı Ġlçeler Yüzölçümü (Ha) Tarım Arazisi (Ha) Orman Funda (Ha) Çayır (Ha) Mera (Ha) Tarım DıĢı (Ha) Merkez , ,9 Bahçesaray , ,2 BaĢkale , ,3 Çaldıran , ,9 Çatak , ,9 Edremit ErciĢ , ,1 GevaĢ , ,6 Gürpınar , ,3 Muradiye Özalp , ,5 Saray Toplam , ,70 Tablo 50: Ġlçeler Üzerinden Arazi Dağılımı 142

151 Tarım Arazilerinin Ġlçeler Bazında Arazi Kullanımı Tarım Arazisi Alanı (Ha) Ġlçeler Toplam ĠĢlenen Tarım Arazisi Sulanan Sulanmayan Nadas Alanı (Ha) Tarıma ElveriĢli Olup Kullanılmayan Arazi (Ha) Merkez Bahçesaray BaĢkale Çaldıran Çatak Edremit ErciĢ GevaĢ Gürpınar Muradiye Özalp Saray , , ,8 847, , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,3 596, , , , , , , , , , , , , , , , , ,1 437, Toplam , , , , ,9 Tablo 51: Tarım Arazilerinin Ġlçeler Bazında Arazi Kullanımı Tarım Arazilerinin Ürün Bazında Dağılımı Ürün Adı EkiliĢ Alanı (Dekar) Ürün Miktarı (ton) Hububat(Buğday, Arpa, Çavdar) Nohut ,2 ġeker Pancarı Patates ,34 Fasulye (Kuru) ,15 Yem Bitkileri (Yon-Korun.-Mısır-Tritikale-fiğ) Bağ Bahçe (Meyve) 4.140, ,84 Sebzelik (Açıkta) ,70 Sebzelik (Örtüaltı) 4, ,2 Nadas Tarıma ElveriĢli Olup Kullanılmayan Arazi ,933 Tablo 52: Tarım Arazilerinin Ürün Bazında Dağılımı 143

152 Sulama Durumu Toplam kültür arazisi % Sulanamayan arazi Sulanabilir arazi Sulanabilir araziden sulanan arazi Devletçe sulanan Çiftçi imkanları ile sulanan Tablo 53: Tarım Arazilerinin Sulama Durumu Van ilinde, hektar sulanabilir tarım alanının hektarı sulanmaktadır. Sulanan alanın, sulanabilir tarım alanı içindeki oranı % 30,7 dir. Ġlin toplam yüzölçümü su satıhları hariç tutulursa ha olup, bunun ha ı tarım arazisi, ha ı çayır mera arazisi, ha orman arazisi ve ha. ı diğer araziler olarak dağılım göstermektedir. E.3.2. Arazi Problemleri I.sınıf tarım arazilerinin dıģında kalan arazilerin tamamı problemli arazilerdir ve cinsine göre toprak muhafaza çalıģmalarının yapılması gerekir. Tarım arazilerinin en büyük problemi su erozyonudur. Su erozyonu hektarlık bir alan kaplar ve tarım arazilerinin % 96 sı bu problemle karģı karģıyadır. Van ili arazi varlığının % 75.7 si mera arazisidir ve bu arazilerin % 67.4 su erozyonuna tabidir. Diğer arazi problemleri; hektar drenaj, hektar hafif tuzlu, hektar tuzlu, hektar hafif tuzlu-alkali, hektar tuzlu-alkali, hektar kayalık problemleridir. Diğer bir problemde sığlık problemidir; hektarlık bir alan sığ, hektarlık bir alansa çok sığdır. Kaynaklar: -Tarım Ġl Müdürlüğü, Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü,

153 F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1. Ekosistem Tipleri F.1.1. Ormanlar F Ormanların Ekolojik Yapısı Van ilimiz mülki sınırlarında bulunan sahaların jeolojik ve mineralojik yapı, zamanı, teģekkül sureti, toktonik bünyesi, kayaların türleri, vaziyeti ve tecezzi durumları Ģu Ģekildedir. Söz konusu sahaların I., II. ve III.zaman arazisi olup ana taģı Andezit, Spilit, Porfirit, Riyolit, Dasit, Kum, Kil, Tin, TebeĢir, Gra, Kalker, Serpantin, Kum TaĢı, Marn, Konglomera, Bazikintruzifler, Diorit, Gabro, Diorbaz, Çakıl, Volkanik Tür teģkil eder.kayaların tahallül ve tecessinden Killi, Kumlu, Kireçli Topraklar meydana gelmiģtir. Doğu Anadolu Bölgesinde tipik iklim yapısı olan karasal iklim hakim olup : Yıllık ortalama sıcaklık: C, En yüksek sıcaklık: C, En düģük sıcaklık: C, Yıllık ortalama nispi nem %59, Yıllık ortalama yağıģ miktarı ise 384(mm), yıllık ortalama donlu günler sayısı 141, Yıllık karlı günler sayısı 34.7, Yıllık ortalama karla örtülü günler sayısı 79 dur. Doğu Anadolu Bölgesi ortalama 2000 metre rakımı ile ülkemizin en yüksek bölgesidir.bu sebeple Van ilinin morfolojik yapısı derin vadiler ve büyüklü küçüklü bir çok çukurlardan oluģan ve ¾ ü metre yüksekliğe sahip arazi olarak karģımıza çıkmaktadır.arazi çalıģmalarında ormanların büyük çoğunluğunun da derin vadilerde olduğu görülmektedir. Van ilinde karasal iklim tipi hakimdir.kıģ aylarının genellikle kar yağıģlı geçmesine rağmen çok fazla güneģli gün olması en ilgi çekici özelliğidir. Vejetasyon mevsimi diğer bölgelere göre geç baģlar erken biter. Nisan ayının ortalarında baģlayan Vejetasyon mevsimi Ekim ayında sona ermektedir.van ilinde bulunan en önemli akarsular Çatak ilçesi sınırlarında bulunan Çatak deresi, GevaĢ ilçesi sınırlarında bulunan Engil çayı, Bahçesaray ilçesinde bulunan Müküs çayı, ErciĢ ilçesinde Deliçay ve Zilan deresi, Muradiye ilçesinde bulunan Bendimahi çayı, Gürpınar ilçesinde bulunan HoĢav deresi ve Van ilinde bulunan Karasu deresidir. 145

154 F Ġlin Orman Envanteri Van ili sınırlarında bulunan tüm ormanların mülkiyeti Devlete aittir.bölgenin yakacak odun ihtiyacını karģılamak üzere Orman Genel Müdürlüğü, tarafından iģletilmektedir. Ormanlarda genellikle meģe ve yapraklı ağaç türleri mevcuttur.yaygın olarak Mazı MeĢesi Palamut MeĢesi, Saplı MeĢe, Toros MeĢesi,Ġri Palamut MeĢesi, Titrek Kavak, Çınar, DıĢbudak, Ceviz, Karaağaç ve Ardıç türleri bulunmaktadır. Ġlimizde bulunan ormanlık alanlarımızın miktarı ve genel sahaya oranı ise Ģu Ģekildedir: Genel saha : Ha. Açıklık Saha : Ha. Ormanlık Saha : ,5 Ha. Ormanlık Saha yüzdesi : % 1.23 Ormanlık alanlarımızın vasıflarına göre dağılımı ise Ģu Ģekilde olmaktadır. Prodüktif Koru Ormanı : - Bozuk Koru Ormanı : Ha. Prodüktif Baltalık Ormanı : Ha. Bozuk Baltalık Ormanı : ,5 Ha. Toplam Prodüktif Ormanı : Ha. Toplam Bozuk Ormanı : ,5 Ha. Toplam Ormanlık Alan : ,5 Ha. Bölgemizde Orman Genel Müdürlüğü tarafından iģletilmekte olan Devlet Ormanlarından Üretilip, kullanıma sunulan orman ürünü olarak sadece yakacak odun üretimi mevcuttur. F Orman Varlığının Yararları Bölgemizde orman köylüleri için yapılmıģ bir kalkınma planı bulunmamaktadır.tek geçim kaynakları hayvancılık olan orman köylüleri üretim olan ormanlarda çalıģarak geçimlerini sağlamaktadır. Orman köylüsünün yetersiz gelire sahip olması ormanlara olan baskı ve tahribatı da artırmaktadır. Ormanların tahrip olmasıyla orman alanları her geçen gün azalmakta ve Ģiddetli erozyon kendini göstermektedir. Uzun yıllar Ģiddetli tahribata maruz kaldığından toprağın yapısında da olumsuz geliģmeler olmuģtur. Alan vejetasyon örtüsünden sürekli arındırılmıģ olduğundan; toprağın üst örtüsünün yüzey erozyonu ile tamamen aģındığı görülmektedir.sürekli 146

155 otlatma ve yaprak faydalanması ormanı tahrip ettiği gibi toprağın verimsizleģmesine neden olmaktadır. F Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları Yıl içerisinde 5034 sayılı kanunla değiģik 3402 sayılı kadastro kanununa göre GevaĢ ilçesinde 10 köy, Çatak ilçesinde 19 Köy, Bahçesaray Ġlçesinde 14 Köy de Arazi ve Orman Kadastro çalıģmaları tamamlanmıģ ve Diğer köylerde çalıģmalar devam etmektedir. Kadastrosu tamamlanmıģ ve tescil olan Orman alanı miktarımız ise: 7962,9 Ha. dır. Yıl içerisinde 2/B ile orman sınırları dıģına çıkarılan alan bulunmamaktadır. ġimdiye kadar 2/B ile orman sınırları dıģına çıkarılan alan da bulunmamaktadır. Yıl içerisinde 3 adet tapulu kesim iģlemi yapılmıģtır. Ġlimiz sınırlarında özel orman bulunmamaktadır sayılı Orman Kanununun 16, 17 ve 18. maddelerine göre ormanlık sahalardan 9(dokuz) adet izin verilmiģ olup, alanı: 15,7 Ha. dır. F.1.2. Çayır ve Meralar Van ilinin hayvancılık için uygun mera arazilerine sahip olması hayvancılığın geliģmesi için avantaj olarak kabul edilebilir. Mera arazileri il arazi toplamının % 66,25 ini teģkil etmektedir. Van da çayır mera alanlarının oranı yüksek (% 71,27), orman alanlarının oranı ise düģüktür (% 1,4). Türkiye genelinde ise mera alanlarının oranı ile orman alanlarının oranı birbirine eģit olup %26 dır. Van ilinde çayır mera alanlarının fazlalığı hayvancılık için bir potansiyel olmakta, ancak orman alanlarının azlığı yağıģ için kısıt teģkil etmekte ve erozyona neden olmaktadır. Arazilerin alt bölgeler bazında dağılımına baktığımızda en fazla tarım ve mera arazisine sahip bölgenin Çaldıran-BaĢkale-Gürpınar-Özalp- Saray II. alt bölgesi olduğu görülmektedir. 147

156 F.1.3. Sulak Alanlar Bu baģlıkla ilgili bilgiler B.2.3 bölümünde verilmektedir. F.1.4. Diğer Alanlar Bu baģlıkla ilgili bilgiler B.2.6 bölümünde verilmektedir. F.2. Flora F.2.1. Habitat ve Toplulukları Bu baģlıkla ilgili elimizde bulunan bilgiler Bölüm B.2.4 te verilmektedir. Ġlgili kurumdan daha ayrıntılı bilgi gönderilmemiģtir. F.2.2. Türler ve Populasyonları Bu baģlıkla ilgili elimizde bulunan bilgiler Bölüm B.2.4 t e verilmektedir. F.3. Fauna F.3.1. Habitat ve Toplulukları Bu baģlıkla ilgili elimizde bulunan bilgiler Bölüm B.2.5 te verilmektedir. F.3.2. Türler ve Populasyonları Bu baģlıkla ilgili elimizde bulunan bilgiler Bölüm B.2.5 te verilmektedir. F.3.3. Hayvan YaĢama Hakları F Evcil Hayvanlar F Sahipli Hayvanlar Bu baģlıkla ilgili elimizde bulunan bilgiler Bölüm B.2.5 te verilmektedir. F Sahipsiz Hayvanlar Barınak çalıģmaları Van Belediye BaĢkanlığınca devam etmektedir. F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar 148

157 Bu baģlıkla ilgili elimizde bulunan bilgiler Bölüm B.2.5 te verilmektedir. F Hayvan Hakları Ġhlalleri Konu ile ilgili olarak Ġlimizde Hayvanları Koruma Kurulu 3 ayda bir toplanmakta ve çalıģmalarına devam etmektedir. F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü KuruluĢlarla ĠĢbirliği Konu ile ilgili olarak Ġlimizde Hayvanları Koruma Kurulu 3 ayda bir toplanmakta ve çalıģmalarına devam etmektedir. F.4. Hassas Yöreler Kapsamına Giren Alanlar F.4 Bölümü ile ilgili elimizdeki mevcut tüm bilgiler Bölüm B.2.6 da verilmektedir. F.4.1. Ülkemiz mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar Konu ile ilgili elimizdeki mevcut bilgiler Bölüm B.2.6 da verilmektedir. F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığınca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı YerleĢtirme Alanları F Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a Tanımlar Bendinin 1., 2., 3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanun un (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) Ġlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri Ġstihsal ve Üreme Sahaları 149

158 F /12/2004 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğinin 17., 18., 19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar F /11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri F Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uayarınca Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve Ġlan Edilen Alanlar F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı getirilen Alanlar F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerin AĢılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar F /01/2002 Tarih ve Sayılı resmi Gazete de Yayımlananarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslar arası SözleĢmeler Uyarınca Korunması Gerekli Olan Alanlar Konu ile ilgili elimizdeki mevcut bilgiler Bölüm B.2.6 da verilmektedir. F /02/1984 Tarih ve Sayılı resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupanın Yaban Hayatı ve YaĢama Ortamlarını Koruma SözleĢmesi (BERN SözleĢmesi) Uyarınca Koruma Altına AlınmıĢ Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. Ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku YaĢama ve Üreme Alanları F /06/1981 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdenizin Kirlenmeye KarĢı Korunması SözleĢmesi (Barcelona SözleĢmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar 150

159 F /10/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak BelirlenmiĢ Alanlar F /09/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği SeçilmiĢ BirleĢmiĢ Milletler Çevre Programı Tarafından YayımlanmıĢ Olan Akdenizde Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihli Sit Listesinde Yer Alan F Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin YaĢama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar F /02/1983 Tarih ve Sayılı Resmi Gazate de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması SözleĢmesi nin 1. ve 2. maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar F /05/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su KuĢları YaĢama Ortamı Olarak Uluslar arası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması SözleĢmesi (RAMSAR SözleĢmesi) Uyarınca Koruma Altına AlınmıĢ Alanlar F.4.3. Korunması Gereken Alanlar F.4.3 Bölümü ile ilgili elimizdeki tüm mevcut bilgiler Bölüm B.2.6 da verilmektedir. F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve YapılaĢma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan,Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, YağıĢa Bağlı Tarımda Kullanılan I. Ve II. Sınıf ile Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı 151

160 F Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Gecici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketlerinin Çekilem Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, BaĢta Su KuĢları Olmak Üzere Canlıların YaĢama Ortamı Olarak Önem TaĢıyan Bütün Sular, Bataklık, Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden Ġtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Kalan Yerler F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu ĠĢletme Sahaları F Bilimsel AraĢtırmalar Ġçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye DüĢmüĢ veya DüĢebilir Türler ve Ülkemiz için Endemik Olan Türlerin YaĢama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik OluĢumların Bulunduğu Alanlar F Mesire Yerleri: 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar Kaynaklar: - Ġl Tarım Müdürlüğü, Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü, Van Orman ĠĢletme ġefliği, 2010 G.TURĠZM G.1. Yörenin Turistik Değerleri G Yörenin Doğal Değerleri G Konum VAN IN ORTAÇAĞ VE SONRASI TARİHSEL YAPILARI I.Van-Merkez 1.1. Van Kalesi Van il merkezinin sınırları içerisinde olup, merkeze 5 km mesafede bulunmaktadır. Van ovasındaki doğu batı doğrultusunda uzanan kaya kütlesi üzerine kurulmuģtur. Kayalık, m arasında değiģen geniģlikte, 1800 m uzunluğunda ve 152

161 100 m yüksekliğinde doğal bir kütleye sahiptir. Güneyden sarp ve dik, kuzeyden meyilli tomografik bir özellik göstermektedir. Üç bölümlü kalenin kuzeydeki çıkıģ yolu, batıdan doğuya doğru hafif rampa Ģeklindedir. TuĢba adıyla uzun süre Urartu Devleti'nin baģkentliğini yapan kale, Urartu kralı I. Sarduri tarafından M.Ö tarihleri arasında kurulmuģtur. Kalede Urartulardan kalma Madır (Sardur) burcu, Analı- Kız açık hava tapınağı, I. ArgiĢti, Kurucular, Menua ve II. Sarduri kaya mezarları, bin merdivenler ile ana kayaya oyulmuģ sur duvar yatakları ve sur duvarları bulunmaktadır. Kalede Urartulardan sonra Osmanlı'ya kadar Pers yazıtı dıģında herhangi bir kalıntı gelmemiģtir. Doğu tarafındaki sur ve kuleler, kuzeybatıya kalan kale giriģ kapısı, tahkimat ve diğer beden duvarları, Yukarı Kale, Süleyman Han Cami ve minaresi ile askeri amaçlı kerpiç ve taģtan çeģitli yapılar Osmanlı döneminden kalmadır. Tahkimatı sağlayan beden duvarları, burçlar ve kuleler moloz taģ, kerpiç ile kesme taģ malzeme ile yapılmıģtır. Bu duvar ve tahkimatlar kuzeyden kalenin slüetini oluģturmaktadır. Osmanlı döneminde kale tamamen askeri amaçlı olarak kullanılmıģtır. Asıl Ģehir kalenin güneyinde kurulmuģtur. Burası da surlarla çevrilmiģ den sonraki tahrip olmuģ haliyle günümüze ulaģmıģtır. Kalede I.Ü. Edebiyat Fakültesi'nden Prof. Dr. Taner Tarhan ve Prof Dr. Veli Sevin tarafından kazılar yürütülmüģtür. Bugün ara verilen kazılar, kuzey taraftaki höyükte, yukarı statelde Süleyman Han Cami ve çevresinde yoğunlaģmıģtır. 1.2.Süleyman Han Camii Van kalesi'nin üst kesiminde, Yukarı Stadelin batısında yer almaktadır. E. Çelebi'ye dayanarak Kanuni Sultan Süleyman tarafından 1534 tamir ettirildiğin kabul edilmektedir. Minaresi Osmanlı nın yöreye hâkimiyetini gösteren sembol bir yapıdır. Cami, kare planlı olup, üzeri düz toprak dam örtülüdür sezonunda Prof. Dr. Taner Tarhan tarafından kazılarak harimi ortaya çıkarılmıģtır. Günümüze kıble duvarının bir bölümü ulaģmıģtır. Caminin doğu cephesinde yer alan minare kare prizma kaideli ve silindirik gövdelidir. Kaide ve gövdesi kesme taģ malzemeden yapılmıģtır. Minarede Ģerefe korkulukları ve üst kesimi yıkılmıģ vaziyettedir. Minaresi Van Kalesi'nin slüetini etkileyen önemli kalıntılardan birisidir Ulu Cami Eski Van Ģehrinde Tebriz Kapı ile Ġskele kapı arasında yer almaktadır. Bugün 153

162 oldukça harap olan yapıyı, 1913'deki W. Bachman'ın fotoğraf ve çizimleri ile sezonlarında Prof. Dr. Oktay Aslanapa nın yapmıģ olduğu kazılarda elde edilen buluntularla tanımak mümkün olmuģtur. O. Aslanapa'nın camiyi 14. yüzyıl baģlarına tarihlendirmesine karģın, tarihi sürece ve yapı hususiyetlerine göre, Selçuklu devrinde yapılmıģ olduğu anlaģılmaktadır. Ayrıca 1571 tarihli Van vilayeti evkaf tahrir defterinde Cami-i Kebir'in ġah-ı Ermen evkafından olduğunun belirtilmesi bunu teyit etmektedir. Buna göre Ulu cami, Van Gölü çevresinde hâkimiyet kuran AhlatĢahlar dan I. Sökmen ( ) veya II. Sökmen ( ) zamanında yapılmıģ olduğu kabul edilmektedir. Dikdörtgen planlı cami, duvarın batı köģesine açılmıģ bir taç kapıdan girilmektedir. Kuzey tarafına Osmanlı döneminde bir bölüm eklenmiģtir. Ġç mekan, mihrap önünü örten Mukarnaslı bir kubbe ile bunu yanlardan çevreleyen çapraz tonozlarla örtülü bölümlerden oluģmaktadır. Günümüze kadar ulaģan minaresi kuzeybatı köģede yükselmektedir. Tuğladan silindirik gövdeli olup, Ģerefeden sonrası yıkılmıģtır. Günümüze ulaģmasa bile, aslında, süsleme ve mimari özellikleri bakımından oldukça hususiyetli iç mekân eski resimlerinden anlaģılmaktadır. Süslemeler iç mekân duvarlarından, mihrapla ve dıģ cephedeki taç kapıda yoğunlaģmıģtır. Tuğla ve alçıdan yapılmıģ süslemeler geometrik, bitkiler ve yazı örneklerinden oluģmaktadır. Bugün minaresi ile temel seviyesinde duvarları mevcut yapının Van'da Selçuklu izlerini göstermesi açısından önemi büyüktür Kızıl Cami Eski Van'ın doğusunda Tebriz kapı mahallesinde bulunmaktadır. Sinaniye Cami veya Tebriz kapısı Camisi olarak da adlandırılmaktadır. Bugünkü caminin minaresi Selçuklu döneminden, cami kısmı ise, Osmanlı devrinden kalmadır. Üzerinde kitabe bulunmadığından hangi tarihte yapıldığı belli değildir. Selçuklu devrinden kalma minare kare kaide üzerinde silindirik gövdeli olarak yükselmektedir. Kaide kısmı kesme taģ, gövde tuğladan gerçekleģtirilmiģtir. Gövde üzerinde geometrik geçmeli bir Ģerit dolanmaktadır. Bu Ģeridin alt ve üst kesimlerinde baçini olarak adlandırılan çini tabaklar yer almaktadır. Bu minarenin de üst kesimi yıkılmıģtır. Sonradan yapılan cami enine dikdörtgen planlı olup, orta bölüm kubbe yanlar beģik tonozlarla örtülmüģtür. Camiden duvarların bir kısmı gelmiģ ve üst örtü tamamen yıkılmıģtır. Camiye kuzey cepheye açılmıģ bir kapıdan girilmektedir. Biri son cemaat 154

163 yerinde, diğeri harimde olmak üzere iki mihrabı bulunmaktadır. Minare ve cami farklı dönemlere iģaret etmektedir. Yalnız minare, Selçuklu devrinden önemli bir kalıntıdır. 1.5.Eski Van Hüsrev PaĢa Külliyesi Hüsrev PaĢa Külliyesi, cami, medrese, imaret, han, hamam, türbe ve misafirhaneden meydana gelmektedir. Cami ve türbe günümüzde sağlam durumdadır. Külliye yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü nce projelendirilmiģtir yılları arasında Yüzüncü Yıl Üniversitesi Van Gölü AraĢtırma ve Uygulama Merkezi tarafından Prof. Dr. Abdüsselam Uluçam baģkanlığında koruma altına alınarak kazı, temizlik ve geçici onarım çalıģmalarına baģlanmıģ ama bu çalıģmalar bitirilememiģtir Cami Hüsrev PaĢa Camisi, 1567 tarihlidir. Halk arasında Hüsreviye ve KurĢunlu adıyla anılan cami Mimar Sinan ın eseridir yılları arasındaki savaģlarda Rus iģgalinde cami tahribat görmüģ; iç mekândaki altıgen çiniler sökülüp Leningrad Müzesine götürülmüģtür. Son cemaat yeri yıkılmıģtır. Cami, 1915 yılındaki yangından sonra terk edilmiģtir yılları arasında depo olarak kullanılmıģ olup, 1960 lı yılların baģında son cemaat yerinin sütun ve kemerleri yıkılmıģ, kubbenin kurģun kaplamaları sökülmüģtür. Yapı, kare planlı bir harim, beģ gözlü son cemaat yeri ve bir minareden oluģmaktadır. DıĢtan 24.00x24.10 m. ebatlarında kare bir plana sahip olan caminin doğu yönüne türbe bitiģtirilmiģtir x15.30 m. ebatlarındaki harim mekânının üzerini m. çapında tek kubbe örtmektedir. KöĢelerden düz tromplarla geçilen kubbenin ağırlığı sekiz sivri kemerle beden duvarına aktarılmıģtır. Duvarlarda kesme taģ, geçiģ elemanları ile kubbede tuğla malzeme kullanılmıģtır. Beden duvarları ve geçiģ elemanlarında kalem iģi süsleme izleri kalmıģtır. Harimin kuzeyinde kalan izlerden ahģap mahfilin olduğu anlaģılmaktadır. Bunlar kuzey duvarı içinde açılmıģ olan iki merdiven ile üstteki hatıl yuvalarıdır. Kıble duvarının tam ortasında mihrap bulunmaktadır. Mihrap kalker taģından yapılmıģ olup, taģlar oyma tekniğinde süslenmiģtir. BeĢ kenarlı mihrap niģ silindirik gövdeli sütuncelerle sınırlandırılmıģtır. BeĢgen niģin içerisi altı kollu yıldızlarla doldurulmuģtur. Üstten üç dilimli kemerle kuģatılmıģ, mukarnaslı bir kavsarayla sonlanmıģtır. Ġçteki bordürde sekizgen geçmeler ve ortalarına gülbezekler yapılmıģtır. DıĢtakinde ise, mukarnas dizisinden oluģan bir bordür yer almaktadır. Mihrabın 155

164 mukarnas kavsarası ile alt etekleri tahrip edilmiģtir. Caminin kuzey tarafında bulunan son cemaat yeri beģ gözlü olup, günümüzde yıkık durumdadır. Orijinalde son cemaat yerinin altı silindirik sütuna dayanan beģ sivri kemerle avluya açıldığı ve üzerlerinin kubbelerle örtüldüğü anlaģılmaktadır. Kalan izlerden kubbelere geçiģ pandantiflerle sağlanmaktadır. Kuzey cephenin ortasında yer alan giriģ kapısı, düz atkı taģlı olup köģelerde silindirik sütuncelere oturan sivri kemerli bir girinti içinde yer almıģtır. Mukarnaslı bingilere oturan düz atkı taģı, on kollu yıldız geçme motifiyle bezenmiģtir. Bunun hemen üzerine caminin inģa kitabesi yerleģtirilmiģtir. Kapının her iki yanındaki dikdörtgen pencereler düz atkı taģlıdır. Ġki yandan sütuncelerle sınırlandırılmıģ pencerelerin üzeri üç sıra mukarnasla doldurulmuģtur. Ġki renkli düzgün kesme taģlarla örülmüģ cephelere doğu ve batıda üçer güneyde de iki pencere açılmıģtır. Ayrıca mihrap güney duvarın ortasında taģıntı yapmaktadır. Caminin kuzeybatı köģesinde yer alan minare, kare prizmalı bir kaide üzerinde, iki kademeli bir pabuçluk ile geçilen silindirik gövdeli ve tek Ģerefelidir. ġerefe ve kubbe eteğine çıkıģı sağlayan merdivenin kapısı kaidenin kuzey tarafında bulunmaktadır. Kaidenin ortasına kare çerçeve içinde satrançlı kufi ile Billâh ibaresi yazılmıģtır. PeĢinden gelen taģ sırasından sonra kaģ kemerler yüzeyi hafifçe oyulmuģ olarak üç yönde bir ters bir düz olarak dolanmaktadır. Gövdeye geçiģteki pahların üst kısımlarında stilize hurma dalları yer almaktadır. Pahlardan sonra sekizgen prizma Ģeklinde pabuç kısmı gelmektedir. Silindirik gövdenin baģladığı yerde burmalı iki kuģak yer almaktadır. Gövdenin ortasında iki çift silmenin sınırladığı kuģağın yüzeyi birbirine geçmeli S motifi ile tezyin edilmiģtir. Gövdenin bitiģ kısmına yakın yerde çift burmalı silme bunun bir taģ sıra sonrası mukarnaslı Ģerefe gelmektedir. ġerefe korkulukları taģ levhalarla oluģturulmuģtur. Silindirik bir petek ve külahla minare son bulmaktadır Türbesi Caminin doğu cephesinin, güneydoğu köģesine Hüsrev PaĢa nın türbesi yapılmıģtır. Türbe üzerindeki kitabesine göre miladi tarihinde Mimar Abdullah oğlu ġaban tarafından yapılmıģtır. Plan itibariyle tek katlı altıgen bir yapıdır. Üzeri onikigen bir kasnağa oturan piramidal bir külahla örtülmüģtür. Yapının dıģa bakan her cephesi üç dilimli kemer içerisine alınmıģ dikdörtgen açıklıklı pencerelerle hareketlendirilmiģtir. Bunlardan kuzey doğu cephedeki kapı olarak düzenlenmiģtir. Bu 156

165 kısmın alınlığına inģa kitabesi yerleģtirilmiģtir. Tüm pencerelerin alınlıkları mukarnas, dairesel rozet ve palmet gibi bitkisel bezeme örnekleriyle süslenmiģtir. Türbenin içerisi sonradan tamamıyla sıvanmıģtır. Zemini taģ döģeli olup, ortasına sembolik mezar yerleģtirilmiģtir Medrese Hüsrev PaĢa Medresesi, caminin kuzeyinde bulunmaktadır. Cami ile birlikte planlanıp aynı tarihte yapılan medrese, Mimar Sinan ın eserleri arasında sayılmaktadır. Medrese, caminin kuzeyinde avluyu U biçiminde saran öğrenci hücreleri ve bu hücrelerin önündeki revaklardan oluģmaktadır. Caminin batısında büyük bir dershaneliği ve avlusunda havuzu bulunur. Planıyla medrese, klasik Osmanlı medreselerinin genel Ģemasına iģaret etmektedir. Medrese odaları ve avlunun ortasındaki havuz kazılar sonucunda çıkarılıp temizlenmiģtir. Medrese hücrelerine avludan birer kapı ile girilmektedir. Yapı günümüzde oldukça harap durumdadır. Medrese de malzeme olarak moloz taģ kullanılmıģtır Ġmaret Hamam olarak bilinen çalıģmanın kazı sonucunda vakfiyesinde belirtilen imaret olduğu anlaģılmıģtır. Kazı sonunda elde edilen verilere göre köģeleri tam dik olmayan 25.50x23.00 m. ölçülerinde kareye yakın dikdörtgen planlı bir yapı olduğu anlaģılmıģtır. Ġç mekân merkezi planlı bir düzenleme gösterir. Ortası dört payeye oturan merkezi bir kubbe ile haçvari bir düzenleme gösteren mekânlar ve köģe odalarından oluģmaktadır. Kuzeybatıdaki tonozu ile orta kubbeye geçiģ elemanları kısmen ayakta olup yapının diğer bölümleri temel seviyesine kadar yıkılmıģtır. Yapıda tuğla ve moloz taģ malzeme kullanılmıģtır. Kazıda çıkan kısımlar konservasyonu yapılarak korumaya çalıģılmıģtır Han Külliyenin doğusunda yer alan Hüsrev Hanı da yıkık vaziyettedir. Kuzeyde giriģ kapısı, avlu etrafında sıralanmıģ odaları bulunmaktadır. Yapının kazı ve temizlik çalıģmalarından sonra planının ortaya çıkarılabileceği anlaģılmaktadır Hamamı Külliyenin diğer yapılarından daha uzağa yapılan hamam Kızıl Minareli Caminin önünde bulunmaktadır. Doğu-Batı doğrultusunda uzanan çifte hamam özelliğindeki yapı 157

166 dikdörtgen planlıdır. Kadınlar bölümünün giriģi batıdan verilmiģtir. Soğukluktan sonra erkekler kısmında üçer, kadınlar tarafında ikiģer bölmeli temizlik ve ılıklık bölümleri yer almaktadır. Haçvari dört eyvan Ģemasında düzenlenen sıcaklıkların köģelerinde dörder halvet bulunmaktadır. Eyvanlar, tonoz ve diğer mekânlar kubbelerle örtülmüģtür. Hamam dıģ yüzeyleri kesme taģ örgülü dolgu duvar tekniği ile yapılmıģtır. Örtüye geçiģ elemanları ile kubbe ve tonozlarda külliyenin diğer yapılarında olduğu gibi tuğla kullanılmıģtır. Yapının beden duvarları nispeten sağlam, üst örtü ile eyvan kemerleri tamamen yıkılmıģ vaziyettedir. Duvarların dıģ yüzündeki kesme taģlar sökülmüģtür Kaya Çelebi Camii Eski Van'ın Orta kapı mahallesinde surlara yakın bir yerde bulunmaktadır. Vakfiyesine göre Kaya Çelebi Zade Koçi Bey tarafından 1660 tarihinde yapımına baģlanmıģ, ancak Koçi Bey'in idam edilmesi üzerine 1663 yılında Cem Dedemoğlu Mehmet Bey tamamlatmıģtır yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün yapmıģ olduğu onarımlardan sonra, ibadete açılmıģtır. Cami, kare planlı ve tek kubbeli harim ile kuzeyindeki beģ gözlü son cemaat yerinden oluģmaktadır. Kuzey batı köģede minaresi bulunmaktadır. Ġki renkli kesme taģlarla inģa edilmiģ olan caminin cepheleri, değiģik formlarda pencerelerle hareketlendirilmiģtir. Ayrıca kuzey cephenin ortasına camiye giriģ sağlayan kapı yerleģtirilmiģtir. Bu cephedeki kapı ve pencerelerde bitkisel ve geometrik süslemeler yer almaktadır. Caminin içerisinde kıble duvarına yerleģtirilmiģ mihrap dikkat çekmektedir. Düzgün kalkar taģlarıyla gerçekleģtirilmiģ mihrap, mukarnaslı bir bordürle çerçevelenmiģ kareye yakın dikdörtgen görünüģlüdür. GeniĢ bir yüzey ortasında üç dilimli kemerle taçlandırılmıģ beģ kenarlı ve mukarnas kavsaralı mihrap niģi bulunmaktadır. Mihrap geometrik ve bitkisel süslemeleriyle önem taģımaktadır. Minaresi ise, kare kaideli ve silindirik gövdelidir. ġerefeden sonra kısa bir petek ve külahla son bulmaktadır. Osmanlı devrinin önemli yapılarından birini teģkil etmektedir. Eski Van'ın tek ibadete açık camisi konumundadır. 1.7.Horhor Camii Eski Van'ın Horhor bahçelerine yakın bir yerinde yer almaktadır. Kitabesi ve vakfiyesi bulunmadığından hangi tarihte ve kim tarafından yaptırıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Mimari özelliklerine bakarak, Osmanlı devrinde muhtemelen XVIII. 158

167 yüzyılda yapılmıģ olmalıdır. Cami enine dikdörtgen planlı olup, güney ve doğu duvarları ile günümüze ulaģmıģtır. Örtüsü de yıkık olan camide, kıble duvarının ortasına yerleģtirilmiģ taģ mihrap önemlidir. DıĢa taģıntılı mihrap, dikdörtgen taģıntılı mihrap dikdörtgen görünüģlü istiridye yivli kavsara ile sonlanan beģ kenarlı niģ Ģeklindedir. Mukarnaslı bir tepeliği bulunmaktadır. Üzerinde kök boyalarla yapılmıģ kalemiģi süslemeler mevcuttur Kethüda Ahmet Cami Eski Van'ın kuzeybatı tarafında, Horhor Camii ile Ulu Camii arasında yer almaktadır. Kitabesi bulunmadığından kim tarafından ve hangi tarihte yaptırıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Ancak mimari durumuna bakarak XVIII - XIX. yüzyıllara tarihlendirilmektedir. Enine dikdörtgen planlı caminin duvarları sağlam olup, üst örtüsü yıkılmıģtır. Duvarlar altta taģ, üstte kerpiçle yapılmıģtır. Harime kuzey cephenin ortasına açılmıģ bir kapıdan girilmektedir. GiriĢ ekseninde, kıble duvarının ortasına yerleģtirilmiģ yarım daire planlı bir niģ Ģeklinde mihrap bulunmaktadır ġeyh Abdurrahman Baba Mescidi Ve Türbesi Ġç Kale nin oturduğu kayalığın kuzey yamacında Analıkız yerel adıyla anılan Urartu tapınağı yakınında bulunan ziyaret yeri, ġeyh Abdurrahman Baba ya aittir. 15.yüzyıl dolaylarında Bağdat tan geldiği ve buraya yerleģerek halkı irģat ettiğine inanılır. Zaviyesi ölümünden sonra türbe haline getirilerek etrafında oluģan mezarlıkla birlikte ziyaret edilmeye baģlanmıģtır Rus iģgali sırasında tahrip edilerek terk edilen yapılar yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü nce yenilenmiģtir Mescit Kıble duvarı yamaçtaki kayalığa bakan ve diğer üç yönden yükseltilen mescide sekiz basamaklı bir merdivenle çıkılmaktadır. Dikine dikdörtgen planlı yapı yıkılarak yerine 7.00x 7.00 m ölçülerinde daha küçük bir mescit inģa edilmiģtir. Yeni yapının duvarları Ahlât taģıyla örülmüģ, üzeri köģelerde düz bingilere oturan tek kubbe ile örtülmüģtür. Yarım daire planlı basit bir mihrap niģi ile ahģap bir minberi bulunmaktadır. Payelerle taģınan, yuvarlak kemerlere yaslanan düz beton örtülü bir son cemaat yeri mevcuttur. DıĢa taģıntılı yuvarlak kapı kemeri üzerindeki mermer kitabede Türkçe olarak Y.T yy, Tamir tarihi: 1982 yazılıdır. Günümüzdeki mescit içten beyaz 159

168 kireç sıvalı, dıģtan sıvasız ve süslemesizdir Abdurrahman Baba Türbesi Sekizgen bir planda kümbet biçiminde yapılmıģ Abdurrahman Baba Türbesi, doğudaki kenarı ile mescitle birleģmektedir. Son cemaat yeriyle aynı seviyedeki zemin üzerine oturtulmuģ türbenin taģkın yuvarlak kemerli kapısı kuzeydoğuya açılmıģtır. Üzerinde yazıları kısmen silinmiģ Arapça bir kitabe mevcuttur. Sekizgen gövdenin üzerinde her kenarda birer menfez pencere; dıģ cephelerde bir sıra sathi kemer dizisinden oluģan süsleme yer almaktadır. Üzeri piramidal külahla örtülmüģtür. Ahlât taģıyla yapılmıģtır. Ġç mekânda ġeyh Abdurrahman Baba nın sandukası bulunmaktadır Galip PaĢa Türbesi Van da görevli iken ölen Osmanlı PaĢası için yapılan bu türbe kümbet biçiminde ele alınmıģtır. Türbe dıģtan sekizgen, içten daire planlıdır. Beyaz kireç taģıyla inģa edilmiģtir. Örtüsü plana uygun olarak içten kubbe dıģtan piramidal külahla örtülüdür. Kuzeydoğudaki basık kemerli kapısı tam karģısındaki kenarda bir menfez penceresi bulunmaktadır. Yapı içinde tek sanduka bulunmaktadır. Süslemeye yer verilmemiģtir Ġkiz Kümbetler Eski Van sur duvarları dıģında Kaya Çelebi Camisi'nin güneybatısında Orta Kapı Mezarlığı'nın içerisinde yer almaktadır. Kümbetlerden biri 1789 yılında ölen Van Beylerbeyi Teymur PaĢa'ya, diğeri 1796 yılında ölen kardeģi Ahmet PaĢa'ya aittir. Her ikisi de sekiz sütunla oluģturulmuģ, baldeken tarzda inģa edilmiģtir. Sekizgen bir kaideye oturan sütunlar sivri kemerlerle birbirine bağlanmıģtır. Üzerleri sivri kemerlere oturan piramidal birer külahla örtülmüģtür. Yapıların zeminleri taģ döģeli olup, sanduka yoktur yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarımları yapılmıģtır Surb Paulos ve Petros Kilisesi Kızıl Minareli Camii nin güneybatısında bulunan kiliseler, Çifte Kilise olarak da bilinmektedir depreminde büyük ölçüde harap olan Surb Paulos Kilisesi Bahmann ın çizdiği plana göre dikdörtgen planlı ve tek nefli olup, taģ malzeme ile inģa edilmiģtir. Kilisenin geç dönemde eklenen giriģi, ortada dört payeye oturan kubbeli orta mekânı ve bunun doğusunda apsisi bulunmaktadır. DıĢa taģmayan yarım daire planlı 160

169 apsisin iki yanında beģik tonozlu iki pastoforion hücresi mevcuttur. Kademeli kemerle üzerine oturtulmuģ kubbe ve tonozlar tamamen yıkılmıģ durumdadır. Yıkıntılar yapının iç mekânını büyük ölçüde doldurmuģtur. Kilisenin beden duvarları dıģındaki kısmı tanınmayacak durumda, harap vaziyettedir. Surb Paulos Kilisesi nin güney duvarına bitiģtirilen Surb Petros Kilisesi ise, taģtan yapılmıģ ancak bunun da kuzey duvarı ile apsisi dıģında kalan kısımları yıkılmıģtır Surb Sahak Kilisesi Eski Van da Çifte hamamın doğusunda bulunan kilise Ģehir içindeki büyük kiliselerden biridir. Ancak apsisinin bir bölümü dıģında yapı, tamamen yıkılmıģ durumdadır. Kalan izlerinden ve kaynaklardan dokuz kubbeli jamaton ile gerisinde haç planlı büyük bir kiliseden oluģtuğu anlaģılmaktadır Surb Vardan Kilisesi Tebriz Kapısı yakınında bulunan kilise günümüze nispeten sağlam durumda ulaģmıģtır. Dikdörtgen planlı yapı batıda narteks bölümü, ortada naos, doğuda derin bir apsis ve iki yanındaki pastoforion hücrelerinden meydana gelmektedir. Orta mekân tromplarla geçilen tek kubbe; iki katlı pastophorion hücreleri ve narteks beģik tonozlarla örtülmüģtür. BeĢ kenarlı apsisin her yüzü üstte sivri kemerli kör niģlerle teģkilatlandırılmıģtır Surb Stephanos Kilisesi Surb Vardan Kilisesi nin batısında yer alan yapı doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlı ve naos kısmı pandantif geçiģli kubbe ile örtülüdür. Yarım daire Ģeklindeki apsisin iki yanında dikdörtgen planlı ve iki katlı pastophorion hücreleri bulunmaktadır. Duvarlar kum ve kireç taģı ile örülmüģtür.kubbe ve tonozlarda tuğlaya yer verilmiģtir Miri (Arpa) Ambarı Eski Van Ģehrinin kuzeyinde kalenin oturduğu kayalıklara yaslanan ambar, Osmanlı döneminde muhtemelen XVII-XVIII. Yüzyıllarda inģa edilmiģ olmalıdır. Yapı doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlı olup,17.00 x 45.00m ölçülerinde tutulmuģtur. Duvarla birbirinden ayrılmıģ üç bölüm halinde düzenlenmiģtir. Doğudaki bölümün kuzey doğusuna dıģa taģıntılı bir mekân yapılmıģtır. Ambarın her üç bölümü de üçer sahından oluģmaktadır. Sahınlar, kuzey güney yönünde uzanan, iki sıra halinde ikiģer payeye oturan üçer sivri kemerle birbirinden ayrılmıģtır. Üzerleri aynı yönde beģik tonozlarla 161

170 örtülmüģ olup, üst örtünün tamamı yıkıktır. Yapıya giriģ güney cephenin batısına kaydırılmıģ kütlesel olarak taģıntılı tuğladan sivri kemerli bir girinti içine alınmıģ iki kapı ile batıdaki ve ortadaki bölümlere girilmektedir. Bu taģıntının batısında dama çıkıģ sağlayan merdiven yer almaktadır. Doğudaki bölüme de orta kısımdan güney köģedeki kapıdan geçilmektedir. Ġçerisi mazgal pencerelerle aydınlatılmıģtır. Yapının beden duvarları düzgün sıralı moloz taģ ile inģa edilmiģtir. Yer yer köģelerde, kapı ve pencere sövelerinde düzgün kesme taģ, kemerlerde tuğla kullanılmıģtır. Günümüzde kendi haline terkedilmiģ sadece duvarları ayaktadır Mustafa Dilaver Evi Van Ġl merkezinde Selim Bey Mahallesi, Eski Kale Yolu üzerinde yer almaktadır. Ev, 1907 yılında yapılmıģ olup 1915 de üst katı yıkılınca 1918 de aynı plan Ģemasına göre tekrar inģa edilmiģtir. Ġki katlı, köģklü ve ortası sofalı evler grubuna girmektedir. Yola bakan cephesinin ortasına yerleģtirilmiģ bir kapı ile yapıya girilmektedir. Her iki katın birbirine benzeyen planı ortada boydan boya bir sofa ve bunun iki yanında eģit büyüklükte üçer odadan oluģmaktadır. Alt kat sofanın sağ tarafındaki bir merdivenle üst kata çıkılmaktadır. Üst kat sofanın yola bakan güney cephesine ahģaptan yapılmıģ bir köģk yerleģtirilmiģtir. Evin üst örtüsü düz toprak damlı olup, döģeme üzerine mertek, kamıģ, püģürük ve çamur sıva ile oluģturulmuģtur. Yapı da hem üst katın tabanı, hem de örtüsü yıkılmıģ vaziyettedir. Yapıda su basman seviyesine kadar moloz taģ diğer kısımlar kerpiç, iç döģeme ve örtü ahģap malzeme ile gerçekleģtirilmiģtir. Ayrıca yapının cephesinde süsleme maksatlı tuğlalar kullanılmıģtır. Güney cephesi her iki kata açılmıģ pencereler ve ortadaki dıģa taģıntılı köģkle hareketlendirilmiģtir. Alttaki kapı ve bunun üzerinde yer alan köģkün iki yanında altlı üstlü ikiģer pencere yer almaktadır. Bu pencereler tuğladan yapılmıģ sivri kemer alınlıklıdır. Alınlıklarına tuğlaların değiģik dizilmeleri ve üsttekilerin ortasına ay-yıldız motifleri yerleģtirilmesi ile süslemeler yapılmıģtır. Van ın sivil mimarisini yansıtan önemli örneklerden biri olmasına rağmen bugün oldukça harap ve büyük ölçüde yıkılmıģ durumdadır Yukarı Bakraçlı Köyü-Varagavank Manastırı (Yedi Kilise) Manastır yapıları Van ın 9 km. güneydoğusunda yer alan Yukarı Bakraçlı Köyü nün içinde bulunmaktadır. Köy yerleģmesi, Erek Dağı nın (3204 m.) güney 162

171 yamacındaki bir taraça üzerinde kurulmuģtur. Ermeni kaynaklarına göre manastır, Sainte Gaiane ile Hripsime nin getirdiği hakiki kutsal haçın bir parçasını korumak için VII. yy.da kurulmuģtur. Ancak manastırla ilgili tarihi veriler, X. yy.da ortaya çıkmaktadır. Kiliseler kompleksinin birinci grubunu oluģturan Sainte Sophia Kilisesi, günümüze gelemeyen güney duvarındaki bir kitabeye göre, Kral Gagik Bagratid in kızı Khoshush Hatun tarafından 981 tarihinde inģa ettirilmiģtir. Ġlk kilisenin kuzey duvarına bitiģik yapılan Kırk KeĢiĢler veya Saint Jean Kilisesi olarak da anılan ikinci kilisenin yapım tarihi kesin bilinmemektedir. Ġlk grubun kuzeyinde yer alan ve onlardan 2.50 m. geniģliğindeki bir holle ayrılan ikinci grup kiliseler topluluğunun çekirdeğini oluģturan Surb Astuacacin Kilisesi (Kutsal Meryem), Kral Senekerim tarafından kendisi ve eģinin mezarlarının yer alması amacıyla XI. yy. baģında inģa ettirmiģtir. Bu hızlı büyüme ve Ardzruni sülalesinin koruması sonucu manastır bu dönemde baģpiskoposluk merkezi haline gelmiģtir. Varag Manastırı XVII. yy.da Vaspurakan daki manastırların en ünlü ve geliģmiģ manastırı olarak Ecmiadzin Katogikosluğu na bağlı baģpiskoposluk konumunu güçlendirmiģtir. Manastır yapıları 1648 tarihinde meydana gelen bir deprem sonucu yıkılmıģtır. Büyük hasar gören Surb Astuacacin Kilisesi, 1648 tarihinde BaĢrahip Kirakos denetiminde aslına uygun olarak yeniden yaptırılmıģtır. Aynı yıl kilisenin batısına bitiģik Saint Georges Jamatunu inģa edilmiģtir. Bu deprem sonrası manastırın etkinlikleri zayıflamıģ ve uzunca bir çöküģ dönemi geçirmiģtir. Sadece 1724 ve 1769 tarihlerinde manastır yapılarının çöken bazı kubbelerinde küçük çaplı onarımlar yapılabilmiģtir. XIX. yy.da imar faaliyetlerinde bir canlanma olmuģ ve 1817 tarihinde Vardapet Gregoire tarafından jamatunun güneyine Saint Croix Kilisesi eklenmiģtir. Bu yapı daha sonra kütüphane ve matbaa olarak kullanılmıģtır da jamatunun kuzeyine Saint Sion Kilisesi bitiģtirilmiģtir. Bu yapının malzemesi yıkılan Sainte Sophia Kilisesi nden temin edilmiģtir. Jamatunun batı cephesine eklenen çan kulesi XIX. yy.a tarihlendirilmektedir. Kutsal içeriğinin yanı sıra siyasi etkinlikleriyle de ün yapan manastır, izlediği misyonun sonucu XX. yy. baģında terk edilmek durumunda kalınmıģtır. Varagavank Manastırı nın değiģik zamanlarda yapılmıģ altı kilise, bir jamatun, bir çan kulesi ve dıģ duvarlarla çevrili birçok ek binadan oluģtuğu bilinmektedir. Yapıların ilk doğru çizimleri W.Bachman tarafından yapılmıģtır. Bu araģtırmacının çalıģmaları neticesinde manastırın yüz sene önceki durumu hakkında bilgi edinmemiz mümkün olmaktadır. 163

172 Dinsel iģlevli binalar birbirine yakın olarak kurulmuģ iki ayrı kompleksten meydana gelmiģtir. Güneydoğu köģede yer alan birinci kompleksi, en eski tarihli Sainte Sophia ve Saint Jean Kiliseleri oluģturmaktadır. Ġkinci kompleks, Saint Jean Kilisesi nin kuzeyinde yer alan ve bu kiliseden 2.50 m. geniģliğindeki bir holle ayrılmıģ olan yapılar topluluğudur. Bu grup, merkezde Surb Astuacacin Kilisesi, batısına bitiģik jamatun, kuzey duvarına eklenen Saint Signe ġapeli, jamatunun kuzey duvarına bitiģik yapılmıģ Saint Croix Kilisesi, güneyde yer alan Saint Sion Kilisesi ve jamatunun batı cephesine eklenen revaklı çan kulesinden oluģmaktadır. Kilise yapılarının haricinde kompleksin güneybatısında L Ģeklinde oluģturulmuģ çift katlı 47 adet keģiģ hücresi, bir banyo, eğitimle ilgili sekiz odalı iki bina ve sosyal tesisler bulunmaktaydı. Bu yapıların hepsini dıģtan bir çevre duvarı kuģatmaktaydı. Günümüze kadar ulaģan ikinci grup yapıların çekirdeğini tarihleri arasında inģa edilen Kutsal Meryem Ana Kilisesi oluģturmaktadır. DıĢtan doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlı yapı, içten dörtlü yonca planlı olarak yapılmıģtır. Merkezi planlı kilisenin kubbesi yıkılmıģ vaziyettedir. Ġç mekânı dört yöne açılmıģ, yarım daire planlı niģlerle köģelere yerleģtirilmiģ odalar oluģturmaktadır. Sonradan eklenen jamatonla kapatılmıģ olan batı cephenin ortasındaki bir portalle girilmektedir. Kapı dıģtan içe doğru kademelenme yapan çeģitli silme ve bordürlerle çerçevelenmiģtir. Çerçeve, sivri kemerli olarak kapıyı kuģatmaktadır. Burası zengin bir süsleme anlayıģı ile tertip edilmiģtir. Mukarnaslar, rumiler, haç motifleri ve kaval silmeler bu hareketliliği arttırıcı unsurlardır. Kilisenin batısına 1648 yılında eklenmiģ olan jamaton kare planlı ve dokuz bölümlüdür. Sivri kemerlerle birbirinden ayrılmıģ bölümlerin her biri kubbeyle örtülmüģtür. Bununla batı cephesinde yer alan portal dikkat çekicidir. Sivri kemer formunda, mukarnaslı, kaval ve oluk silmelerle teģkil edilmiģtir. Ortasında basık kemerli bir kapı açıklığı mevcuttur. Ayrıca jamaton içerisinde duvar ve payeler fresklerle süslenmiģtir. Kilise ve jamatonda düzgün kesme taģ malzeme. portallerde mermer, örtüde tuğla, içerisindeki niģ ve diğer mimari unsurlarda iki renkli taģlar kullanılmıģtır. Bu grubun bir diğer yapısı ise günümüzde yıkılmıģ bulunan St. Seal Ģapelidir. Kutsal Meryem Ana kilisesinin kuzey batısına bitiģik olarak yapılmıģ ve kiliseden bir koridorla geçilmekteydi. Jamatonun kuzeyindeki Kutsal haç kilisesi, 1817'de eklenmiģtir. Doğu batı doğrultusunda uzanan tek nefli bir yapıdır. Malzeme olarak kaba yönü taģlar 164

173 kullanılmıģtır. Diğer bir yapı ise, jamatonun güney duvarına 1849 yılında eklenmiģ olan St. Sion kilisesidir. Bu da dikdörtgen planlı ve tek bölümdür. Üzeri doğu batı doğrultusunda uzanan beģik tonozla örtülüdür. Duvarları iki sıra tuğla bir sıra taģla oluģan örgüyle gerçekleģtirilmiģtir. Jamatonun batısına eklenen çan kulesinin alt kısmı üç gözlü revak Ģeklinde düzenlenmiģtir. Bunun üzerindeki çan kulesi yıkılmıģtır. Ortadaki iki sütunun baģlıkları dikkat çekmektedir. Ġki yandan duvarlarla kapatılmıģ üç gözün üzerleri beģik tonoz örtülüdür. Günümüzde manastırın birinci kompleksinden sadece Sainte Sophia Kilisesi nin apsisi ayaktadır. Saint Jean Kilisesi ise, tamamen yıkılmıģtır ve bu kilisenin bulunduğu kısım zeminden yaklaģık 2.00 m. yükselmiģtir. Ġkinci yapılar topluluğundan; Surb Astuacacin Kilisesi, batısındaki jamatun, jamatunun kuzey ve güney duvarlarına bitiģik yapılmıģ iki kilise ile jamatunun batısına eklenen çan kulesinin üç bölümlü revak kısmı günümüze gelebilmiģtir. Kilise ve jamatunun sadece piramidal kubbeleri çökmüģtür. Saint Signe ġapeli ise tamamen ortadan kalkmıģtır Manastırın keģiģ hücreleri, sosyal ve eğitim tesisleri ile çevre duvarından hiçbir iz kalmamıģtır. Manastırın avlu kısmı bugün köy meydanı konumundadır. Uzun yıllar özel mülkiyette kalan manastır yapıları saman ve ot deposu olarak kullanılmıģtır. Günümüzde Van Müzesi tarafından yapılar temizlenerek ziyarete açık hale getirilmiģtir Çarpanak Adası Saınt Jean Manastırı Adanın kuzey tarafında kurulmuģ olan Ktouts manastır kompleksi St. Jean'a atfedilen bir kilise ile batısındaki jamaton ve kuzeydoğusundaki Ģapelden meydana gelmektedir. Manastır yapıları, Van merkez ilçesinin 24 km. kuzeybatısında bulunan Dibekdüzü (Anavank) Köyü mevkiindeki TaĢburun yarımadasının 750 m. açığında yer alan Çarpanak Adası nda kurulmuģtur. YaklaĢık 1,2 km. uzunluğunda, 0,5 km. geniģliğindeki adanın yüzölçümü m² dir. Ada eskiden ince bir uzantı ile anakaraya bağlıyken, göl sularının zaman içerisinde yükselmesi sonucu bu bağlantı sular altında kalmıģtır. Çok iģlek olmasa da Çarpanak Adası na, Van Gölü kenarında iskelesi bulunan tüm yerleģim birimlerinden kalkan motorlu teknelerle ulaģım sağlanabilmektedir. Ünlü Saint Jean Manastırı nı (Ktouts-Ktuc) üzerinde barındıran Çarpanak Adası, IX. yy.a kadar Ermeniler tarafından Tchakatan adıyla bilinmiģ, bu yüzyıldan sonra bir 165

174 grup meleğin buraya indiğine dair inanıģa dayanarak Ktouts (grup-küme-sihirli nokta) ismiyle anılmıģtır. Bu manastırın tarihiyle ilgili çeģitli Ermeni rivayetleri ve inanıģlarının yanı sıra, el yazma kitaplar, mimari kitabeler ve bilimsel araģtırmalara dayanan pek çok bilgi bulunmaktadır. Manastırın adı ilk olarak 1414 tarihli bir el yazmada Ktouts olarak geçmektedir. ĠnanıĢa göre, Dörtlü Koruyucu (Kutsal Haç, Saint Jean, Saint Gregorie ve Saint Hripsime) adına kurulmuģtur yıllarına tarihlendirilen baģka bir el yazmada manastırın IX. yy.da Saint Gregoire adına yapıldığı, XV. yüzyıla kadar kesintisiz faaliyetini sürdürdüğü bildirilmektedir. XV. yy.a ait bir kolofonun verdiği bilgilerden yapıların, 1462 yılında usta Etienne Falak ve üstadı Piskopos Gregoire tarafından yeni baģtan inģa edildiğini öğrenmekteyiz. Burada yazılmıģ XV. yy.a ait 12, XVII. yy.a ait 14 el yazma kitabın bulunması, manastırın bu yüzyıllarda aktif bir el yazma merkezi olduğunu göstermektedir. Buna karģılık XVI. yy.da yazılmıģ hiç bir el yazmasının bulunmaması, bölgede yaģanan siyasi karıģıklık ve savaģlara bağlı olarak bu manastırında zayıflayıp faaliyetlerini durdurduğunu göstermektedir. Manastır hayatının XVII. yy.ın ortalarına doğru yeniden canlanması, Lim (Adır) Manastırı nın kurucusu KeĢiĢ Nerses in 1626 tarihindeki ölümünden sonra yerine geçen Vardapet Etienne zamanında buradan Çarpanak Adası na göçen keģiģler tarafından gerçekleģtirilmiģtir. Yapılar, 1703 tarihinde meydana gelen depremde büyük ölçüde zarar görmüģtür. Yıkılan yapılardan Saint Jean Kilisesi, doğu cephesindeki orta pencerenin etrafında bulunan üç kitabe ve batı giriģinin kapı alınlığındaki bir kitabeye göre, manastırın baģrahibi Piskopos Simeon un görevlendirdiği Vardapet Eremia tarafından mimar Khochkabar a tarihleri arasında yeniden inģa ettirilmiģtir. Kilisenin yapım masrafları Bitlis teki Hıristiyan cemaat tarafından karģılanmıģtır ve bu inģaatın masraflarına katılanlar adına taģlara kazınmıģ çok sayıda dua metni bulunmaktadır. Jamaton bölümü ile batı giriģinin üzerindeki çan kulesi, kilisenin yapımından kısa bir süre sonra Datik lakaplı Piskopos Karapet tarafından XVIII. yy.ın ortalarında inģa edilmiģtir yılları arasında manastırın baģrahibi olan Vardapet Karapet kilise ve jamatunda onarımlar yapmıģtır. BaĢmelekler ġapeli, yapılara bu onarımlar sırasında eklenmiģ olmalıdır larda adayı ziyaret eden seyyah H. F. B. Lynch, manastırın sekiz rahibiyle birlikte faaliyette olduğunu bildirmektedir. XIX. yy. sonu XX. yy. baģlarında Van da meydana gelen isyan ve siyasi olayların önemli merkezlerinden biri olan manastır, 1915 tarihine kadar bu durumunu korumuģ ve izlediği misyonun sonucu olarak 1918 de Van ın düģman iģgalinden kurtarılmasıyla terkedilmiģtir. Günümüze gelen yapılar XVIII. yy. ve sonrasına aittir. Ktouts Manastırı; 166

175 Saint Jean a atfedilen bir kilise, kilisenin batısına eklenen jamatun ve batı giriģinin üzerindeki çan kulesiyle, jamatunun kuzeydoğusuna bitiģtirilen BaĢmelekler ġapeli nden oluģmaktadır. Bu kilise kompleksinin kuzey ve batı tarafında keģiģ odaları ve sosyal tesisler, güneydoğusunda ise mezarlık yer almaktadır. Manastırı oluģturan yapılardan günümüze Saint Jean Kilisesi, jamatun ve kısmen tahrip olmuģ halde kütüphane ilaveli BaĢmelekler ġapeli sağlam olarak gelebilmiģtir. KeĢiĢ odaları ve sosyal tesisler yıkılmıģ olup temel kalıntıları görülebilmektedir. Neredeyse tamamen kaybolmuģ olan mezarlığı, yarı toprak altındaki birkaç mezar taģından tespit etmek mümkündür. Ktouts Manastırı nın bulunduğu Çarpanak Adası, günümüzde yerli ve yabancı ziyaretçiler tarafından turistik amaçlarla gezilen bir yer konumundadır ve Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından sit alanı olarak koruma altına alınmıģtır Adır Adası Saint Georges Manastırı Van Gölü nün kuzeyinde bulunan Adır Adası, Van - ErciĢ karayolunun 40. kilometresinde, kıyıdan yaklaģık 2 km. uzaklıktadır. Van ın Yaylıyaka Köyü DöĢeme Mezrası ndan kalkan bir motorlu tekne yolculuğu ile on dakikada ulaģım sağlanabilmektedir. Saint Georges (Lim) Manastırı, Ermeni rivayetlerine göre IX. yy.da kurulmuģtur.. Manastır yapılarının kuruluģuna ait gerçek bilgi, XIV. yy. baģına aittir. Saint Georges Kilisesi 1305 yılında I. Zacharia tarafından sağlam bir Ģekilde yapılmıģtır. Etkinliğini XIX. yy. sonuna kadar devam ettirmiģtir. XIV. baģından XIX. yy. sonuna kadar bu manastırda yazılmıģ atmıģ dört el yazma kitap tespit edilmiģtir. Jamatonun içinden Saint Sion ġapeli ne geçiģi sağlayan kapıda bulunan iki kitabeye göre jamatun 1766 tarihinde Moks lu (Bahçesaray) Vardapet Hovhannes tarafından yapılmıģtır. Jamatuna bitiģtirilen Saint Sion ġapeli XVIII. yy. sonu XIX. yy. baģına tarihlendirilmektedir. Günümüze gelebilen yapılar XVIII. yy.a aittir. XIX. yüzyıl sonu XX. yy. baģlarında Van da meydana gelen isyan ve siyasi olayların önemli merkezlerinden biri olan manastır, 1915 tarihinde terk edilmiģtir. Adanın güneyinde kurulmuģ olan manastırın; Saint Georges Kilisesi, jamatun, Saint Sion ġapeli, çan kulesi, keģiģ hücreleri, okul, geniģ bir mezarlık ve iskeleden oluģtuğu bilinmektedir Ancak manastırdan günümüze kilisenin giriģ kısmının 167

176 kuzeyindeki tonozlu mekân, jamatun ve Saint Sion ġapeli gelebilmiģtir. Diğer yapıları yıkılmıģ olan manastır günümüzde metruk bir haldedir. 2. BAHÇESARAY 2.1. Bahçesaray-Saint Georges Manastırı Bu manastır eski Bahçesaray GevaĢ yolu üzerindedir. Yapılar, Agirof sıra dağlarının (3400 m.) güney yamacındaki Ağzı Gedik Geçidi nin (3250 m.) eteğinde bulunan 2400 m. yüksekliğindeki küçük bir taraça üzerinde kurulmuģtur. Yapılara, Bahçesaray dan kuzeydoğuya doğru yapılan ve Sündüz Çayı nı takip eden dört saatlik zorlu bir yürüyüģle ulaģılmaktadır. Manastırın kuruluģ tarihini tespit etmekte güçlük çekilmektedir. Ermeni rivayetlerine göre Vaspurakan Krallığı ( ) döneminde kurulmuģtur. Kilisenin kesin yapım tarihini belirten bir kitabe yoktur. Jamatun, batı cephesinde bulunan bir kitabeye göre 1601 tarihinde inģa edilmiģtir. Kilisenin güneybatı duvarına eklenen Ģapel, doğu cephesinde yer alan kitabesine göre, 16 Haziran 1887 tarihinde yaptırılmıģtır. Manastır, XX. yy. baģında terkedilmiģtir yıllarında yöre halkı tarafından Ģapelin üzerine ikinci bir kat eklenmiģ ve kilisenin güneyine ek mekânlar yapılarak 1980 lere kadar han olarak kullanılmıģtır. Saint Georges Kilisesi, jamatun ve bir Ģapelden oluģmaktadır. Yapılardan günümüze, üst örtüsü yıkılmıģ olan kilise ve bu yapının batısına eklenen jamatun sağlam olarak gelebilmiģtir. Kilisenin güneybatısına bitiģtirilen Ģapel ve ek mekânlar yıkılmıģ durumdadır. Manastır günümüzde metruk bir haldedir. Eski yol üzerinde bulunan ve pek çok yolcu tarafından ziyaret edilen bu manastır; Pouthkouvank, Sarivank (Dağ Manastırı), Horoz Manastırı ve Dira Han (Han Kilise) isimleriyle de bilinmektedir. 2.2.Bahçesaray Elmayaka Köyü St. Femmes Manastırı Bu manastır Bahçesaray ilçesinin 8 km. güneybatısında yer alan Elmayaka (Sipkas) Köyü yakınlarında bulunmaktadır. Köyün kuzeybatısına doğru uzanan bir vadi içinde inģa edilen manastır yapılarına, köyden sonra yaklaģık bir saatlik yürüyüģle ulaģılabilmektedir. 168

177 Saintes Femmes (Azize Kadınlar) Manastır, Ermeni rivayetlerine göre bir rölik parçasını saklamak amacıyla X. yy.da kurulmuģtur. Manastırın yakınındaki su kaynağının yanında bulunan haçla süslenmiģ bir taģ üzerine, dua metniyle birlikte Ermeni takvimine göre 1255 veya 1555 olarak da okunabilen bir tarih kazınmıģtır. Kilisenin plan tipi ve mimari özellikleri ile birlikte bu kitabeye de dayanarak, manastır kilisesinin yapımı XII. yy. sonrasında, muhtemelen XIII. yy.da inģa edildiği kabul edilmektedir. Günümüze gelemeyen ve manastırın tek ziyaretçisi Kh. Levonian dan aktarılan bir kitabeye göre manastırın Saint Jean Babtiste (Vaftizci Yahya) Kilisesi, 1408 tarihinde Hovhannes, Thuma ve Ghazar tarafından yapılmıģtır tarihinden önce manastırda yazılmıģ el yazma kitapların bulunması, bu kitabenin yapım değil bir tamir kitabesi olduğunu ispatlamaktadır. Kilise bu tarihte onarılmıģtır. Jamatunun yapım tarihiyle ilgili herhangi bir kitabe veya tarihi bilgi bulunmamaktadır. Plan tipi ve mimari özelliklerinden yola çıkılarak XVII. yy.a tarihlendirilmektedir. Günümüze gelebilen yapılar XV. ve XVII. yy.a aittir. XX. yy. baģında terk edilen manastır günümüzde metruk bir haldedir. Saintes Femmes Manastırı; Saint Jean Babtiste Kilisesi, bir jamatun ve keģiģ hücrelerinden oluģmaktaydı. Yapılardan günümüze kilise sağlam olarak gelebilmiģtir. Jamatunun üst örtüsüyle güney duvarı yıkılmıģ durumdadır. Diğer yapılardan hiçbir ize rastlanmamıģtır.1970 öncesi manastırı ziyaret eden J. M. Thierry nin yaptığı çalıģmalar, jamatunun planı ve üst örtüsü hakkında bilgi vermektedir. Sainte Croix (Azize Haç), Saint Jean Babtiste (Vaftizci Yahya), Tzayativank (Cayativank), isimleriyle de tanınan manastır, yöre halkı tarafından Dira MeleĢehi adıyla anılmaktadır. 2.3.Ünlüce Köyü Saint Sauveur Manastırı Bu manastır, Bahçesaray ın 7 km. güneydoğusunda yer alan Ünlüce Köyü (Mezra ġeyhan) yakınlarında bulunmaktadır. Eski yayınlarda Arınç Deresi yakınında bulunan Atitzans Köyü nün 2 km uzağında olduğu kaydedilmektedir. Ancak, bölgede bu isimde bir köye rastlanmamıģtır. Ünlüce Köyü nün kuzeyinde uzanan dik bir vadi içindeki yapılara, bir saatlik yürüyüģle ulaģılmaktadır. 169

178 Ermeni kaynaklarına göre manastır X. yy. ortalarında kurulmuģtur. Saint Sauveur Manastırı nda yazılmıģ ilki 1369 sonuncusu 1604 yıllarına tarihlendirilen dokuz el yazma kitabın tespit edilmesi, burasının XIV. yy. ortalarından XVII. yy. baģına kadar el yazma kitapların üretildiği aktif bir yer olduğunu göstermektedir. Hz. Meryem e atfedilen ana kilisenin batı duvarında bulunan mazgal pencerenin güneyindeki kitabeye göre kilise, manastırın baģrahibi Piskopos Nerses tarafından 1570 tarihinde tamir ettirilmiģtir. Jamatunun güney duvarına eklenen Saint Jean Babtiste (Vaftizci Yahya) ġapeli, doğu duvarındaki mazgal penceresinin etrafında bulunan iki kitabeye göre yıllarında inģa ettirilmiģtir. Yapım kitabesi olmayan jamatun, büyük bir ihtimalle kilisenin tamir edildiği 1570 tarihinde yapıya eklenmiģtir. Her iki yapıda kullanılan malzeme benzerliği ve 1714 tarihinde yapılan Ģapelin, jamatunun güney duvarına ayrı bir duvar olmadan tuğla malzemeyle bitiģtirilmesi bu görüģümüzü desteklemektedir. Günümüze gelebilen yapılar XVI. yy. sonu XVII. yy. baģına aittir. Manastır XIX. sonunda terk edilmiģtir. Manastır Hz. Meryem e ithaf edilen bir kilise, jamatun, Saint Jean Babtiste ġapeli, keģiģ hücreleri, çeģme, bir yağhane ve değirmenden oluģmaktaydı. Yapılardan günümüze kilise, jamatun ve Ģapel gelebilmiģtir. KeĢiĢ hücreleri ve diğer yapılar yıkılmıģ durumdadır. Bahçesaray da Saint Georges (Pouthkouvank) Manastırı ndan sonra en önemli manastır olan Saint Sauver Manastırı, XIX. yy sonunda terk edilmiģtir ve bugün metruk bir haldedir. Günümüzde yaylaya çıkan köylüler tarafından barınak olarak kullanılmaktadır. Yöre halkı tarafından Beyaz Kilise veya Dira Spi isimleriyle anılmaktadır Bahçesaray Bağcılar Köyü Ketchavavank Manastırı Manastır yapıları Van ın Bahçesaray ilçesinin 13 km. güneyinde yer alan Bağcılar (Kiçaf) Köyü nde bulunmaktadır. Oldukça bozuk bir karayoluyla gidilebilen köyden sonra, batıya doğru uzanan vadi boyunca yapılan bir saatlik yürüyüģle ulaģılabilmektedir. Manastırın kuruluģu, Khoren li Moise nin Hıristiyanlığı yayma uğrunda öldürülenlerin tarihçesini anlattığı tarih kitabında verdiği bilgilere dayanılarak, VIII. yy. sonu IX. yy. baģına tarihlendirilmektedir. Ancak bu bilginin dıģında XVII. yy.a kadar manastırla ilgili her hangi bir tarihi veri bulunamamıģtır. Yayınlarda geçen fakat bizim araģtırmalarımız sırasında tespit edemediğimiz iki kitabe, yapıların tarihçesine ıģık 170

179 tutmaktadır. Birinci kitabede, kilisenin batısına 1650 tarihinde bir jamatun inģa ettirildiği bildirilmektedir. Kilisenin kapı alınlığında bulunan ikinci kitabeden ise kilisenin 1703 tarihinde Vardapet Zacharia tarafından tamir ettirildiğini öğrenmekteyiz sonrası terk edilen manastırdan günümüze, yapıların toprak seviyesindeki kalıntıları ulaģabilmiģtir. Manastır, Meryem e ithaf edilen bir kilise ve batısına eklenen jamatundan oluģmaktadır tarihinde burasını ziyaret eden J. M. Thierry nin çalıģmaları, üst örtü ve duvarların yıkılması sonucu günümüzde iç mekânı oldukça yükselmiģ olan yapılar hakkında bilgi vermektedir. Kalan duvar izlerinden yapıların dıģ ölçülerini çıkartmamız mümkün olmuģtur. Kaynaklarda Kavay Narakecivank olarak da tanıtılan yapılar yöre halkı tarafından Dira Kavi ismiyle anılmaktadır. 2.5.Mir Hasan Veli Medresesi Bahçesaray'ın giriģinde mezarlık içerisinde bulunan medrese Mir Hasan Veli tarafından XVI. yüzyıl. içerisinde yaptırılmıģtır. Biri 1737, diğeri 1858 olmak üzere iki onarım kitabesi bulunmaktadır. Yapının günümüze zemin kat kuzey hücreleri gelebilmiģ, diğer kısımlar temel seviyesine kadar yıkılmıģtır. Kareye yakın dikdörtgen bir alana oturan medreseye güney cephenin ortasına açılmıģ kapıda girilmektedir. Ortada bir giriģ holü, bunun iki yanında büyükçe birer oda olduğu tahmin edilmektedir. Kuzeyde ise, dikdörtgen planlı, üzerleri beģik tonoz örtülü beģ oda sıralanmaktadır. Bunlardan ortadaki üç tanesi sağlamdır. Kalan izlerden iki katlı olduğu anlaģılan yapı, moloz taģ malzeme ile inģa edilmiģtir. 2.6 Kırmızı Köprü Bahçesaray-Hizan yolu üzerinde, Müküs çayına kurulmuģ olan köprünün kesin yapım tarihi belli değildir. Yöredeki imar faaliyetlerine bakarak, XVI.-XVII. yüzyıllarda yapılmıģ olabilir. Doğu batı doğrultusunda uzanan köprü, tek gözlü, yolunun eğimli olduğu köprüler grubuna girmektedir. Köprünün tek gözü, sivri kemerli olup, tuğla malzeme ile gerçekleģtirilmiģtir. Köprünün iki yanında birer oda yer almaktadır. Duvarlar kaba yontu taģlarla örülmüģtür. Köprü günümüzde sağlam ve kullanılır durumdadır.2004 yılında restore edilmiģtir. 2.7.Saınt Croıx (Aparank) Manastırı Bu manastır Bahçesaray ın güneybatısında, Siirt il sınırı yakınındaki Veras (KayaĢ) Köyü nde bulunmaktadır. St. Astuacacin ve St. Stephanos Kiliseleri ile St. Arakelok ġapeli, jamatun, köy kilisesi ve bir çeģmeden oluģmaktadır. Narik bölgesinde (GevaĢ yakınları) 10. yüzyılda yaģamıģ ünlü Ģair Gregory nin 171

180 bildirdiğine göre, Kutsal Haç Manastırı nın ilk üniteleri Ġstanbul dan getirilen kutsal eģyaları saklamak amacı ile piskopos Stephanos tarafından yaptırılmıģtır. 9 Vaspurakan Krallığının önde gelen devlet adamları AĢot Sahak, Gagik ve Senekerim in hazır bulunduğu görkemli bir törenle 983 tarihinde St. Astuacacin Kilisesi hizmete açılmıģtır. St. Stephanos Kilisesi 11. yüzyıl baģlarında; jamatun ile St. Arakelok ġapeli ise 1629 da yapılmıģtır. Manastıra, baģ keģiģ Simeon zamanında 1650 de bir çeģme; 1651 de bir han ve 1664 tarihinde bir köy kilisesi ilave edilmiģtir. 19. yüzyıl sonlarında terk edilen manastır, bir ara camii olarak kullanılmıģ, daha sonra özel mülkiyete geçmiģtir. Yapıların çoğu günümüze nispeten sağlam olarak gelebilmiģtir Saınt Astuacacin Kilisesi Manastırın çekirdeğini oluģturan St. Astuacacin kilisesi 12,50 x 8,50 m. ölçülerinde, doğu-batı doğrultusunda uzanan içten serbest haç, dıģtan dikdörtgen bir plan Ģemasına sahiptir (Çizim: 28/A). Batıda bulunan altı basamaklı merdiven sayesinde yükseltilmiģ anıtsal bir kapıdan girilmektedir. Düz atkı taģının üzerinde 1629 tarihli bu kapının da yapıldığı onarım kitabesi yer almaktadır. Mukarnaslı bordürün oluģturduğu sivri kemer kapıyı üstten kuģatmaktadır. Alınlığın üstünde yuvarlak kemerli bir pencere açılmıģtır. Ġç mekân, duvarlar ve kademeli kemerlere oturan merkezde bir kubbe, yanlarda haçın kollarını oluģturan beģik tonozlarla örtülüdür. GiriĢin hemen ilerisinde 2,00 m. geniģliğinde 1,50 m. derinliğinde karģılıklı iki büyük niģe yer verilmiģtir. Güneydeki niģten St. Stephanos Kilisesi ne, haçın kuzey kolundan Ģapele, doğudan ise her iki taraftaki pastophorion hücrelerine geçilmektedir. Ġnce uzun koridor Ģeklindeki pastophorion hücrelerine asimetrik olarak ikiģer niģ açılmıģ, üzerleri tonozla örtülmüģtür. Hücreler doğu cephesine açılan küçük mazgal pencerelerle aydınlatılmıģtır. GiriĢ ekseninde yer alan ve bir kemerle orta mekândan ayrılan 4,00 x 5,00 m. ölçülerinde yarım daire biçimli apsiste ise yan duvarlarında karģılıklı birer niģ, doğusunda üstte bir mazgal pencere bulunmaktadır. Kilisenin dıģ duvarları, batı duvarı hariç diğer ek yapılarla kapatılmıģtır. Kesme taģla örülen beden duvarları oldukça yüksek tutulmuģ, kemer, kubbe ve tonozlarda tuğla kullanılmıģtır. DıĢtan sekizgen kasnak üzerindeki külahı ile kubbe örtüsü, Doğu Anadulu daki Selçuklu kümbetlerini hatırlatmaktadır. Kilise iç mekânının fresklerle süslü olduğu, ancak 1898 yılında camiye çevrilmesi sırasında sıva ile kapatıldığı söylenmektedir. 172

181 2.7.2.Saınt Stephanos Kilisesi St. Astuacacin Kilisesi nin güneyine bitiģtirilmiģ, 6,00 x 12,80 m. ölçülerinde dikdörtgen planlı tek nefli bir yapıdan ibarettir (Çizim: 28/B). Birisi batıda jamatuna bitiģik, diğeri Astuacacin Kilisesi ile irtibatlı iki kapı ile girilmektedir. Doğuda, geniģ bir kemerle ayrılmıģ yarım daire Ģekilli apsis üzerindeki mazgal pencereden baģka yapı dıģarıya kapalı tutulmuģtur. Üzeri beģik tonozla örtülüdür. 1,00 m. kalınlığındaki duvarlar dolgu tekniğinde örülmüģtür. Üzerinde süsleme bulunmamaktadır Saınt Arakelok ġapeli Ana kilisenin kuzey duvarına bitiģtirilen bu Ģapel de 3,00 x 9,00 m. ölçüleri ile basit bir hücre Ģeklinde tasarlanmıģtır. (Çizim: 28/C) Astuacacin Kilisesi nden girilen Ģapelin doğusunda asimetrik iki küçük niģli, içten yarım daire Ģekilli bir apsisi mevcuttur. Yapı malzemesi ve tekniği güneydeki kilise ile aynı özelliğe sahiptir. Süslemesi yoktur Jamatun Astuacacin Kilisesi nin batısına eklenen jamatun 10,50 x 11,00 m. ölçüleriyle kareye yakın bir planda ele alınmıģtır (Çizim: 28/D). Ortada serbest dört paye ile duvarlara bitiģik yarım payelere yaslanan kemerlerin taģıdığı merkezde kubbe, yanlarda dört beģik tonoz örtüsü bir haç iģareti oluģturmaktadır. KöĢelere dört küçük kubbe yerleģtirilmiģtir. Batıdan bir kapıyla girilen jamatunun zemini, önündeki kiliseden daha düģük kottadır. Ġç mekân batı ve kuzey duvarında açılan üç pencere ile aydınlatılmıģtır. GiriĢ kapısı basit, duvarlar masif ve süslemesizdir. Aparank Manastırı, St. Astuacacin Kilisesi ndeki süsleme ve örtüsü ile Vaspurakan mimarisinin Selçuklu sanatını hatırlatan örnekleri arasında yer almaktadır. 2.8.Andzghonts Manastırı Kilisesi Yöre halkının Meryem Meryem Kilisesi veya Dira Ancuğus adıyla andığı manastır kilisesi Bahçesaray ın güneydoğusunda, Müküs Çayı nın 75 m. yukarısında bir tepe üzerinde bulunmaktadır. YapılıĢ tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Thierry, Lalayan ı kaynak göstererek, kilisenin 1676 da Ter Houhannes zamanında bir hayırsever tarafından restore edildiğini belirtmektedir yüzyıllardan kaldığı kabul edilen manastır, 1805 yılında yanmıģ, bu tarihten sonra terk edilmiģtir. Kilise, dıģtan 6,20 x 8,80 m. ölçülerinde doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen; içten tek nefli, tek apsisli bir plan Ģemasına sahiptir (Çizim: 31). 1,00 m. 173

182 kalınlığındaki duvarlar dıģtan moloz taģ örgülü dolgu tekniği ile yapılmıģtır. Batı cephesi, güneybatı köģesi dıģında üst örtüsü ile birlikte yıkılmıģ, diğer cepheler nispeten sağlam olarak günümüze ulaģabilmiģtir. Doğu cephesi dıģtan düz bir duvar Ģeklindedir. Üst kısmın ortasında bir pencere açılmıģtır. Kuzey cephesi kuzeybatı köģesindeki 1,20 m.lik bölümü dıģında toprak altında kalmıģtır. DıĢ cephelerde değiģik yer ve yükseklikte rast gele yerleģtirilmiģ üzeri haç iģaretli ve bitkisel çerçeveli kaçkarlar dıģında süsleme yoktur. Kaçkarın birisi üzerinde 1592 tarihi mevcuttur. Bugün yıkık olan tek kapıdan girilen kilisenin iç mekanı tuğladan iki sivri kemerle üçe bölünmüģtür. Kuzey ve güney duvarlarında zeminden biraz yüksekten baģlayan 0,60 m. derinliğinde yuvarlak kemerli karģılıklı ikiģer niģ yer almaktadır. 2,80 m. geniģliğindeki apsis dörtkenarlı olarak yapılmıģtır. Her yüzde birer kemer, kuzey ve güneydeki yüzlerde birer derin niģ mevcuttur. Apsisin gerisindeki iki bölümün üzeri tuğladan çapraz tonozlarla örtülmüģtür. Ġç mekânda da güney duvarındaki iģlemeli mezar taģı dıģında süsleme mevcut değildir. 2.9.Saınt Jacques Kilisesi Bahçesaray ilçe merkezinin yaklaģık 1 km. güneybatısında yer alan kiliseye stabilize bir yolla ulaģılmaktadır. Nispeten düz bir arazide kurulduğundan halk arasında DeĢt Kilisesi olarak anılmaktadır. Üzerinde kitabesi olmayan yapının, Lalayan nın katalogunda 17. yüzyılda kullanıldığına göre inģasının bu tarihten önce olduğu kabul edilmektedir. Kilise, 10,25 x 4,80 m. ölçüleriyle tek neften oluģan basit bir plan Ģemasına sahiptir. Batıdan bir kapıyla girilen yapının iç mekânı iki sivri kemerle üç bölüme ayrılmıģtır. Her birinin kuzey ve güney duvarlarında ikiģer niģ bulunmaktadır. Doğudaki yarım daire planlı apsise bir pencere açılmıģtır. Apsisin üst örtüsü ile doğu duvarının büyük bir bölümü, mekânı örten tonozunda tamamı yıkılmıģ vaziyettedir. Güney cephesi yarı yüksekliğe kadar moloz yığınları altında kalmıģtır. Kilise harçla tutturulmuģ moloz taģ dolgu duvar tekniği ile inģa edilmiģtir. Duvar kalınlığı 0,90 1,00 m dir. Batı cephesindeki giriģ kapısı tek parça atkı taģı ile kapatılmıģ, üzerine yuvarlak bir kuģatma kemeri yapılmıģtır. Kapının üstünde, yine yuvarlak kemerli bir mazgal pencere mevcuttur. DıĢ duvarlarda, diğer yapılarda olduğu gibi süsleme amacıyla konulmuģ üzeri haç iģareti ve bitki motifleriyle süslü kaçkarlar bulunmaktadır. Kilisenin tonozuna akustiği sağlamak veya örtüyü hafifletmek amacıyla iç mekâna bakan küpler yerleģtirilmiģtir. Yapıda, yalnız apsis bölümünde ve kuzeydeki niģin kemerinde tuğla 174

183 kullanılmıģtır. Ġç mekânın kalan izlerinden sıvalı olduğu anlaģılmaktadır. Üzerinde süsleme varsa da günümüze ulaģamamıģtır. Saint Jacques Kilisesi dıģ görünüģü ile 1 km. güneyinde bulunan DeĢt-i Ta l Kilisesi ne; plan açısından Andzghouts Kilisesi ne; tonozu içindeki küpleri ile de Lim Manastır Kilisesi nin jamatununa benzemektedir Kırmızı Camii Bahçesaray ın Kale Mahallesi nde bulunan ve ne zaman yapıldığı bilinmeyen camii, değiģik dönemlerde geniģletilmiģ üç aģamalı bir yapı evresine sahiptir. Kitabesi ve vakfiyesi olmadığından tarihi süreç göz önünde tutularak 17. yüzyıldan kaldığı ve Müküs beylerinden birisi tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır. Camii ilk planda 7,50 x 9,00 m. ölçülerinde iki katlı olarak düzenlenmiģtir. Daha sonra yapılan ekleme ile birinci kat 9,00 x 26,50 m. ölçülerinde büyütülmüģtür. Zemin kat harimi günümüzde samanlık olarak kullanılmaktadır. Kuzeybatı köģesindeki kapısı moloz taģla örülmüģtür. Harim dikdörtgen Ģeklinde, ahģap direklerle desteklenmiģ düz bir mekândan ibarettir. Kıble duvarında iki mazgal pencere arasına yarım daire planlı bir mihrap niģi açılmıģtır. Etrafı iki kademeli kemerle kuģatılan tuğla mihrabın üzeri sonradan sıvanmıģtır. Mekânı aydınlatan dört pencere, duvarlarda ise iki dolap niģi mevcuttur. Bugün harap durumdaki birinci kat harim duvarları, aynı Ģekilde moloz taģla örülmüģtür. Üzeri ahģap direklerle desteklenen düz dam örtü ile kapatılmıģtır. Kıble duvarındaki yarım daire planlı mihrabın üzeri diğer duvarlarla birlikte sıvanıp mavi boya ile süslenmiģtir. Dikdörtgen çerçeveli pencereler ahģap düz pervazlıdır. GiriĢ kapısının bulunduğu kuzey duvarı ile diğer kısımları büyük üçlüde yıkılmıģtır. Camii günümüzde ibadete kapalı, harap bir vaziyettedir ġeyh ġemseddin Camii Bahçesaray ın Güney Yamaç Köyü nde bulunan camii, kitabesine göre 1709 tarihinde yapılmıģtır. Meyilli bir arazi üzerinde, iki katlı olarak planlanan yapı 1915 de isyan ve iģgal sırasında yanmıģ, daha sonra birinci kat yenilenmiģtir. Camide, birisi avlunun giriģ kapısı üzerinde, diğeri harimin güney cephesinde olmak üzere iki kitabe bulunmaktadır. Topoğrafik konumdan dolayı zemin kat harimi 6,00 x 12,00 m. ölçüleriyle birinci kattan 3,00 m. daha küçük tutulmuģtur. Kuzeydoğu köģesinden basit bir kapı ile girilen bu bölüm doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir mekândan 175

184 oluģmaktadır. Kıble duvarında yarım daire planlı bir mihrap, diğer duvarlarda küçük dolap niģleri ve mazgal pencereler bulunmaktadır. Üstü ortada iki ahģap direğin desteklediği düz tavan ve toprak damla örtülmüģtür. Doğu duvarına kurulan ocak, mekânı üç taraftan kuģatan bir tütekliğe bağlanarak, harimin duvar içinden ısıtılması sağlanmıģtır. Birinci kattaki harime, bitiģtiğinden evin duvarına yaslanmıģ ahģap bir merdivenle çıkarılacak doğu cephesindeki kapıdan girilmektedir. Kıble duvarında mihrap, iki dolap niģi ile iki pencere; batı duvarında bir niģ, bir pencere; kuzey duvarında da bir dolap niģi yer almaktadır. Yuvarlak kemerli mihrap son zamanlarda çimento ile yenilenmiģtir. Yapıda duvar köģeleri ile kapı ve pencere çerçevelerinde düzgün, diğer kısımlarda moloz taģ kullanılmıģtır. Üst kat dıģtan sıvanmıģ, diğer kısımlar tabi haliyle bırakılmıģtır. Alt katı harap durumdaki caminin üst kattaki ısıtma sistemi dıģında hiçbir mimari özelliği bulunmamaktadır Mehmet ÇavuĢ Türbesi Zaviyenin 20,00 m. kuzeydoğusunda bulunan ve Mehmet ÇavuĢ Kümbeti adıyla anılan türbe de harabe halindedir. Ġki katlı mezar anıtının gövdesi yıkılmıģ, kriptasının bir bölümü günümüze ulaģabilmiģtir. DıĢtan kenarları 3,40 m. sekizgen, içten 5,35 m. çapında silindirik bir planda yapılmıģ, üzeri kubbe ile örtülmüģtür. Kuzeyde bir kapısı, doğu ve batıda mazgal pencereleri bulunan cenazeliğin içinde moloz ve iskelet yığınları mevcuttur. Kapı ekseninde, cesetlerin konulması amacıyla yapıldığı sanılan ve katakompları hatırlatan 0,75 m. yüksekliğinde, 2,20 x 0,80 m. ölçülerinde bir seki yer almaktadır. Kripta moloz taģlarla örülmüģ, içten kireçle sıvanmıģtır. 3. BAġKALE 3.1.Pizan Hüsrev Bey Medresesi Pizan Köyü nde, kalenin doğusunda eğimli bir arazi üzerinde bulunan medrese, giriģ kapısı üzerindeki kitabeye göre, 1653 yılında Hüsrev PaĢa tarafından yaptırılmıģ. Güneybatıdaki sol kanadın sonradan eklendiği ve oğlu Süleyman PaĢa nın eseri olduğu kanaati yaygındır. Medrese dıģtan 24,60 x 17,80 m. ölçülerinde bir alana oturtulmuģ, araziye uydurulduğundan kuzeybatıdaki duvarı diğerinden 1,00 m. daha kısa tutulmuģtur. Bu yüzden iki köģesi dik olmayan dörtgen bir plana sahiptir. Yapı 14,80 x 6,20 m. ölçülerinde iki tarafı revaklı bir avlu ile revakların gerisinde sıralanan iki katlı medrese odalarından oluģmaktadır. 176

185 Medresenin kapısı kuzeydoğuya bakan cephesine açılmıģ, etrafı geniģ ve sivri bir kemerle kuģatılmıģtır. Kapını düz atkı taģı üzerinde beyaz mermere yazılmıģ dört satırlık Arapça yapım kitabesi yer almaktadır. Cephenin doğusunda duvardan zemin katın üst seviyesine kadar yükselen düģey kesiklik (dilatasyon) mevcuttur. Güneydoğuya bakan cephede simetrik olarak yerleģtirilmiģ her katta dörder adet olmak üzere dikdörtgen formlu sekiz pencere bulunmaktadır. Üst kat pencereleri daha yüksek tutulmuģtur. Sağır olan güneybatı cephesinin kot seviyesi batıya doğru artmaktadır. Cephede sol kanattaki medrese hücrelerinin önündeki dıģ duvarda da dilatasyon görülmektedir ki, bu bölümün sonradan yapıldığı kanaatini kuvvetlendirmektedir. Medresenin kuzeybatı cephesi de güneybatı cephesi gibi sağır tutulmuģtur. Medresesin zemin katı yıkılan kısımların molozlarıyla dolmuģ durumdadır. Avlunu güneydoğu ve kuzeybatı yönlerinde yer alan 2,00 m. geniģliğindeki revaklar, ortada ayaklarla karģılarındaki duvarlara yaslanan dörder sivri kemerle teģkilatlandırılmıģ, üstleri beģik tonozla örtülmüģtür. Güneydoğudaki revak sağlam olarak, diğerlerinin ise sadece ayakları günümüze kadar gelebilmiģtir. Arkalarında ki medrese hücrelerine sivri kemer alınlıklı, düz atkı taģlı kapılarla girilmektedir. Doğu kanatta yer alan dört hücre ortalama 4,60 x 2,60 m. ölçülerindedir. Güneybatı duvarında birer mazgal pencere bulunmaktadır. Üstleri güneydoğu- kuzeybatı doğrultusunda sivri beģik tonozlarla örtülmüģtür. Batı kanatta ikisi 3,80 x 3,00 m. ölçülerinde, diğeri bunların iki katı büyüklüğünde üç hücre mevcuttur. Küçük hücrelerin kapılarla birlikte avluya açılan birer penceresi, ara duvarlarda birinde tek diğerinde üç adet niģ bulunmaktadır. Büyük oda kıble yönündeki köģeye bir mihrap ilavesiyle mescit Ģeklinde planlanmıģtır. Ġkisi avluya, biri dıģa açılan üç penceresi ile kuzeybatı duvarında iki dolap niģi, mevcuttur. Üzeri, ortada sivri bir kemere yaslanan iki farklı tonozla örtülmüģtür. Zemin kat ile aynı düzende ele alınan medresenin üst katına çıkılan merdivenlerin yeri tespit edilememiģtir. GiriĢ kapısının iki yanından ahģap merdivenlerle çıkıldığı sanılmaktadır. Güneydoğu cephesinde medrese hücreleri ile önündeki revaktan yalnız üçayak ve dıģ duvarları günümüze ulaģabilmiģtir. Kalan izlerden üst kat revak döģemelerinin ahģap olduğu ve önlerinde yine ahģaptan korkuluk Ģebekeleri bulunduğu anlaģılmaktadır. Medresenin beden duvarları ile taģıyıcı elemanları ve örtü sisteminin tamamı moloz taģla örülmüģ, bazı duvar köģeleri ile kapı ve pencere sövelerinde düzgün kesme taģ, kemerlerde tuğla kullanılmıģtır. Ġç mekân kireçle sıvanmıģ, ancak üzerine süsleme 177

186 yapılmamıģtır. Pizan Hüsrev PaĢa Medresesi, plan ve mimarisi ile ülkenin en doğusunda yer alan önemli bir Osmanlı eseridir. Ancak her geçen gün biraz daha yıkılmaya mahkûm görülmektedir Hüsrev PaĢa Türbesi Pizan Köyü nün güneyinde, kalenin güneybatısındaki yamaçta bulunan türbenin Hüsrev PaĢa adına yapıldığı kabul edilmektedir. Ġçindeki altı mezardan 1663 tarihli olanı Hüsrev PaĢa ya; diğerleri oğlu Süleyman PaĢa, amcası ve akrabalarına aittir. Türbe dıģtan 8,90 x 8,90 m. ölçüleriyle kare planlıdır. Kuzey duvarına etrafı üç blok taģla çerçeveli küçük bir kapı açılmıģ, diğer cepheler sağır tutulmuģtur. Duvarlar kesme ve moloz taģlarla örülmüģ, üzeri sekizgen piramidal bir külahla örtülmüģtür. Yalın olan iç mekânın beden duvarları üzerinde, sekizgen külaha geçiģi sağlayan köģe kemerleri mevcuttur. Yapıda süsleme izine rastlanmıģtır. Kesme taģlarının çoğu dökülmüģ veya sökülmüģtür. 3.3.Pizan Kalesi Kale, Pizan köyü nün kuzeyinde sarp kayalardan oluģan yüksek bir tepe üzerine kurulmuģtur. Doğu-batı doğrultusunda uzandığı gözlenen, ancak tam planı çıkarılamayacak derecede tahrip olan kale araziye uydurulmuģ yamuk bir Ģemaya sahiptir. Güney ve batı surları ile güneybatı köģesindeki burç kısmen ayaktadır. Diğer burç ve surlarla iç teģkilatı oluģturan saray, camii, depo ve mahzenleri yıkılmıģtır. Bugün kayıp durumdaki Kale Camii kitabesi 1653 tarihini taģıdığına göre, kalenin de 17. yüzyılda yapıldığı kabul edilir. Günümüze ulaģan güneybatı burcu yarım daire planlıdır. Aynı zamanda minare olarak da kullanıldığından döner bir merdivenle yukarı çıkıģ sağlanmıģtır. Kale mimarisinde duvarlarda içten altta düzgün kesme taģ; üstte moloz taģ ve kerpiç kullanılmıģ, dolgu maddeleri kireç harçla tutturulmuģtur. 3.4.Yukarı Türbe Hüsrev PaĢa Türbesi nin batısında, yamacın tepesinde yer alan bu yapının ne zaman yapıldığı ve kime ait olduğu bilinmemektedir. Ancak diğer türbe gibi Pizan ın kuruluģundan sonraki bir tarihten, 17. yüzyılın ikinci yarısından kaldığı sanılmaktadır. Türbe 6,00 x 6,00 m. ölçülerinde kare planlıdır. Batı cephesinde bir giriģ kapısı, güney ve kuzey cephelerinde birer mazgal penceresi bulunmaktadır. Yapının duvar köģeleri kesme taģ, diğer kısımları moloz taģlarla örülmüģ, üzeri içten kubbe, dıģtan 178

187 piramidal bir külahla kapatılmıģtır. Ġç mekânda, köģelerde kubbeye geçiģi sağlayan köģe trompları ve pencere açıklıkları dıģında özellik arz eden mimari unsur bulunmamaktadır. Duvarlar sıvasız ve süslemesiz bırakılmıģtır. Düzgün taģların çoğu sökülmüģ vaziyettedir BaĢkale Albayrak Köyü Saint Bartholomeus Manastırı Manastır yapıları Van ın BaĢkale ilçesine bağlı Albayrak Köyü nde bulunmaktadır. Eski yayınlarda Deir Köy olarak geçen bu yerleģimin ismi önce ġikefti olarak değiģmiģ, sonra ZapbaĢı olmuģ ve son ismini Albayrak olarak almıģtır. Günümüzde BaĢkale ye bağlı bir köy yerleģimidir. Manastır, Büyük Zap Suyu nun (AvareĢ-Karasu) kaynağına yakın geniģ Altıgelin (ġekbükan) Vadisi ne bakan köyün içindeki bir tepe üzerinde kurulmuģtur. BaĢkale Ġlçesi nin 23 km. kuzeydoğusundaki Albayrak Köyü, Van il merkezine 110 km. uzaklıktadır ve ulaģım Van-Hakkâri karayolu ile sağlanmaktadır. Saint Bartholomeus Manastırı nın kuruluģu hakkında belirsiz ve birbiriyle çeliģkili efsanevi rivayetler dıģında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. En yaygın inanıģa göre kilise Saint Bartholomeus un mezarı üzerine IV. yy. da inģa edilmiģtir ve bu havariye atfedilen mezar, kilisenin kuzeydoğu köģe odasının içindedir. Bu manastıra ait XIV. yy. dan önce yazılı kaynaklarda geçen bir kayıt yoktur. Ardzruni Sülalesi nin tarihçisi Thomas Ardzruni nin tarih kitabında, diğer el yazma kitapların kolofonlarında ve tarihçilerin kroniklerinde XIV. yy. a kadar geçen süreç için manastırla ilgili herhangi bir bilgiye ulaģılamamıģtır. Manastırla ilgili ilk referans bilgi, 1338 tarihli el yazma bir kitabın kolofonunda geçen Saint Bartholomeus un koruması altında ibaresiyle karģımıza çıkmaktadır. Aynı yüzyılın sonunda yazılan 1398 tarihli el yazma kitapta manastırın, saldırılar sonucunda zor durumda kaldığından bahsedilmektedir. Bütün bu verilerden yola çıkılarak Saint Bartholomeus kilise ve jamatununun XIII. yy. sonu XIV. yy. baģında inģa edildiği kabul edilmektedir. XV. yy. boyunca yazılmıģ (1418, 1438, 1457, 1489, 1490) el yazma kitapların varlığı, manastırın bu yüzyıl boyunca aktif bir konumda olduğunu göstermektedir. Bunlardan 1457 tarihli el yazma kitabın kolofonuna göre yapılar BaĢpapaz Kirakos tarafından dekore edilmiģtir. Manastırın XVI. yy. daki durumunu aydınlatacak tarihi bilgi bulunmamaktadır. 179

188 Batı cephesinin ortasında açılmıģ kapının güney tarafındaki duvarın üst kısmında bulunan bir kitabeye göre kilise ve ona bitiģik jamatunu, Katogikos Philippe nin ( ) desteği ile Vardapet Kirakos un piskoposluğu zamanında kapsamlı bir onarım geçirmiģtir. Aynı cephedeki baģka bir kitabe, bu onarımın 1651 tarihinde Osmanlı Devleti ne bağlı yerel beylerden Hüsrev ġerif in yönetimi altında gerçekleģtirildiğini bildirmektedir. Kilise ve jamatunun duvarları, destek sistemi ile üst örtüsü yeni baģtan inģa edilmiģtir. Manastır, XVII. yy. ın ikinci yarısında Albayrak çevresinin önemli dini merkezi konumundadır. Yapılar XVIII. yy. boyunca farklı aģamalardan geçmiģtir tarihinde meydana gelen depremde büyük hasar gören ve üst örtüleri çöken binaların tamiri için yüzyılın ortasına kadar beklenilmiģtir. El yazma bir kitabın kolofonuna göre, 1755 yılında manastıra gelen Lim rahibi Hovhannes ve yardımcısı Eghiazar bu onarıma yardım etmiģ ve bu tamirat 1760 tarihinde bitmiģtir yılında meydana gelen depremde çöken kilisenin kubbesi 1878 yılında tekrar onarılmıģtır. Osmanlı-Rus SavaĢı nda kısa süreli olarak terk edilen manastır yapılarının etrafı, yüzyılın sonunda yüksek surlarla çevrilerek kale görünümü kazandırılmıģtır. Bu inģaat faaliyeti Ermeni isyanlarına hazırlık amacı taģıdığı ve ustaların Ġran dan geldiği yönündeki istihbarat üzerine, Osmanlı-Ġran iliģkilerinde kısa süreli diplomatik gerginliğe yol açmıģ ve BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivleri Yıldız Hususi de bulunan iki arģiv belgesine göre inģaat faaliyetleri durdurulmuģtur. Ek mekanlar ve çevre duvarı daha sonra gizlice tamamlanmıģtır. Günümüze gelebilen kilise ve onun jamatunu XVII.-XVIII. yy. a tarihlendirilmektedir. Birinci Dünya SavaĢı yıllarında terk edilen ve 1966 depreminde büyük hasar gören manastır yapıları günümüzde metruk haldedir. Sanat Tarihi açısından manastır üzerinde yapılan ilk ciddi çalıģma W. Bachman tarafından XX. yy. baģında gerçekleģtirilmiģtir. Bachman ın verdiği mimari tasvir, fotoğraf ve plan çizimlerinden manastır yapılarının yüz yıl önceki durumu hakkında bilgi edinmemiz mümkün olmaktadır. Saint Bartholomeus Manastırı nın çekirdeğini kilise ve ona bitiģik jamatun oluģturmaktadır. Bu iki yapının batısında bulunan bir süthane, papazların ikamet ettikleri mekanlar ve gelen misafirlerin kaldıkları sosyal tesislerden oluģtuğu bilinmektedir. Manastır kompleksi dıģtan yüksek siperleri ve burçlarıyla bir kale görünümüne sahip çevre duvarıyla kuģatılmıģtı. Yapıların etrafında geliģmiģ, Deir adında küçük bir köy yerleģimi bulunmaktaydı. 180

189 Manastırı oluģturan yapılardan sadece Saint Bartholomeus Kilisesi ve kilise ile aynı dönemde yapılmıģ olan jamatun, üst örtüleri yıkılmıģ bir halde günümüze gelebilmiģtir. Diğer yapılar ise tamamen yok olmuģtur. Bugün askeri alan içerisinde olan kilise ve jamatun tel örgüyle çevrilerek koruma altına alınmıģ olup, yapıları ziyaret edebilmek için özel izin almak gerekmektedir. Taçkapının ana niģinde figürlü süslemeler bulunmaktadır. Günümüzde yıkılmıģ olan giriģ kapısı ve sivri kemerli alınlığın üzerine yerleģtirilmiģ yuvarlak kemerli ikinci bir alınlık vardır. Burada yüksek kabartma Ģeklinde yapılmıģ iki atlı figürün mücadelesi tasvir edilmiģtir. Kuzeydeki atlı figür, yere tökezlemiģ düģmek üzere olan hasmına mızrağını saplamaktadır. Bu sahnede atının kuyruğu düğümlü olan figür ayaktadır ve yere düģmekte olan atlı figüre nazaran daha az tahrip olmuģtur. Kompozisyon dıģtan iki yüzeyli niģler Ģeklinde iģlenmiģ iki dizi mukarnas Ģeridiyle yuvarlak kemer Ģeklinde sınırlandırılmıģtır 3.6.Yanal (Soradir) Kilisesi BaĢkale'nin Yanal köyünde bulunmaktadır. St. Ejmiacin adına yapılan kilise, 7,-9. yüzyıllara tarihlendirilmektedir. Merkezi kubbeli, dörtlü yonca yaprağı planlıdır. Doğu batı doğrultusunda daha uzun tutulmuģ kilisenin orta mekânı karģılıklı ikiģer kemerin kesiģmesiyle oluģturulmuģ kaburgalı bir kubbeyle örtülmüģtür. Kubbe dıģa, köģeleri pahlanmıģ kare biçiminde yüksekçe bir kasnakla yansıtılmıģtır. Kilisenin kolları içten yarım daire planlı, doğudaki apsis yuvarlığı ile batıdaki kol daha uzun tutulmuģtur. Batıdaki kolun ortasına sivri kemerli bir kapı açılmıģtır. Kuzey ve güneydeki kollar dıģa beģ kenarlı olarak yansıtılmıģtır. Doğudaki kol, yanlarındaki hücreleriyle daha geniģ bir cephe oluģturmaktadır. Hafif kırmızımtırak düzgün kesme taģlar yapıda kullanılmıģtır. 4.ÇALDIRAN 4.1.Kübik Köyü Kümbetleri Çaldıran Ilçesine bağlı Kubik köyünün 3 km uzağında mezarlık içerisinde bulunmaktadır. Kitabesi bulunmayan yapıların XVII. yüzyıl. ortalarında inģa edildikleri tahmin edilmektedir. 181

190 Kuzey ve güneyde birbirine yakın yapılmıģ tek katlı, iki kümbetten kuzeydeki sekizgen, güneydeki dokuzgen gövdelidir. DıĢ kaplamaları sökülmüģ kümbetler, oldukça harap vaziyettedir. 5. ÇATAK 5.1.Çatak Korulu Köyü Albıçak Manastırı Albıçak (Cunik) Manastırı, Çatak Ġlçesi nin 16 km. batısında yer alan Korulu Köyü nün (Ġninis) Albıçak (Cunik) Mezrası nda bulunmaktadır. Manastır yapıları etrafında oluģan bu mezra, Bahçesaray ile Çatak Ġlçesi ni birbirinden ayıran Kepçe Dağı nın (Arnos Dağı 3550 m.) doğusunda ve kaynağını bu dağdan alan Seksek Deresi nin kuzey yamacında kurulmuģtur. Çatak-Pervari karayolunun 5. kilometresinden batıya doğru ayrılan Ģose yol, Kepçe Dağı na doğru yükselen sarp ve derin vadi boyunca 11 km. devam etmekte ve Albıçak Mezrası na ulaģmaktadır. Çatak ilçesinin en büyük yapısı konumundaki manastırın tarihçesi hakkında, yazılı kaynaklardan bilgi edinmemiz mümkün olmamıģtır. Kiliseye geçiģi sağlayan kapı alınlığındaki kazıma tekniğiyle çok yüzeysel olarak iģlenmiģ kitabe, zaman içinde aģırı aģınmadan dolayı bugün okunamayacak durumdadır. Bu kilise ve jamatunun tarihini belirleyebilmemiz için Van ve çevresindeki yapım tarihi bilinen diğer kilise ve jamatunlarla plan tipi, süsleme ve malzeme açısından bir karģılaģtırma yapmamız gerekmektedir. Albıçak (Cunik) Manastırı jamatununun muhtemelen XVII.-XVIII. yy. da yapılmıģ olduğunu söylememize imkan tanımaktadır. Bu görüģümüzü, 1648 tarihinde Van da meydana gelen deprem sonrası birçok kilise ve jamatunun yeniden inģa edildiği gerçeği de desteklemektedir. Jamatun kiliseden sonra yapılmıģtır. Kilisenin batı cephesinin üst hizasında bulunan üç adet mazgal pencere, jamatunun kiliseye eklenmesi sonucu kapanmıģ durumdadır. Kilise ve jamatundan oluģan manastır yapıları, kuzey-güney doğrultusunda eğim yapan bir arazi üzerinde inģa edilmiģlerdir. AraĢtırmalarımız süresince isimleri bilinmeyen bu iki yapının dıģında manastıra ait baģka bir mimari oluģum tespit etmemiz mümkün olmamıģtır. 182

191 Yöre insanı tarafından Cunik Manastırı olarak anılan kilise ve jamatun, günümüze büyük ölçüde sağlam olarak gelmiģtir. Ne zaman terk edildiği bilinmeyen yapılardan jamatun, 1980 li yıllarda kısa bir süre okul olarak kullanılmıģtır. Bugün özel mülkiyette olan yapılar tahıl deposu olarak iģlev görmektedir. 5.2.Çatak Köprüsü Çatağın giriģinde, ilçenin ortasından geçen çay üzerinde yer alan köprü, kuzeydoğu-güneybatı istikametinde uzanmaktadır. Köprünün üzerinde Ermenice kitabeler bulunmaktadır. Kitabeler çözümlenemediği için hangi tarihte ve kim tarafından yapıldığı bilinememektedir. Ancak XVII-XVIIII. yüzyıllar içerisinde Osmanlı devrinde yapılmıģ olabilir. Tek gözlü, yolu eğimli köprüler grubuna girmektedir. Tamamında düzgün kesme taģ malzeme kullanılmıģtır. Köprünün yoluna kuzeydoğu taraftan merdivenlerle çıkılmaktadır. Menba tarafı niģlerle, mensabı ise kitabelerle hareketlendirilmiģtir. Sağlam ve kullanılabilir bir taģ köprüdür. 5.3.Hurkan Köprüsü Çatak suyu üzerinde, Çatak-Narlı yol ayrımında bulunmaktadır. XVII-XVIII, yüzyıllara tarihlendirilmektedir. Kuzeydoğu güney batı istikametinde uzanan köprü, tek gözlü yolunun eğimli olduğu köprüler grubuna girmektedir. Köprü gözü sivri kemerlidir. Kenarda tuğla, diğer taraflarda harçla tutturulmuģ moloz taģ malzeme kullanılmıģtır. Kuzeydoğu tarafta bir oda yer almaktadır yılında Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıģtır. 5.4.Zeril Köprüsü Çatak yakınlarındaki Zeril suyu üzerinde kurulmuģ olan köprünün kesin tarihi belli değildir. XVII-XVIII. yüzyıllarda yapılmıģ olabileceği tahmin edilmektedir. Ahlat taģından düzgün kesme taģ malzemeyle inģa edilmiģ köprü, tek gözlü ve yolu eğimlidir. Oldukça dik tutulmuģ yolu sal taģları ile kaplanmıģtır. Köprü gözü sivri kemerli olarak tertip edilmiģtir. 1988'de Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıģ olup, vadideki patika yolları birbirine bağlamaktadır. Günümüzde sağlam ve kullanılabilir bir köprüdür. 183

192 5.5.Sortikin (Surp Tigin) Kilisesi Çatak ilçe merkezinin 11 km. kuzeyinde bulunan Sortikin (Elmalı) Kilisesi, adını bu köyden almaktadır. Asıl adı ve tarihi bilinmezken, köyün de Surp Tikin veya Sev Tikin olması gerektiği öne sürülür. Plan ve mimari özelliklerine göre, 10. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. Günümüzde, ot deposu olarak kullanılan yapının plan ve mimari özelliklerini araģtırıcıların daha önceki yayınlarından öğrenebiliyoruz. M. Dupin in çizimi ile Thierry nin fotoğraf ve metinlerine göre, kilise dıģtan serbest haç, içten dörtlü yonca yaprağı Ģeklinde bir planda ele alınmıģtır. Batıdan bir kapıyla girilen yapının kare Ģeklindeki orta mekanı, duvar köģelerindeki yarım payelere yaslanan dört kemer üzerine oturtulmuģ yüksek kasnaklı bir kubbe ile örtülmüģtür. Kasnak içten silindirik, dıģtan sekizgen planlıdır. Kubbeye geçiģ pandantiflerle sağlanmıģtır. Kasnakta, ana yönlere gelecek Ģekilde dört pencere açılmıģtır. Apsis Ģeklinde dört yana açılan haçın kollarından doğudaki daha derin tutulmuģ ve küçük bir niģ açılmıģtır. Güney katta bir mazgal pencere; kuzeyde ise doğudaki Ģapele geçilen dar bir koridor bulunmaktadır. Kilise harçla tutturulmuģ moloz taģ dolgu duvar tipinde örülmüģ, dıģ cephelerde düzgün kesme taģ kullanılmıģtır. Ancak bu taģların hepsi sökülmüģ durumdadır. Ġç mekânın sıvanmıģ olabileceği düģünülürse de, günümüze gelememiģtir. Bu bakımdan yapıda yazı ve süsleme mevcut değildir. Sortikin Kilisesi nin, dörtlü yonca yaprağı Ģekilli serbest haç plan Ģeması ile 7. yüzyıldaki prototiplerinden çok, mimarisinin benzeģtiği 10. yüzyıl örnekleriyle çağdaģ olduğu kabul edilmektedir. 5.6.Dery Kilisesi Çatak ın güneyinde, Hurkan Köprüsü yakınında halkın Dir (Dery) Vadisi adını verdiği alanda küçük bir mezarda bulunan kilisenin özgün adı bilinmemektedir. Üzerinde yazıtı olmayan yapının mimari özelliklerine göre 16. yüzyılın ikinci yarısından kaldığı sanılmaktadır. Düzgün dikdörtgen planlı üç bölümlü tek neften oluģan kiliseye batı cephesinden eksen üzerinde ki kapıdan girilmektedir. Orta mekan dört yönden kademeli kemerlerle desteklenmiģ yüksek kasnaklı bir kubbe, diğer iki mekan kubbeyle birleģen yarım tonozlarla örtülmüģtür. Yapının doğusunda ayrıca apsis teģkilatı kurulmamıģ, bu iģlev tonoz kemeri geniģliğindeki bir niģle değerlendirilmiģtir. Doğu cephesinin tam ortasında 184

193 i. Mekanı aydınlatan bir mazgal pencere bulunmaktadır. Kuzey duvarında iki, apsis bölümünün güney duvarında bir dolap niģi mevcuttur. Yapının kesme taģları sökülmüģ, diğer kısımları sağlam olarak günümüze kadar gelebilmiģtir. Ġç mekânda alçı süsleme izleri mevcuttur. 5.7.Hiris (Meryem Ana Ve Trinite) Kiliseleri Çatak ın kuzeyinde Çatak Çayı nın sağ kıyısında küçük iki kilise bulunmaktadır. Halk arasında Hiris Kiliseleri adıyla bilinen yapılardan büyük olanına araģtırıcılar Meryem Ana Kilisesi adını vermiģlerdir. Bu yapılarında diğerleri gibi 17. yüzyıl sonlarında yapıldığı sanılmaktadır. Dikdörtgen planlı tek nefli Meryem Ana Kilisesi ne batı eksen üzerindeki bir kapıdan girilmektedir. Ġç mekan, kademeli duvar payelerine yaslanan iki kemerle üç bölüme ayrılmıģtır. En doğudaki apsis bölümü cepheden dıģarı taģmayan, dörtkenarlı planı ve diğer mekânlar kadar geniģliği ile değiģik bir uygulamayı sergilemektedir. Doğudaki açı yapan iki kenardakiler daha geniģ ve yüzeysel, kuzey ve güney duvardakiler daha derin niģlerle teģkilatlandırılmıģ, üzeri yarım tonozla örtülmüģtür. Diğer mekânlarda dört taraftan kademeli kemerlerle takviye edilmiģ, beģik tonozla örtülmüģtür. Kiliseyi aydınlatan penceresi bulunmamaktadır. Mimaride moloz taģ dolgu duvar tekniği kullanılmıģ, kemerler tuğla ile örülmüģtür. Ġç mekân kireçle sıvanmıģ, ancak bu sıvalar zamanla dökülmüģtür. Günümüze süsleme ve yazı ulaģmamıģtır. Bu kilisenin 50 m. kadar güneyinde bulunan AĢağı Hiris (Trinite) Kilisesi ise küçük ölçüde tek nefli bir Ģapel niteliğindedir. Ġçyapı ve plan bakımından diğerlerine benzemektedir. Etrafına ve üstüne ev yapılmıģ, özgün durumu kaybolmuģtur. 5.8.HiĢet (S. Etienne) Kilisesi Çatak Çayı nın güneyinde, hapishanenin üst tarafında etrafı mezarlıkla çevrili bir tepe üzerindedir. Halk arasında HiĢet Kilisesi olarak bilinen yapıya araģtırmacılar kuruluģ efsanesine göre Aziz Etienne Kilisesi adını vermiģlerdir. Bölgesel Hıristiyan yazmalarında baģlangıcın 3. yüzyıla kadar uzandığı söylenirse de, mimari üslubuna göre 17. yüzyılın sonlarından kaldığı kabul edilmektedir. Tek neften ibaret olan dikdörtgen planlı yapının doğu cephesi batı cephesinden daha geniģ tutulmuģtur. Asıl mekân ortadan bir kemerle ikiye bölünerek üzeri beģik tonozla örtülmüģtür. Batı cephesinde bir kapısı, doğuda dıģa taģmayan derin bir apsisi ile iki yanında koridor Ģeklinde iki pastophorion hücresi bulunmaktadır. Apsis ve yan 185

194 hücrelere doğu duvarından mazgal pencereler açılarak iç mekân aydınlatılmaya çalıģılmıģtır. Tonozlarla apsis örtüsünü destekleyen kademeli kademeli kemer ve apsis niģlerden baģka hareketlilik yoktur. Kilise düzgün olmayan kaba taģlarla örülmüģ doğu ve batı cepheleri balıksırtı Ģeklinde dizilmiģ taģ sıraları ile süslenmiģtir. Bunun dıģında yazı ve süslemeye yer verilmemiģtir. Ġç mekân kireç harcı ile sıvanmıģtır. Yapı günümüze nispeten sağlam durumda gelebilmiģtir. 6. ERCĠġ 6.1.Anonim (Kara Yusuf, Zortul) Kümbeti Anonim kümbet, ErciĢ in dıģında, ilçe merkezine yaklaģık 5 km. uzaklıkta bulunmaktadır. ErciĢ Patnos yolundan ayrılan stabilize bir yol ile kümbetin yakınına ulaģılmakta; buradan da tarlaları geçerek yapıya varılmaktadır. Düzlüğün batı ucuna yakın ErciĢ e hakim bir noktada yapılmıģ kümbetin özel bir adı mevcut değildir. Daha çok Anonim Kümbet, Zortul Kümbeti veya ErciĢ Kümbeti olarak anılmaktadır. Kitabesi olmadığından tarihi ve kime ait olduğu tartıģmalıdır. Ancak üzerinde güç ve hükümranlık simgesi olarak aslan ve kartal kabarmalarını barındırması, kümbetin önemli bir Ģahsa ait olabileceğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle, Karakoyunlu Hükümdarı Kara Yusuf olduğu tahmin edilmektedir.. Ġki katlı olarak gerçekleģtirilmiģ kümbet, kare bir kaide üzerinde dıģtan onikigen içten ise daire planlı bir gövdeye sahiptir. Cenazelik kare planlı olup, üzeri beģik tonozla örtülüdür. Doğu yöndeki kapısına merdivenle ulaģılmaktadır. Kapının karģısındaki bir mazgal pencere hava akımını sağlamakta, ayrıca içerisini aydınlatmaktadır. Kaide köģelerindeki zeminden baģlayan köģe pahları, ortada eģkenar dörtgen, yanlarda üçgen oluģturan yüzeylerle teģkil edilmiģtir. Bunlar sayesinde onikigen gövdeye geçiģ sağlanmıģtır. Gövdenin her bir yüzeyi, silmelerle dikdörtgen biçimde çerçevelenmiģ olup, kuzey yüze kapı, diğer üç yöne pencere, aralarda kalan ikiģer yüzeye ise, üçgen niģler açılmıģtır. Kapının bulunduğu kuzey cephe dıģtan ters U Ģeklinde birazda diğer yüzeylere taģarak üç kaval silme ile çerçevelenmiģtir. Kapı ve üzerindeki arslan figürleri, kıvrık dal rumilerle oluģturulmuģ bir bordür içerisine alınmıģtır. Alınlığın içerisi, simetrik iki kuģ ve palmet-rumi motiflerinden oluģan bitkisel süslemelerle doldurulmuģtur. Bugün oldukça silikleģmiģ zor seçilen kuģ figürleri, yandan resmedilmiģ olup, kuyrukları panonun alt köģe girintilerini dolduracak Ģekilde düzenlenmiģtir. 186

195 Kapının üst kesimindeki iki arslan figürü simetrik olarak verilmiģlerdir. Hayli yıpranmıģ olmalarına rağmen ana hatlarıyla seçilebilmektedirler. Arka ayakları üzerine oturur durumda, sırt sırta vermiģ olarak tasvir edilmiģlerdir. Kuyrukları sırta dönük vaziyette olup, ejder baģı ile son bulmaktadır. Kümbetin doğu, batı ve güney yönlerine birer pencere açılmıģtır. Bunlardan batı ve güneydeki düzen bakımından birbirine benzemekte; doğudaki pencere ise farklı bir düzen göstermektedir. Batıdaki pencerenin bulunduğu yüzey, dikdörtgen biçimde dıģtan kaval bir silme ile çerçevelenmiģ; bunu takiben bitkisel süslemeli bordürle ikinci bir çerçeve oluģturulmuģtur. Dikdörtgen açıklıklı pencerenin üzerine içbükey silmeyle teģkil edilmiģ sivri kemerli bir alınlık meydana getirilmiģtir. Alınlığın içerisi simetrik palmet ve rumi motifleri ile doldurulmuģtur. Kemerin üst kısmına çerçevenin içinde kalan yüzeye çift baģlı bir kartal figürü yerleģtirilmiģtir. Kabartma Ģeklindeki kartalın yelpaze biçiminde kuyruğu, uçları zikzak Ģeklinde kanatları, iki yana uzamıģ boyunları ve kanat uçlarını ısıran baģlarıyla tasvir edilmiģtir. Ayrıca boynun ortasındaki boģluğa bir palmet yerleģtirilerek figür tamamlanmıģtır. Batı penceresine düzen yönünden benzeyen güney penceresi, dıģtaki içbükey silmeyi yarım kalmıģ bitkisel bir Ģerit izlemektedir. Dikdörtgen açıklıklı pencerenin kaytan silmeyle oluģturulmuģ sivri kemerli alınlığı bulunmaktadır. Alınlığın içerisi sekizgen ve beģgenlerden oluģan geometrik geçmelerle doldurulmuģtur. Ayrıca pencerenin üst kesiminde yıpranmıģ bir rozet görülmektedir. Farklı bir düzenlemedeki doğu penceresi, içe doğru hafif girintili yüzeyin alt kesiminde dikdörtgen açıklıktan ibarettir. Yüzey ayrıca, ters U Ģeklinde bitkisel bir bordürle çerçevelenmiģtir. Üst kesimdeki rozet, geometrik biçimde, bitkisel unsurlarla teģkil edilmiģtir. Pencere son onarım sırasında yeniden inģa edilmiģ, bu nedenle orijinal Ģeklini büyük ölçüde kaybetmiģtir. Gövdenin üst kesiminde iki taģ sırasından oluģan boģ yüzey ve külahın altında bir yazı Ģeridi gövdeyi boydan boya dolanmaktadır. Burada celi sülüs hatla Ayet el Kürsi yazılmıģtır. Yapının tamamındaki düzgün kesme taģ iģçiliği külahta da devam etmektedir. Onikigen piramidal külah çubuk silmelerle unsurlandırılmıģtır. Külahın üst kesimi yıkıktır. 187

196 6.2.ErciĢ Kadem PaĢa Hatun Kümbeti ErciĢ in çıkıģında yolun kenarında yer alan kümbet, kitabesine göre 1458 yılında Karakoyunlular'dan Cihan ġah zamanında Büyük Emir Rüstem Bey tarafından Emir Yar Ali, ġah Mustafa, ġah Sevik, ġah Ali ve anneleri Kadem PaĢa Hatun için yaptırılmıģtır. Ġki katlı, onikigen gövdeli ve piramidal külahlı kümbet, düzgün kesme taģ malzemeyle inģa edilmiģtir. Kuzey cepheye sivri kemer formunda çerçeve içerisine kapı yerleģtirilmiģtir. Aralardaki yüzeylere üçgen niģler, diğer ana yönlere pencereler açılmıģtır. Günümüze sağlam durumdadır. 6.3.Çelebibağı Mezarlığı ErçiĢ in Çelebibağı kasabasında bulunan eski mezarlıkta yılları arasında Prof. Dr. Abdüsselam Uluçam ın bilimsel sorumluluğunda yapılan kazı çalıģmaları sırasında ikisi kare planlı, biri sekizgen diğeri de tuğladan olmak üzere dört anıtsal mezar ile bir çok mezar taģı ortaya çıkartılmıģtır. Selçuklu mezarlarının yoğun olduğu tepe noktasında bulunan yapılar sıkıģtırılmıģ çakıl üzerine atılmıģ temele oturan ve iki üç sırası günümüze ulaģabilen taģ duvarlarla çevrilmiģtir. Aynı anda planladıkları halde topografik konumlarının tepe oluģu yüzünden zemin kotlarında farklılıklar mevcuttur. Duvarlar, dıģ yüzleri kesme taģ örgülü dolgu duvar tekniğinde inģa edilmiģtir. Ġçlerinde bulunan lahitlerle birisinde yer alan mihrap süslemeleri yapıların yüzyıllardan kaldığı kanaatini vermektedir. Kazı ve araģtırmalarda kuzey mezar anıtı, sekizgen planlı mezar anıtı ve tuğla örgülü mezar olarak adlandırılan ve çeģitli bilimsel yayınlarda bu Ģekilde tanıtılan söz konusu yapıları, özgünlükleri açısından burada ele alınacaktır Kuzey Mezar Anıtı BaĢlangıçta mihrabından dolayı mescit adı verilen yapı, kzey-güney doğrultusunda, 6,40 x 5,90 m. ölçüleriyle dikdörtgen bir plana sahiptir. 0,70-0,90 m. kalınlığındaki duvarlardan ancak temel seviyesindeki iki taģ sırası günümüze ulaģabilmiģtir. Kuzeydoğu köģede 0,80 m. geniģliğinde bir kapıyla iç mekana inilen iki basamaklı merdiven yer almaktadır. Kazı sırasında kapının, eģik veya sövesine ait olduğu sanılan çürümüģ ahģap parçalarına rastlanmıģtır. Yapının zeminine düzgün taģ döģenmiģtir. Kıble duvarının orta ekseninde 188

197 mihrabı bulunmaktadır. 1,25 x 0,75 x 0,20 m. boyutlatındaki mihrap, derinliği olmayan ve duvarla aynı yüzeye yerleģtirilen iki blok taģtan oluģmaktadır. Henüz niģ halini almamıģ mihrapta üzeri alınlıkla biten dikdörtgen bir silme çerçeve ile iç kısmında üçlü yonca yaprağı Ģeklinde süsleme mevcuttur. Ġç mekanda batı duvarına yakın, kıble istikametinde yerleģtirilmiģ, 2,10 x 0,95 m. ve 1,94 x 0,80 m. ölçülerinde iki adet kapaklı lahit bulunmaktadır. 0,20 m. kadarı zemin kotundan yukarıda kalan lahitler, mezarın etrafını çeviren levha Ģeklindeki dört blok taģtan oluģmaktadır. Üstlerini örten yekpare kapak ise üç kademe halinde daralan üçgen prizmal bir yapıya sahiptir. Büyük lahitte bol miktarda ok ucu Ģeklinde demir çivilerle çürümüģ ahģap parçaları bulunmuģtur ki cenazenin tahta tabut içine konulduğu anlaģılmaktadır Güney Mezar Anıtı Selçuklu Mezarlık nın güneyinde yer alan ve konum yönüne göre adlandırılan Güney Yapısı 4,30 x 4,30 m. ölçüleriyle tam kare planlıdır. Diğerleriyle aynı teknikte örüldüğü görülen duvarlarla günümüze ulaģabilen kısınları iki taģ sırasından ibarettir. Doğu duvarı 0,90 m. diğerleri 0,70 m. kalınlığındadır. Doğu duvarının kuzey köģesinden 0,70 m. geniģliğinde bir kapı ile iç mekâna geçilmektedir. Yapının zemini düzgün taģ döģemelidir. Doğu-batı doğrultusunda blok taģlardan yapılmıģ farklı büyüklükte iki lahit bulunmaktadır. Lahitlerin zemin seviyesindeki prizmal kapakları vaktiyle defineciler tarafından kaldırılarak mezar talan edilmiģtir. Kuzeydeki lahitin kapağı tamamen, güneydekinin ise kısmen tahrip olmuģtur. Üzerlerinde süsleme ve yazı unsuru yoktur Sekizgen Planlı Mezar Anıtı Ġçten ve dıģtan sekizgen planlı olan yapı, diğer mezar anıtlarının batısına yerleģtirilmiģtir. Küçük ölçekli yapının duvar uzunluğu dıģtan 1,70 m. kalınlığı ise, 0,70 m.dir. Düzgün taģlarla döģenmiģ zemin seviyesinden, yapıya giriģi sağlayacak kapı açıklığı veya merdiven izine rastlanmamıģtır. Ġç kısımda daha üst seviyede sonradan yapılan ve hafriyat sırasında kaldırılan basit çocuk mezarından baģka lahit veya sanduka mevcut değildir. Yapının duvarları iki taģ sırasına kadar restore edilerek üzerleri sıkıģtırılmıģ toprakla kapatılmıģtır Tuğla Örgülü Mezar 1994 yılında, baģucundaki sütun biçimli Ģahidenin etrafı temizlenirken ortaya 189

198 çıkarılan tuğla mezar odası, yöredeki mezar anıtları içinde tek örnek durumundadır. Bir bölümü toprak üzerinde kalacak Ģekilde inģa edilen mezar 2,20 x 0,65 m. iç ölçülerinde dikdörtgen planlıdır. Temel yerine iki sırası taģ, diğer kısımları sekiz sıra tuğladan oluģan duvarların üzeri, tuğlaların kaydırılması ile çatılan sivri kemerli muntazam bir tonozla kapatılmıģtır. 1,40 m. yüksekliğindeki mezar odası iç mimarisine özen gösterilirken, dıģ mimarisinde yalnız toprak üzerinde kalan kısmına önem verilmiģtir. Ustanın mezarı içeriden Ģekillendirdiği, tamamlanınca ayakucuna gelen doğu tarafından çıktığı, cenazenin de buradan konularak duvarın taģla sonradan örüldüğü anlaģılmaktadır. Diğer mezar ve taģ lahitlerde görülmeyen bir özellikte, cenazenin tuğla döģenmemiģ zeminine serilen 0,10 m. kalınlığında beyaz çakıl taģları üzerine konulmuģ olmasıdır. Tonozu göçünce kısmen toprakla dolan mezarın baģucunda 1,53 m. yüksekliğnde sütun biçiminde sekizgen bir Ģahidesi bulunmaktadır. Kalker taģından yontulmuģ Ģahidenin bir mukarnas dizisi ile sonuçlanan tepeliğinde palmet-rumi motifleri, dört yüzünde ise kufi hatla yazılmıģ ayet kitabeleri yer almaktadır. Mezarda, iç mekanda ki taģ ve tuğla aralarında bulunan derzlerden baģka süslemeye rastlanmamıģtır. 6.4.Haydar Bey Kümbeti Horasan erlerinden birisi olduğuna ya da Hoca Ahmet Yesevi Hz nin neslinden geldiğine inanılan Haydar Bey in kümbeti aynı adı taģıyan köyün mezarlığında bulunmaktadır. Ancak bugün ziyaret edilen türbe yeni yapılmıģtır. Asıl kümbet mezarlığın kuzeyinde yer almaktadır. Haydar Bey Kümbeti nin sadece kriptasından bazı bölümler günümüze ulaģabilmiģtir. Kare planlı cenazelik, dıģ yüzeyleri kesme taģ örgülü dolgu tekniğindeki kalın duvarlarla çevrilmiģtir, üzeri tonozla örtülmüģtür. Kalan izlerinden doğuda bir kapısı olduğu, ana yönlere gelecek Ģekilde havalandırma menfezleri açıldığı anlaģılmaktadır. Gövde kısma tamamen yıkılmıģ olan cenazeliğin zemini yıkıntı malzeme ile dolmuģtur. Kitabe ve sanduka bulunmamaktadır. Yakınında ki ErçiĢ Kümbeti ile aynı dönemde, 15. yüzyılın baģlarında yapıldığı tahmin edilebilir. 6.5.Haydar Bey Köprüsü Eski ErçiĢ-Tebriz kervan yolu güzergahında ki tarihi köprü bugünkü ErçiĢ-Van karayolunun altıncı kilometresinde Deli Çay üzerinde bulunmaktadır. Haydar Bey adını sonradan yakınındaki köyden almıģtır. Osmanlı döneminde önemli ölçüde kullanıldığı 190

199 bilinirse de yapılıģ tarihi kesin belli değildir. Köprünün sadece çayın iki yakasındaki ayakları günümüze ulaģabilmiģtir. Kalan izlerinden yapının tek kemer gözlü olduğu anlaģılmaktadır. Kemer ayakları kesme taģ örgülü dolgu duvar tekniğinde inģa edilmiģtir. 6.6.Koç Köprüsü Köprü, ErçiĢ-Altındere Köyü yolunda ve Zilan Çayı üzerinde bulunuyordu. ĠnĢa dönemi ve tarihi kesin olarak bilinmeyen ve son zamanlarda Koç Köprü Barajı nın yapılmasıyla baraj suları altında kalan köprü, 20,00 m. geniģliğinde, sivri kemerli tek gözlü bir açıklığa sahipti. Kemer yönünde iki yandan eğimli yollu körüler tarzında yapılan eserin, sivri kemerinin dıģ yüzeyleri ile tempan duvarları düzgün kesme, diğer kısımları moloz taģlarla örülmüģtür. 7.GEVAġ 7.1.GevaĢ Izzeddin ġir Camii GevaĢ'ın HiĢet mahellesinde bulunan cami üzerinde inģasına iliģkin herhangi bir kitabe bulunmamasına karģın Van ve Hakkari hakimi Ġzzettin ġir tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir. Genel olarak XIV-XV yüzyıllara tarihlendirilmektedir. Yapı, kare planlı bir cami ile, bunun kuzey duvarına bitiģik medreseden oluģmaktadır. Yapının batı cephesinin kuzey kesiminde yer alan bir taç kapıdan medrese avlusuna, buradan da camiye geçilmektedir. Cami mihrap önü kubbeli ve iki sahınlıdır. Kuzeydeki sahınlar enine beģik tonozlarla örtülmüģtür. Kubbenin iki yanındaki bölümler, dikine beģik tonozlu mekanlar olarak değerlendirilmiģtir. Kıble duvarının ortasında beģ kenarlı mihrap niģi yer almaktadır. Yapıda düzgün kesme taģ malzeme kullanılmıģtır. Batı cephenin ortasına yakın bir yerdeki minare günümüzde eklenmiģtir. Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün yapmıģ olduğu restorasyon sırasında yapı, büyük ölçüde tarihi özelliğini yitirmiģ, adeta yenilenmiģtir. 7.2.GevaĢ Izzeddin ġir Medresesi HiĢet mahallesinde XIV-XV. yüzyıllara tarihlenen caminin kuzey tarafına sonradan eklenmiģtir. Avlunun üç yanında ters U biçiminde dolanan medrese odaları sıralanmaktadır. Medresenin batı cephesi dıģa taģıntı yapmaktadır. Buraya açılmıģ fazla 191

200 derin olmayan bir taç kapıdan giriģ eyvanı vasıtasıyla avluya geçilmektedir. Avlunun etrafında sıralanan odalar farklı ebatlarda olup, hepsi beģik tonoz örtülüdür. Kesme taģ malzeme kullanılan yapıda, süslemeye yer verilmemiģtir. Batı cephedeki kapı, köģelerden sütuncelerle sınırlandırılmıģ sivri kemerli bir girinti içerisinde yer almaktadır. Basık kemerli açıklığın üzeri, iki taftan yelpaze bingilerle daralan üçgen bir kavsara Ģeklinde düzenlenmiģtir. Ortasına iki satırlık kitabe yerleģtirilmiģtir. Kitabe oldukça tahrip görmüģ ve okunamayacak duruma gelmiģtir. Kapı yapının süsleyici unsurlarını üzerinde barındıran en önemli kısmıdır. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarımı yapılmıģ olup, günümüzde sağlam vaziyettedir Akdamar Kilisesi GevaĢ ilçesinin sınırları dâhilindeki Aktamar Adası'nda yer almaktadır. Adanın güney doğusuna kurulmuģ olan kilise Kutsal Haç adına Vaspurakan Kralı I. Gagik tarafından KeĢiĢ Manuel'e yaptırılmıģtır. Kilisenin kuzeydoğusundaki Ģapel tarihlerinde; batısındaki jamaton 1763 tarihinde; güneyindeki çan kulesi 18. yüzyıl sonlarında ilave edilmiģtir. Kuzeyindeki Ģapelin ise tarihi bilinmemektedir. Ġlk yapıldığında saray kilisesi olan yapı, sonradan manastır kilisesine dönüģtürülmüģtür. Kilise, mimarisi yanında dıģ cephelerindeki figürlü taģ plastiği ile dikkat çekmektedir. Plan bakımından merkezi kubbeli, dört yapraklı yonca biçimli haç plana sahiptir. Orta mekân yüksek kasnaklı, içten kubbe, dıģtan piramidal külahla örtülüdür. Kubbenin yüksek tutulması kilisedeki dikey etkiyi açıkça ortaya koymaktadır. Kiliseye batı ve güneyden birer kapı vasıtasıyla girilmektedir. Kilisenin çevresi daha sonraki dönemlerde ilave edilen yapılarla kuģatılmıģtır. Kilisenin figürlü repertuarı oldukça zengindir. Bunun yanında Ġncil ve Tevrat'tan alınmıģ çaģitli sahneler bulunmaktadır. Yunus peygamberin denize atılması, Hz. Meryem ve kucağında Isa, Adem ile Havva'nın Cennet'ten kovulması, Hz. Davut ile Kral Goliat'ın mücadelesi, Samson Filistinli ikilisi, ateste üç Ibrani genci, Aslan ininde Daniel sahneleri bunların baģlıcalarıdır. Batı cephede Kral Gagik'i kilise maketini sunarken gösteren bir sahne yer almaktadır. Dört yöndeki alınlıklarda Ġncil yazarları boydan tasvir edilmiģtir. Bunlardan baģka cephenin alt ve üst kesimlerinde, asma sarmaģığından oluģan kuģaklar dolanmaktadır. Bu kuģakların içlerinden çeģitli dünyevi sahneler iģlenmiģtir. Av sahneleri, çeģitli hayvanlar, güreģçiler ve sarayla ilgili birçok sahneye yer verilmiģtir. Ayrıca doğu cephenin tam ortasında asma sarmaģığı bordürünün içerisinde 192

201 Abbasi Halifesi Muktedir baģı haleli, bağdaģ kurmuģ vaziyette bir elinde kadeh, diğer elinde üzüm tutar vaziyette tasvir edilmiģtir. Dini ve dünyevi sahnelerden baģka, hayvan figürleri yönünden de bir çeģitlilik göze çapmaktadır. Aralarda serbest biçimde, asma sarmaģıkları içerisinde ve çatıların alt kesimlerinde bu zengin hayvan figürlerini görmek mümkündür. Kilisenin içerisini de günümüzde büyük ölçüde bozulmuģ olan freskler süslemektedir. Bu freskler de genel olarak Hz. Ġsa ile ilgili konular iģlenmiģtir. Düzgün kesme taģ malzemeyle inģa edilen yapıda, dıģ cepheleri süsleyen mimari plastik, kiliseyi etkin bir görünüm kazandırmaktadır. Abbasi yoluyla Orta Asya Türk sanatı etkilerini de üzerinde barındırması önemini attırmaktadır. 7.4.Halime Hatun Kümbeti GevaĢ ilçesindeki Selçuklu Mezarlığı'nın doğu tarafında bulunmaktadır. GiriĢ kapısı üzerindeki kitabesine göre Melik Ġzzeddin tarafından 1335 tarihinde, kızı Halime Hatun için yaptırılmıģtır. Ustası Ahlatlı Pehlivan oğlu Esed'dir. Ġki katlı inģa edilmiģ kümbetin cenazeliği kare planlı olup, doğudaki kapısına merdivenle inilmektedir. KöĢeleri pahlanmıģ kare kaide üzerine onikigen gövdeli olarak yapılmıģtır. Üstten piramidal bir külahla örtülmüģ kümbet, düzgün kesme taģ malzeme ile inģa edilmiģtir. Gövdenin kuzeyindeki cepheye taç kapı, diğer üç yöne pencereler açılmıģtır. Aralardaki yüzeylere üçgen niģler hareketlendirmektedir. Tüm cephelerde Ģeritler halinde ve madalyonlar Ģeklinde bitkisel, geometrik ve yazılardan oluģan süslemelere yer verilmiģtir. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiģtir GevaĢ Altınsaç Köyü Saınt Thomas Manastırı Manastır; Van ın GevaĢ ilçesine bağlı Altınsaç Köyü nün 5 km. kuzeybatısında yer almaktadır. Van Gölü nün güneyindeki Beleko Dağı nın (3000) kuzeydoğu yamacındaki Varis Körfezi ne bakan bir taraça üzerinde kurulmuģtur. Yapılara Van Tatvan karayolunun 52. km. sinde ayrılan ve bozuk bir yoldan gidilebilen Göründü Köyü nden sonra motorlu araçla yaklaģık iki saatte veya Akdamar Adası na iģleyen teknelerle üç saatte ulaģılabilmektedir. Yayınlarda Ganjak olarak geçen Saint Thomas Manastırı yöre halkı tarafından Mezir adıyla tanınmaktadır. Havarilerden Saint Thomas a ait kutsal kalıntıların korunması amacıyla yapılan manastır kilisesinin yapım tarihini bildiren kitabe bulunmamaktadır. Yapı, plan tipi ve mimari özelliklerinden yola çıkılarak X.- XI. yy. a tarihlendirilmektedir. X.- XI. yy. baģında 193

202 Van Gölü çevresinde etkili olan Ermeni sülalesi Ardzruni ler tarafından yaptırılmıģtır. XV. yy. a ait 1457, 1471 ve 1477 tarihli el yazmalarında bu manastırdan çok fazla bahsedilmektedir. BaĢka bir el yazmasının kolofonu, kilisenin kubbesinin 1581 tarihinde BaĢrahip Kirakos tarafından yeniden yaptırıldığını bildirmektedir. Manastırdaki bir kitabeye göre Vardapet Thomas tarafından 1671 tarihinde manastırın duvarları tamir edilmiģ ve kilisenin batısına bir jamatun inģa edilmiģtir. XVIII. yy. sonunda yağmalanan manastırda meydana gelen tahribat sonrası, Ecmiyadzin Katogikosu V. David in tavsiyesi üzerine Piskopos Hovhannes 1801 tarihinde kilise ve jamatunun yıkılan kısımlarını tamir ettirmiģtir. XIX. yy. sonunda Van da meydana gelen Ermeni isyanları nedeniyle tümüyle terkedilmiģ olan manastırın günümüzde herhangi bir iģlevi bulunmamaktadır. Saint Thomas Kilisesi, kilisenin batısına eklenen jamatun, bu iki yapıyı kuģatan çevre duvarı, yapıların 100 m. batısındaki mezarlık ve bir çeģmeden oluģan manastır yapılarından günümüze sadece mezarlık gelememiģtir. Mezar taģları büyük ölçüde toprak altına gömülmüģtür. Çevre duvarı ise yer yer tahrip olmuģtur. Kilise ve jamatunun dıģtan üst örtülerindeki kaplama taģları kısmen dökülmüģtür GevaĢ Deveboynu Yarımadası Saınt Resurrectıon Manastırı Manastır; Van Gölü nün güneyindeki Alacabük Dağı nın (3076 m.) kuzeydoğusunda göle doğru uzanan Deveboynu yarımadasının en uç kısmında bulunmaktadır. Karayolu ulaģımının olmadığı yarımadaya, GevaĢ ilçesinin 53 km. batısında yer alan Ġnköy Köyü nden motorlu teknelerle yaklaģık iki saatte ulaģılabilmektedir. Manastırın ismi eski el yazma kaynaklarda Deveboynu olarak anılmamaktadır. Ancak bu manastırın çekirdeğini oluģturan kilisenin, XV. yy. da yazılmıģ dört kolofonda adı geçen Saint Resurrection Kilisesi olduğu görüģü hakimdir. Manastır yapılarının inģa tarihini bildiren herhangi bir kitabe veya tarihi bilgi bulunmamaktadır. Ancak kilisenin plan tipi ve mimari özelliklerinin, Ermenistan daki Biwrakan Manastırı nda bulunan ve 920 tarihinde yapılmıģ olan Surb Yovhannes (Saint John) Kilisesi nin plan tipi ve taģıyıcı sistemine olan benzerliği nedeniyle X. yy. a tarihlendirilmektedir. 194

203 Mezarlığında bulunan bir mezartaģı kitabesinde Bu Katoğikos Ter Etienne nin mezarıdır Ģeklindeki bilgi, manastırın XIII. yy. da faal olduğunu göstermektedir. Kaynaklarda kilisenin batı cephesinde bulunduğu bildirilen iki tamir kitabesi kilise ile ilgili bazı bilgiler vermektedir. Bunlardan birincisi; 1447 tarihinde BaĢpatrik Zacharia tarafından Saint Resurrection Kilisesi nde restorasyon yapıldığını bildirmektedir. Ġkinci kitabede ise; 1597 tarihiyle birlikte Piskopos Etienne ve Katogikos Gregoire isimleri geçmektedir. Ancak araģtırmalarımızda manastırda bulunduğu bildirilen bu kitabeleri tespit edemediğimiz gibi manastırın ek yapıları, jamatun ve Ģapelin tarihçesi ile ilgili herhangi tarihi bir bilgiye de ulaģılamamıģtır. Kaynaklarda geçen bu bilgiler ve plan tipinin karģılaģtırılması sonucu Saint Resurrection Kilisesi nin X. XIII. yy. arasında yapıldığı, XV. ve XVI. yy. da tamirat geçirdiği anlaģılmaktadır. Jamatun ve Ģapel 1597 onarımı sonrasında eklenmiģ olmalıdır. XIX. yy. sonunda terk edilen manastırın günümüzde herhangi bir iģlevi bulunmamaktadır. Van Gölü nün güneyindeki dağlık bölgenin önemli yapılarından birini barındıran manastır; Saint Resurrection Kilisesi, kilisenin batısına eklenen jamatun, kilisenin kuzey duvarına bitiģtirilen bir Ģapel ve bu Ģapelden geçilen küçük bir odayla mezarlıktan oluģmaktadır. Yapılar topluluğundan günümüze, kırma çatısının kaplama taģları dökülmüģ olarak kilise ve kısmen tahrip olmuģ Ģapel gelebilmiģtir. ġapele açılan küçük oda yıkılmıģ, jamatunun üst örtüsü çökmüģ durumdadır.1972 öncesinde manastırı ziyaret eden J. M. Thierry nin çizimleri, yapılar ve jamatunun üst örtüsü hakkında bilgi vermektedir. Manastırda bulunan mezarlığın yerini, kilisenin doğusunda bulduğumuz ve büyük ölçüde toprak ve bitki örtüsü altında kalmıģ olan birkaç mezar taģı belirlemektedir. Ġnköy muhtarının verdiği sözlü bilgiye bu göre yapılar, 1980 li yıllara kadar yaylacılar tarafından barınak olarak kullanılmıģtır. Manastır, yöre halkı tarafından Deveboynu adıyla tanınmaktadır. Manastırın bu ismi aynı zamanda üzerinde bulunduğu yarımadanın da ismidir. 195

204 7.7.Saınt Thomas Manastır Kilisesi Altınsaç Köyü nün 5 km. kuzeybatısında, Van Gölü ne bakan bir vadinin yamacında bulunmaktadır. Göründü Köyü nden karayolu veya Van Gölü nden ulaģılabilmektedir. Havarilerden Aziz Thomas a ait kutsal eģyların saklanması amacıyla yapılan manastır hakkında 13.yüzyıla ait bir el yazmada bilgiler bulunmaktadır. Manastır ve kilisesi bu tarihten önce inģa edilmiģ olmalıdır yılında kilise onarılarak batısına jamatun eklenmiģtir. 18. yüzyılın sonunda yağmalanan manastır 1801 de tekrar restore edilmiģtir. Van Gölü ne karģı güzel bir manzara içinde kurulan manastıra ait yapıların çoğu yıkılmıģ, kilise günümüze nispeten sağlam olarak ulaģabilmiģtir. St. Thomas Kilisesi dıģtan dikdörtgen bir planla ele alınmıģtır. Jamatunun bitiģtiği batı cephesi eksenin de bulunan kapıdan sonra, geniģ bir kemerle naosa açılan tonoz örtünün giriģ bölümü yer almaktadır. Orta mekan içten kubbe, dıģtan on iki kenarlı yüksek bir kasnak ve piramidal külahla örtülmüģtür. Kubbenin iki yanındaki beģik tonozlar ve dıģa taģırılmayan yarım daire planlı apsisle birlikte bir haç Ģekli oluģturulmuģtur. Apsisin iki yanında iki pastophorion hücresi mevcuttur. Derin bir menfes pencereden ıģık alan hücreler iki katlı ve tonoz örtülüdür. Ġç mekan batı duvarında ve kubbe kasnağında açılan pencerelerle aydınlatılmıģtır. Dikdörtgen planlı jamatun, ortada dördü serbest ve ikisi kilise duvarına bitiģen altı payenin taģıdığı kemer ve tonozlardan oluģan dokuz bölümlü örtü sistemine sahiptir. Yapıya batıdan sivri kemerle kuģatılmıģ bir taç kapı ile girilmektedir. Üzerindeki atkı taģında onarım kitabesi yer almaktadır. Her iki yapıda kaba yontulmuģ taģ kullanılmıģtır. Kilise külahının kaplama taģları dıģında, odlukçu sağlam durumdadırlar. 7.8.Saint Astuacacın Manastırı (Kırmızı Kilise) Göründü (Mihrapit) Köyü nün yaklaģık 5 km. kuzeyimde, vadiyi oluģturan dağın yamacında bulunan St. Astuacacin Kilisesi yöre halkı arasında Kırmızı Kilise olarak bilinmektedir. Yapıların Kral Gagik tarafından inģa ettirildiği rivayet edilirse de mimari üslubu malzeme ve teknik bakımından daha geç döneme iģaret etmektedir. Kaçkarlardaki tarihler dikkate alınarak 13. yüzyılın ikinci yarısından kaldığı kabul edilir. 196

205 Etrafı çevre duvarı ile kuģatılan manastır, hizmet binaları, keģiģ odaları, bir ana kilise ve bir Ģapelden oluģuyordu. 7.9.St. Astuacacin Kilisesi DıĢtan 12,00 x 6,00 m. ölçülerinde dikdörtgen planlı içten apsisle birlikte üç bölümlü tek nefli bir yapıdır. Batıdaki kapıdan kemerlerle geniģletilmiģ tonoz örtülü giriģ bölümüne geçilmektedir. Bu bölümün kuzeyinde yanda ki Ģapelle irtibatlı olan ikinci bir kapı mevcuttur. Orta mekan pandantif geçiģli kademeli sivri kemerlere yaslanan bir kubbe ile örtülmüģtür. DıĢtan kubbe yüksek kasnaklı piramidal külah, tonozlar çift meyilli çatı ile örtülmüģtür. Cepheler üstte üçgen alınlık Ģeklinde bitirilmiģtir. Öndeki yarım daire Ģekilli apsis, üst kısımdaki bir menfez penceresi ile doğu cephesine açılmaktadır. Kuzeyinde bir niģ, güneyinde baģka bağlantısı olmayan koridor Ģeklinde bir hücre bulunmaktadır. Kilisenin kuzey batısına bitiģtirilen Ģapel de yarım daire apsisi ve tonoz örtülü iki bölümlü asıl mekanı ile tek neften oluģan basit bir yapıdadır. Batıdan bir kapı ile girilmekte, ayrıca güneybatıdan kiliseye geçilebilmektedir. Yapıda malzeme olarak kesme ve kaba yontulmuģ taģ kullanılmıģtır. Kasnakta onarım izleri taģıyan farklı malzeme görülmektedir. Dengeli ve gösteriģli bir mimariye sahiptir. Çevre duvarının bir kısmına yaslanmıģ ve son yıllarda yeninden düzenlenmiģ ağıl nitelikli mekanlar mevcuttur. Manastırın diğer yapıları yıkılıģtır. 8. GÜRPINAR 8.1. HoĢap Kalesi Van'ın Gürpınar ilçesinde, Van - Hakkari karayolu üzerindeki HoĢap (Güzelsu)'da yer almaktadır. HoĢap, Van'a 60 km. Gürpınar ilçe merkezine 39 km. uzaklıkta bulunmaktadır. HoĢap suyunun kuzey batısında sarp ve dik bir kaya kütlesi üzerine kurulan kale, iç kale ile bunun kuzeyindeki dıģ kaleden oluģmaktadır. GeçmiĢi itibariyle Urartu Devletine kadar uzanan kale, Osmanlı Devleti'ne tabi Mahmudi Beyleri'nin yaptırdığı Ģekliyle günümüze ulaģmıģtır. Ġç kale giriģ kapısı üzerindeki kitabesine göre Mahmudi Süleyman Bey tarafından, H.1052 (1643) tarihinde yaptırılmıģtır. DıĢ kale surları arazinin yapısına göre ĢekillenmiĢ; doğu, kuzey ve batıdan dolanan surlarla çevrelenmiģtir. Doğu surları kısmen, batıdakiler ise büyük ölçüde yıkılmıģ durumdadır. Surları destekleyen burçlardan bazıları günümüze gelmiģ, ayrıca 197

206 doğu ve batıdaki kapıları tamamen yıkılmıģtır. DıĢ kalenin kuzey doğusunda bir gözetleme kulesi yer almaktadır. Içerisinde bugün bir cami kalıntısı ile köy evleri mevcuttur. Ġç kale, güneyden sarp, kuzeyden eğimli bir kütle üzerine kurulmuģtur. Kuzey doğu ve batıdan kale beden duvarları, burç ve kulelerle tahkim edilmiģ, kuzeydoğuya ikinci bir tahkikat yapılmıģtır. Kaleye kuzey tarafta ortaya yakın bir yerde bulunan giriģ burcura açılmıģ bir kapı vasıtasıyla girilmektedir. Taç kapı Ģeklinde düzenlenmiģ burcun batı cephesinde kitabe, kör pencere ve aslan kabartmaları belirli bir hareketlilik sağlamaktadır. Ayrıca orijinal demir kapı kanatları hala iģlevini sürdürmektedir. Ġçerisinde Mahmudi sarayı olarak nitelenen kompleks yapılar yer almaktadır. Bunlar kalenin güney tarafında sıralanmaktadır. En üst ve doğu kesimde seyir köģkü, bunun hemen batısında harem ve en batı uçta da selamlık yer almaktadır. Mescit, zindan, fırın ve sarnıç iç kalenin diğer yapılarıdır. XIX. YÜZYIL ortalarında terkedilmiģ olan kale, içerisindeki yapılarıyla günümüze büyük ölçüde sağlam olarak gelmiģtir. Bu nedenle bölgenin dikkat çeken sembol yapılarından birisidir. 8.2.Evliya Bey Medresesi Medrese, HoĢap'ın merkezinde, Gevirhan Mezarlığı'nın doğu tarafında yer almaktadır. Medresenin güneyinde Süleyman Bey Kümbeti bulunmaktadır. Bugün mevcut olmayan bir kitabeden baģka, yapıyı tarihlemede yardımcı olacak tarihi belge veya vakfiye bulunamamıģtır. Kitabede tarih yoktur. Yalnız medreseyi Mahmudi Evliya Bey'in yaptırdığı anlaģılmaktadır. Evliya Bey'in yaģadığı döneme bakarak medrese, XVII. yy. III. çeyreği içinde yapıldığı tahmin edilmektedir. Medrese, dıģtan x m. ölçülerinde bir alana oturmaktadır. Yapı, avlunun doğu ve batısına yerleģtirilen hücrelerle güneyindeki sekizgen planlı mescid ve bunun doğusunda yanyana iki oda meydana getirmiģtir. Kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı avlu, x 4.70 m. ölçülerindedir. Avluya kuzey cephenin ortasından ve güney taraftan birer kapı ile girilmektedir. Kuzeyde avlu duvarı yıkılmıģ olduğundan kapının durumu belirlenememiģtir. Güney duvarında mescidin batısındaki kapı, içten düz atkı taģlı, dıģtan sivri kemerlerle çevrilidir. Medrese hücreleri, mescit güneydoğu köģedeki koridor doğrudan avluya açılmaktadır. Avlunun kuzeydoğu köģesine 1.50 m. geniģliğinde, dama çıkıģı sağlayan 6 basamağı sağlam üst kısmı yıkılmıģ bir merdiven yerleģtirilmiģtir. Yapının genelinde kullanılan moloz taģ duvar örgüsü cephelerde de 198

207 görülmektedir. Doğu cephesine ilave edilen bölümün ne amaçla yapıldığı bilinmemektedir. Duvarlar, moloz taģlarla örülmüģ, bazı kısımlarında ahģap hatıllar kullanılmıģtır. Yapı, oldukça yalın olup, süsleme yoktur. Medrese, yıkılmıģ iken 1992 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından içi ve çevresi temizlettirilerek mevcut kısımları ortaya çıkarılmıģtır. Restorasyonu devam etmektedir. 8.3.Hasan Bey Medresesi Van-Hakkari Karayolu'nun Van'da HoĢap giriģinin kuzeyinde mezarlık içerisinde yer almaktadır. Medrese'nin yapımıyla ilgili bir kitabesi bulunmaktadır. Kitabeden medresenin Ivaz Bey'in oğlu Hasan Bey tarafından 971 (1563) tarihinde yaptırıldığı anlaģılmaktadır. Türbe de 1585'den sonra Hasan Bey'in oğlu ġir Bey tarafından yaptırılmıģ olmalıdır. Medrese, güneybatısına eklenen türbe ile kompleks bir yapı oluģturmaktadır. Avlunun doğu ve batısına medrese hücreleri, güneyine mescid, güneybatısına da türbe yerleģtirilmiģtir. Medresenin avlusu kuzeyden 8.45 m., güneyden 8.75 m., doğudan m. ve batıdan m. uzunluğunda kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgene yakın bir alan oluģturmaktadır. Avlu kuzeyden 1.10 m. kalınlığında kesme taģtan yapılmıģ bir duvarla çevrilmiģtir. Bu duvarın ortasından düzgün taģ söveli bir kapıdan avluya girilmektedir. Duvarın ve kapının üst kısımları yıkılmıģ durumdadır. Avlunun kuzeybatı köģesine açılmıģ kuyudan su ihtiyacı karģılanmaktadır. Avlunun güneyine mescit, doğusuna beģ, batısına dört adet hücre yerleģtirilmiģtir. Güneybatısına da türbe eklenmiģtir. Güneydeki mescit eksende yer almasına rağmen hücreler asimetrik bir Ģekilde sıralanmıģlardır. Medresenin batı kanadındaki dört hücre bir birine eģit büyüklükte ve 3.40 x 3.50 m. ölçülerindedir. Hücre kapıları dıģtan düzgün kesme taģ söveli ve basık kemerlidir. Hücre kapı sövelerinin üst kısımlarıyla beģik tonozların doğu tarafları yıkılmıģtır. Hücrelerde ocak niģine yer verilmemiģtir. Yalnız ikinci hücrenin pencere tabanında yuvarlak Ģekilde sonlanan bir yarık ocak yeri olarak kullanılmıģtır. Kalan izlerden duvarların sıva ile kaplı olduğu anlaģılmaktadır. Medresenin doğu kanadında beģ hücre yer almaktadır. Kuzey taraftaki birinci hücre 5.30 x 3.60 m. ölçülerinde, kuzey-güney doğrultusunda beģik tonozla örtülmüģtür. Bu hücreye avludan ve kuzeyden giriģi sağlayan iki kapı bulunmaktadır. Kapıların

208 m. geniģliğindeki açıklıkları sivri kemerlerle kapatılmıģtır. Kuzey duvarı kapıdan sonrası yıkıldığı için bugünkü pencere asıl durumu yansıtmamaktadır. Çünkü pencere, tonoz seviyesine kadar devam eden 1.00 m. geniģliğinde açıklık Ģeklindedir. Hücrenin doğu duvarına iki dolap niģi açılmıģtır. Duvarlarında sıva izleri bulunmaktadır. Mescit, avlunun güneyinde eksende yer almaktadır. Güney cephede dıģa beģ köģeli bir taģıntı yapmaktadır x 5.60 m. ölçülerinde, kuzey güney doğrultusunda beģik tonozla örtülmüģtür. Güney taraftaki taģıntı da ters ve düz üçgen yüzeylerle örtülmüģtür. Mescide avludan düz atkı taģlı bir kapıyla girilmektedir. DıĢa taģıntı yapan güneydeki orta ve yan yüzeylere birer mazgal pencere açılmıģtır. Mescidin güneybatı köģesine yüzeysel bir mihrap yerleģtirilmiģtir. Buranında duvarlarının kalan izlerden sıva ile kaplı olduğu anlaģılmaktadır.. Türbe batı tarafta medrese cephesinden 2.70 m. taģıntı yapmaktadır. Güney ve batı duvarları dıģında kalan kısımları medreseyle birleģmiģtir.dıģtan, 8.32 x 8.32 m. ölçülerinde kare planlı türbenin üzeri kubbe ile örtülmüģtür. Türbeye avludan doğu duvarının kuzey köģesine kaydırılmıģ bir kapıyla girilmektedir. Tek katlı olarak düzenlenmiģ türbe, 1.00 m. kalınlığındaki duvarlarıyla içeriye de kare planlı olarak yansıtılmıģtır. Kare planlı iç mekandan kubbeye geçiģi aslan göğsü tabir edilen bingiler sağlamaktadır. Bu bingiler köģelerde "L" biçiminde ayaklara oturan sivri kemerlerle oluģturulmuģtur. Bu 0.25 m. derinliğindeki sivri kemerler iki renkli kesme taģlarla örülmüģtür. Kuzey ve batı yüzdeki kemer üst kısımları yıkılmıģtır. Düzgün kesme taģ kaplamalı güney ve batı cephelerinin ortalarına birer pencere açılmıģtır. Pencereler sivri kemerle son bulan ve içleri geometrik geçmelerle doldurulmuģ bir çerçeve içerisine alınmıģtır. Kaval silmelerden oluģan çerçeve kemer baģlangıcından itibaren ters"u" Ģeklinde pencereyi üstten kuģatmaktadır. Ayrıca düz atkı taģlı pencere açıklığı dört yönden silmelerle çerçevelenmiģtir. DıĢ çerçeve ve kemerlerdeki geometrik süslemeler, eģkenar dörtgenlerin yatay ve dikey bölünmesiyle oluģturulmuģ sekizgen, altıgen ve dikdörtgenlerden meydana gelmektedir. Ayrıca köģelerdeki planmalar da cepheleri yumuģatmaktadır Süleyman Bey Kümbeti HoĢap'da Gevirhan Mezarlığı'nın güneydoğusunda bulunmaktadır. Kaleyi yaptıran Süleyman Bey için XVII. yüzyıl. Ortalarında yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Eğimli bir arazide kurulmuģ yapı, kuzeyden kare bir kaide ile yükseltilmiģtir. Tek katlı, dıģtan sekizgen, içten daire planlı kümbet, düzgün kesme taģ malzeme ile inģa 200

209 edilmiģtir. Üst örtüyü teģkil eden dıģtaki külahın tamamı, içteki kubbenin ise, yarısına yakın kısmı yıkılmıģtır. Kuzey cephedeki kapı, dıģtan mukarnaslı, içten geometrik geçmeli bir çerçeve içerisine alınmıģtır. Sivri kemer alınlıklı bir düzenleme göstermektedir. Diğer üç yöne farklı formlarda pencereler açılmıģtır. Onarıma ihtiyacı vardır. 8.5.HoĢap Bey Hanı HoĢap'ın merkezinde dükkânların gerisinde yer almaktadır. Mahmudi Beyleri tarafından XVI-XVII. yüzyıl. Ġçerisinde yapılmıģ olduğu kabul edilmektedir. Kuzeyden dükkânlarla cephesi kapatılmıģ olan hanın, diğer kısımları da büyük ölçüde toprak altında kalmıģtır. Dikdörtgen planlı yapı, kuzey-güney istikametinde uzanan dört sahından meydana gelmiģtir. Sahınlar birbirinden sivri kemerlerle ayrılmıģ olup, üzerleri beģik tonozlarla örtülmüģtür. DıĢtan düz toprak dam kaplı han, günümüzde özel mülkiyet olup, ahır olarak kullanılmaktadır. 8.6.Evliya Bey Köprüsü HoĢap'ın merkezinde, bugünkü Van-Hakkari karayolunun hemen kuzeyinde kalmaktadır. HoĢap suyunun üzerinde kalenin güney tarafında yer almaktadır. Mansab yönündeki iki kitabeden köprünün 1082 (1671)'de Evliya Bey tarafından yaptırıldığı anlaģılmaktadır. Suyun üzerinde kuzey-güney istikametinde uzanmakta olup, üç gözlü, yolunun düz olduğu köprüler grubuna girmektedir. Sivri kemerli açıklık Ģeklinde düzenlenmiģ olan gözlerden ortadaki daha geniģ tutulmuģtur. Tamamında iki renkli düzgün kesme taģ malzeme kullanılmıģtır. Kitabeler, köprüdeki tek süsleyici unsuru teģkil etmektedir. Halen faal olan köprünün onarıma yapılmıģtır Zernek (Hamurkesen) Camii Zernek Köyü ndeki Camii, kalenin doğusunda büyük bir kaya kitlesinin üzerine inģa edilmiģtir. Kitabesine göre H.1112 (1710) tarihinde zernek Beylerinden Seyyid Muhammed tarafından yaptırılmıģtır. Rus iģgali sırasında kubbesi yıkılmıģ uzun süre harap kaldıktan sonra köylüler tarafından tamir edilerek ibadete açılmıģtır yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğünce kubbesi ile birlikte yeniden restore edilmiģtir. Üç yönden payanda duvarları ile desteklenerek düzlenmiģ bir zemin üzerine 201

210 oturtulan cami, dıģtan 12,00 x 12,00 m. ölçülerindedir. 1,30 m. kalınlığındaki beden duvarları altta beyaz, üstte kahverengi kesme taģla örülmüģtür. Tek mekandan oluģan harimi, tromplar ve sekizgen kasnak üzerine oturan 8,00 m. çapında bir kubbe ile örtülmüģtür. Kubbe kasnağında dört pencere açılmıģtır. Harime kuzey cephesi ekseninde bulunan bir kapıdan girilmektedir. Dikdörtgen formlu ve düz atkı taģlı kapı iki kademeli yuvarlak kemerle kuģatılmıģtır. DıĢ kemer, içte altlıkları belirlenmiģ sütuncelerle bütünleģen burmalı kemer; dıģta yüzeysel mukarnas diģlerini hatırlatan bir süsleme Ģeridi ile bezenmiģtir. Kemer alınlığında kartuģkar içine yazılmıģ ve etrafı rozetlerle süslenmiģ yedi satırlık Arapça kitabesi bulunmaktadır. Kapının tam karģısında yer alan yarım daire kesitli mihrabı düz ve süslemesizdir. Son onarımda mihrap niģi ileri doğru derinleģtirilmiģtir. Minberi, mahfili ve minaresi bulunmayan camii sade ve süslemesiz bir yapıya sahiptir. 8.8.Zernek Kalesi Kalenin Zernek emirlerinden Ġbrahim Beyoğlu BeĢaret Bey tarafından yaptırıldığı söylenir. Ancak kitabesi bulunmadığından, tarihi kesin olarak bilinmemekte, 17.yüzyıldan kaldığı sanılmaktadır. Zernek Kalesi köyün batısındaki sarp kayalıklı bir tepe üzerine kurulmuģtur. Aslında yalnız yöneticilerin oturabileceği büyüklükte, iç kale niteliğindedir. KöĢk, harem, mutfak ve hamamdan oluģan kale, doğu-batı doğrultusunda uzanmaktadır. Kale, kayalık zemine göre Ģekillendiğinden, kuzey taraftaki giriģ bölümü ile doğru cephesi dıģında kalan kısımlarına sur duvarı yapılmamıģtır. Bugün yıkılmıģ olan giriģ kapısı, iki yandan iki kule ile desteklenmiģtir. Batıdaki yuvarlak kule 4,00 m. çapında moloz taģ örgülü bir yapıya sahiptir. Kalınlıklarından itinalı bir iģçiliğe sahip olduğu anlaģılan kapının doğusundaki kule ise dikdörtgen planlıdır. Ġki kule arasındaki demir kaplamalı giriģ kapısının yalnızca yeri kalmıģtır KöĢk (Selamlık) Kalenin doğusundaki köģk Zernek Beyi nin ikameti için ayrılmıģtır. Dikdörtgen planı arazinin durumuna uydurulduğundan tam simetrik değildir. Duvar uzunlukları doğuda 10,10 m. batıda 9,90 m. kuzeyde 12,10 m. güneyde 11,00 m.dir. Tamamı moloz taģtan dolgu duvar tekniği ile yapılan köģk dört katlıdır. Doğu güney cepheleri ile ara bölme duvarları tahrip olmuģtur. Zemin kat ile birinci katın üst örtüleri kısmen, ikinci ve üçüncü katların ise tamamen yıkılmıģtır. 202

211 KöĢkün kuzey cephesinde her katta üçer mazgal pencere, en üst katta ayrıca iki büyük pencere daha mevcuttur. Alt katları sağır tutulan batı cephesi en üst katta iki mazgal pencere ile hareketlendirilmiģtir. Pencereden dıģarı taģırılan ahģap kiriģlerin üzeri taģla örülerek kapatılmıģtır. KöĢke, kuzey cephesinin kuzeydoğu köģesine açılmıģ bir kapıdan girilmektedir. Kapı dıģtan dikdörtgen çerçeveli, içten sivri kemerlidir. Kapıdan sonra diğer katlara çıkılan ahģap merdivenler yer almaktadır. Zemin kat dört odadan oluģmaktadır. Ana giriģin açıldığı ilk odanın kuzeydoğu köģesi arazinin kavisine uydurularak yamuk yapılmıģtır. Burada bir kapı ile güneydoğudaki odaya, oradan da kuzeybatı odasına geçilmektedir. Zemin katın en sağlam durumdaki bu odası 3,75 x 5,00 m. ölçülerinde dikdörtgen bir plana sahiptir. Ġç mekan güneydeki bir pencere ile aydınlatılmıģtır. Birinci kat Zemin katla aynı özelliklere sahiptir. Zemin kattan ahģap bir merdivenle çıkılmaktadır. Bu katta halk arasında Bayezid-i Veli ye ait olduğuna inanılan bir halvet hücresi bulunmaktadır. Günümüzde de haraba haline rağmen dilek sahibi pek çok vatandaģ tarafından ziyaret edilmektedir. KöĢkün ikinci ve üçüncü katları diğerlerine göre daha fazla tahrip olmuģtur. Herhangi bir süslemenin yer almadığı yapıda duvarlar moloz taģ dolgu tekniği ile örülmüģ üst örtüler ahģap destekli düz toprak dam Ģeklinde ele alınmıģtır. Katlar ahģap merdivenlerle bir birine bağlanmıģ tüm odalar saman karıģtırılmıģ çamurla sıvanmıģtır Harem Harem kısmı kalenin batısında, mutfağın arkasında yer almaktadır. Üç tarafı meyilli bir arazi üzerine zemin teraslanarak inģa edilmiģtir. 12,00 x 15,60 m. ölçülerinde doğu-batı doğrultusunda uzanan bir plan göstermektedir. Günümüze birkaç duvar parçası ile temelleri ulaģabilmiģtir. Yapının kalan izlerinden iki katlı olduğu ve üçer odadan meydana geldiği anlaģılmaktadır. KöĢkte olduğu gibi dıģarıdan bir kapı ile girilen zemin kattaki odalara bir biri içinden geçilmekte üst kata giriģten sonraki ikinci odadan ahģap bir merdivenle çıkılmaktadır. Haremin zemin katı moloz taģ, üst katı kerpiçle yapılmıģ, Ġçten ve dıģtan çamurla sıvanmıģtır. Odalar mazgal pencerelerle aydınlatılmıģtır. Burada da süslemeye rastlanılmamıģtır. Kale içinde, köģkün kuzeyinde bulunan hamamdan günümüze yalnız güney cephesinde yer alan sivri kemerli bir niģ kalmıģtır. KöĢk ile harem arsında yer alan ve iki odadan oluģan mutfak da arazinin durumuna uydurulduğundan düzensiz bir plan 203

212 Ģemasına sahiptir. Duvarlar ve üst örtüsü tanınmayacak derecede yıkılmıģtır. Malzeme ve yapı tekniği diğer binalarla aynı özelliği göstermektedir. 8.9.Zernek Mescidi Zernek Caminin kuzeydoğusunda, köy evleri arasında bulunan mescidin 17. yüzyılda Zernek in kuruluģu sırasında yapıldığı sanılmaktadır. Rus iģgalinde zarar gören yapı bugünde harap durumdadır. Kayalık üzerinde düzlenmiģ bir zemin üzerine oturtulan ve duğu-batı doğrultusunda uzanan mescid kenar uzunlukları ortalama 8,90 x 9,10 m. ölçülerinde kareye yakın bir harim ile 3,30 x 9,00 m. ölçülerinde bir son cemaat yerinden oluģmaktadır. Son cemaat yeri temel taģlarına kadar yıkılmıģtır. Harime, kuzey cephenin doğu köģesi yakınına açılan üzeri ahģapla kapatılmıģ bir kapıdan girilmektedir. Harimin de kuzey duvarı dıģındaki kısımları ile örtüsü tamamen yıkılmıģtır. KiriĢ yuvalarından yapının ahaģap hatıllı düz dam Ģeklinde örtüldüğü anlaģılmaktadır. Özgün durumda tek mekandan oluģan harim, daha sonra ortadan bir duvarla ikiye bölünmüģtür. Ġleri yaģtaki Zernekli lerin verdiği bilgiye göre Zernek Camii yapıldıktan sonra bu mescid ikinci planda kaldığından Zernek Emir i BeĢaret Bey in vasiyeti üzerine burasının bir bölümü türbe haline getirilmiģtir. Yapının kuzey duvarına açılan bir niģ içindeki mezarın BeĢaret Bey e ait olduğu söylenmektedir. Bu bölümde, giriģin doğusunda iki, kuzey duvarında da bir niģ mevcuttur. Ortada ki kapıdan geçilen harimin ön bölümünde ise kıble duvarında mihrap, sağında küçük bir niģ ve üstte bir mazgal pencere; doğu ve batı duvarlarında birer pencere, sonradan yapılan duvarda da bir ocak niģi yer almaktadır. Yapı moloz taģla örülmüģ, kapı ve pencere sövelerinde nispeten düzgün taģ kullanılmıģtır. Ġç mekan zernek teki bu tarihlerde yapılmıģ tüm yapılarda olduğu gibi saman katkılı çamurla sıvanmıģtır Kırkgeçit Köyü Hogeacvank Manastırı Manastır, Gürpınar Ġlçesi nin 31 km. güneydoğusunda yer alan Kırkgeçit (Kasrik) Köyü nün batısındaki KuĢ Dağları nın (Vaviran m.) kuzeydoğu bitiminde bulunmaktadır. Kırkgeçit (Kasrik) Deresi nin Çataksuyu Çayı na (Norduz Çayı) karıģtığı yerdeki bir tabya üzerinde kurulmuģtur (596). Yapılara ulaģım, Kırkgeçit Köyü nün 18 km. güneyindeki bugün boģaltılmıģ olan ve Yeltepe Tepesi nin (3.162 m.) kuzeyindeki 204

213 Özlüce (Araz) Köyü nden sonra Çataksuyu Çayı boyunca yapılan iki saatlik zorlu bir yürüyüģle sağlanabilmektedir. Der Meryem (Dira Meryem) olarak anılan manastırın kuruluģ tarihi kesin olarak bilinmemektedir.tarihi bilgilere dayanarak manastırın IX. yy. ın sonundan önce kurulduğu kabul edilmektedir. Burada bulunan Meryem ikonu sayesinde manastır XI. yy. da büyük bir üne kavuģmuģtur. Tarihçilerin verdiği bilgiler ve burada yazılan el yazma kitapların tespit edilmesi, manastırda XIV-XVI. yy. arasında eğitim ve el yazma kitap üretim etkinliğinin olduğunu göstermektedir. XVIII. yy. baģında sebebini bilmediğimiz bir nedenle manastırın kubbeleri çökmüģ ve duvarları tahrip olmuģtur. Ecmiadzin Katogikosu II. Abraham ın 1730 tarihindeki giriģim ve teģvikleri sonucunda manastır büyük bir tamirat geçirmiģtir tarihine kadar devam eden inģaat faaliyetleri sırasında temel seviyesinden itibaren Vierge Marie Kilisesi ile birlikte jamatun, çevre duvarı ve bir çok ek mekan yeni baģtan inģa edilmiģtir. XIX. yy. boyunca Meryem ikonundan dolayı çok sık ziyaret edilen manastır, bölgede meydana gelen 1895 Ermeni isyanları sırasında hasar görmüģ ve 1915 yılında terk edilmiģtir. Günümüze gelebilen yapılar, XVIII. yy. ın ikinci yarısına aittir. Yapılar, düz bir arazi üzerinde inģa edilmiģlerdir. Manastır kompleksi, x m. ölçülerindeki 1.00 m. duvar kalınlığına, m yüksekliğe sahip olan ve köģelerinde 3.50 m. çapında yuvarlak kuleleri bulunan sur görünümündeki bir çevre duvarının içinde oluģturulmuģtur. Manastıra tek giriģ, çevre duvarının güney cephesinin ortasında açılan kapıdan sağlanmıģtır. Çevre duvarının içinde, ana kompleksten ayrı olarak güney duvarına bitiģik olarak kapının iki yanında yapılmıģ olan dikdörtgen planlı kiler, ahır ve küçük hücreler bulunmaktadır. Ana kompleks, çevre duvarının kuzeybatı köģesine toplanmıģtır. Güney cephedeki tek kapıdan geçilen bu kompleks, birbirine dehlizlerle bağlanmıģ değiģik büyüklükteki 22 oda, bu odaların doğusunda yer alan bir jamatun ve jamatunun planını tekrarlayan salon ile jamatundan geçilen en doğudaki Vierge Marie ye (Kutsal Bakire Meryem) ithaf edilen bir kiliseden oluģmaktadır. Kilisenin batı hariç üç yönünde yapı inģa edilmeyerek büyük bir kilise avlusu oluģturulmuģ ve bu avlu, güneydeki giriģ avlusu ile birbirinden kalın bir duvarla ayrılmıģtır. Günümüzde manastırın çevre duvarı kısmi yıkılmalara rağmen iyi durumdadır. Güney çevre duvarına bitiģik olarak yapılmıģ ilk grup yapılar olan kiler, ahır ve hücreler ile iki avluyu birbirinden ayıran kalın duvar tamamen yıkılmıģtır. Ana kompleksin odalarının üst örtüleri ve duvarları yer yer çökmüģtür. Kilisenin kubbesi yarıya kadar 205

214 yıkılmıģtır. Jamatunun kuzeyindeki salonun kuzey ve batı yönlerindeki duvarları ile birlikte kubbesi büyük onanda yıkılmıģ olup, bu yıkıntılar zemini doldurmuģtur. Kilise ile jamatunun batısına eklemlenmiģ oda ve hücrelerin zemini, kısmen üst örtülerinin çökmesi ve yaylacılar tarafından uzun süre barınak ve ağıl olarak kullanılmaları nedeniyle oldukça yükselmiģtir. Ek mekanların zemininin, bazı kısımlarda kapı üst seviyesine kadar dolması nedeniyle günümüzde bazı odalara girme imkanı bulunmamaktadır. Girilebilen mekanlara ise yıkılan kısımlardan veya kapı üst boģluklarından sürünerek geçilebilmektedir. Bugün en sağlam durumda olan yapılar, kilise ve onun jamatunudur Marinos Manastırı Gürpınar ın 6 km. batısındaki Arkboyu Köyü nün 2 km. yukarısında CadıtaĢmıĢ Dağı yamacında bulunmaktadır. Thierry in araģtırmalarıyla tanıtılan manastırın 19. yüzyılda üç yüz rahibenin barındığı önemli bir merkez olduğu belirtilmektedir. Terk edildikten sonra önemli ölçüde harap olan manastırın, etrafı yüksek bir avlu duvarı ile çevrilmiģ değiģik tip ve boyuttaki hizmet odaları ile doğusunda aynı adla bilinen bir kilise bulunmaktadır. Kilise, yörede nadir görülen Yunan Haçı plan Ģamasında inģa edilmiģtir. Apsisi dıģa taģıntı yapmayan dikdörtgen planlı kilisenin giriģinde çifte narteks mevcuttur. Orta mekanı (naos) örten kubbenin dört yanında haçın kollarını oluģturan beģik tonozlar yer almaktadır. Haçın doğu kolu uzatılarak apsis önünde bema bölümü oluģturulmuģ yuvarlak bir planlı apsis üzerindeki mazgal pencere ile iç mekan aydınlatılmıģtır. Apsisin iki yanında yine doğu cephesine açılmıģ birer mazgal penceresi bulunan pastophorion hücreleri bulunmaktadır. Yüksek kasnaklı kubbenin ortası yıkılmıģtır. Ayrıca keme taģla yapılan kilisenin duvarında derin çatlaklar oluģmuģtur. Avluya açılan dıģ narteksin batı cephesinde büyük bir pencere ile tonoz seviyesinde çan kulesine iģaret eden duvar ve ayak izleri mevcuttur. 9.Muradiye 9.1.ġeytan Köprüsü Muradiye ilçesinde, Bendi Mahi Çayı üzerine kurulmuģtur. Doğu batı istikametinde uzanan köprü kayalıklara oturmaktadır. Köprünün etkileyici bir görünümü vardır. XIX. yüzyıl. Sonları XX. yüzyıl baģlarında inģa edildiği kabul edilmektedir. Tek gözlü, basık kemer açıklıklı, yolu düz olup, genelinde düzgün kesme taģ, yer 206

215 yer de moloz taģ malzeme kullanılmıģtır. Sağlam durumdadır. 9.2.Bend-i Mahi Köprüsü Köprü, eski ErciĢ-Tebriz kervan yolu güzergâhında, Bend-i Mahi Çayı üzerine kurulmuģtur. ĠnĢasına iliģkin kitabesi bulunmamasına rağmen, XIII. yüzyıl sonlarında Ġlhanlı Hükümdarları tarafından yaptırılmıģtır. Çünkü Ġlhanlılar'ın Aladağ'ı yazlık ikametgâh seçmeleri, Tebriz'den buraya geliģ gidiģleri kullanmak üzere köprüyü yaptırdıklarını ortaya koymaktadır. Güneybatı kuzeydoğu yönünde kurulmuģ olan köprü, iki gözlü yolunun düz olduğu köprüler grubuna girmektedir. Gözler sivri kemerli birer açıklık Ģeklinde düzenlenmiģlerdir. Köprünün kemer ve duvarlarında iki renkli düzgün kesme taģ iģçiliği görülmektedir. Aralara onarımlar sırasında moloz taģ örgülü duvarlar yapılmıģtır. Günümüzde ana yoldan ve yerleģim yerinden uzakta kalmıģtır. 9.3.Muradiye Kalesi Bendi Mahi Çayı nın doğusunda ki bir vadinin yamacında ilçeye bakan tepe üzerine kurulmuģtur. Aslında Urartu yapısı olan Bargiri Kalesi, ġah Ġsmail tarafından 1510 yılında yeniden düzenlenmiģtir. Çoğu kaba yontulmuģ taģlarla örülen iç kalenin çok azı ayakta kalabilmiģtir. Kuzeybatıda ki düzgün örülmüģ surlarla güneyindeki iki giriģ kapı kalıntısı Urartu; kuzeydeki giriģ kapısının bulunduğu duvarlar ise Safevi dönemine aittir. Kalede Mecnun Baba nın kıģ kardeģi Zübeyde, Hacı Nacar Baba, Abdurrahman Baba ve Geylani Babalara ait mezar ve türbeler; iç kalenin dıģında, tepenin sağ eteğinde Mecnun Baba Türbesi bulunmaktadır. Ancak bunlar anıtsal boyutta mimari öneme sahip yapılar değildir. 9.4.Stephanos (S. Etienne) Manastırı Kilisesi Muradiye-Çaldıran karayolunun 5. km. Aksürek (Aksorik) dağının Bendi Mahi Çayı na bakan yamacına yapılmıģtır. Bugün kiliseye patika bir yol ile ulaģılmaktadır. Kaynaklarda Ter Husik Oğlu Saint Etienne veya Saint Stephanos a adandığı belirtilen kilise ile mezar Ģapeli ve keģiģ hücrelerinden oluģan manastırın, kayalar üzerine iģlenmiģ Kaçkarlardaki tarihler dikkate alındığında 15.yüzyıl baģlarında kurulduğu anlaģılmaktadır. Ancak Thierry e göre zamanla hasar gören kilise 17. yüzyılın ilk yarısında yeniden yapılmıģtır. Kilisenin batısında yer alan keģiģ hücreleri yıkılmıģ günümüze ulaģamamıģtır. 207

216 Kuzey cephesi kaya kütlesine bitiģtirilen kilise 11,40 x 7,25 m. ölçülerinde dikdörtgen bir planda inģa edilmiģtir. GiriĢ bölümü naos karesi ve apsisten oluģan tek nefli küçük bir yapıdır. Kiliseye Ģimdi yıkılmıģ bulunan bir kapıdan girilmektedir. Üzeri tonoz örtülü dikdörtgen giriģ mekanı güney cephesi dıģında büyük ölçüde yıkılmıģtır. Buradan sivri kemerli bir açıklıkla naos bölümüne, bir kapı ile de kuzeyinde ki St. Etienne nin mezar Ģapeline geçilmektedir. Naos, Ġçten yuvarlak, dıģtan sekizgen bir kasnak üzerine oturan piramidal külah kubbe ile örtülmüģtür. Kubbe 0,50 m. çıkıntı yapan dört duvar payesinin taģıdığı sivri kemelere yaslanan pandantiflerle geçilmektedir. 4,00 m. çapındaki kubbe, haç Ģeklinde bir kaburga ile takviye edilmiģtir. Kaburganın baģlangıcında dört adet mazgal pencere mevcuttur. Naosun doğusunda, bugün büyük kısmı yıkılmıģ olan içten yarım daire, dıģtan düz cepheli bir apsis yer almaktadır. 2,75 m. derinliğindeki apsiste üç basamaklı bir synthoron bulunduğu anlaģılmaktadır. Ġç mekan kubbedekilerle birlikte güney cepheden açılan bir mazgal pencereden ıģık almaktadır. Kilisenin kuzeyindeki Aziz Etienne Ģapeli 2,80 x 1,85 m. ölçülerinde küçük bir mekandan ibarettir. Üzeri, batısı yıkılmıģ bir tonozla örtülüdür. Doğuda bir seki, kuzey ve güney duvarlarında birer niģ bulunmaktadır. Kilisenin güney cephesi arazinin meyilli oluģu nedeniyle daha özenli yapılmıģtır. DıĢ yüzü kesme taģ örgülü dolgu duvar tekniği ile inģa edilen yapının en sağlam bölümü bu güney cephesidir. Kesme taģların çoğu sökülmüģ vaziyettedir. Doğu ve batı cephelerde duvarlar birer üçgen alınlıkla bitirilmiģtir. Yapının üst kısmında bütün cepheleri dolanan iki silme Ģeridi bulunmaktadır. Kilise oldukça sade yapılmıģtır. Kubbe kasnağının altındaki korniģte alçak kabartma iģlenmiģ dört adet kuģ figürü bulunmaktadır. Güney batıdaki pandantifte ise taģa kazınarak iģlenmiģ bir kuģ daha mevcuttur. Apsisteki örtünün kilit taģına konulmuģ geometrik desenli devģirme iki taģ dıģında süslemeye yer verilmemiģtir. Yapının beden duvarları 1,00 1,20m. Kalınlıktadır. Kuzey duvarı ara kayaya yaslandığından yalnız iç cephesi mevcuttur. KONUM Van dünya üzerinde, 42 derece 40 dakika ve 44 derece 30 dakika Doğu boylamları ile 37 derece 43 dakika ve 39 derece 26 dakika Kuzey enlemleri arasındadır. Türkiye üzerinde ise, Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Murat-Van Bölümü'ndeki Van 208

217 Gölü kapalı havzasındadır. Kuzeyden Ağrı ili, Doğubeyazıt, Diyadin ve Hamur ilçeleri; batıdan Van Gölü ile Ağrı ilinin Patnos ilçesi, Bitlis' in Adilcevaz, Tatvan ve Hizan ilçeleri; güneyden Siirt' in Pervari, Hakkari ili, BeytüĢĢebap ve Yüksekova ilçeleri ile komģudur. Doğusunda ise Ġran Devleti sınırı yer alır. Ġl, toprakları km² olan yüzölçümü ile Türkiye topraklarının %2,5' ini oluģturur. Van, Doğu Anadolu bölgesi'nin volkanik dağlarla kaplı çukur kesiminde bulunan Van Gölü' nün doğu kıyısına 5 km uzaklıkta çok az meyilli bir arazi üzerine kurulmuģtur. Rakım yüksekliği yaklaģık 1725 m dir. Türkiye'nin en büyük gölü olan Van Gölü, yüksek dağların ortasında bir çöküntü durumundadır. Çevredeki yüksek dağlar Van ilinin sınırını oluģturur. Kaleler: Van ve çevresinde küçüklü büyüklü pek çok kale bulunmaktadır. Bunların bir kısmı Urartu döneminden diğerleri ise ortaçağ ve sonrasından kalmadır. Van Kalesi: Van Kalesi, Van il merkezi sınırları içerisinde olup, Ģehir merkezine 5 km. mesafede bulunmaktadır. Urartu kalelerinin görkemlilerindendir. MÖ. 9. yüzyılda Lutupri'nin oğlu I. Sarduri tarafından yaptırılmıģtır. Büyük bölümü ayakta kalan kalenin kuzeybatı ucunda bulunan ve Sardur burcu denilen taģ bloklarla örülen yapının üzerinde I. Sarduri'ye ait olan, Asur çivi yazısı ile yazılmıģ, bilinen en eski Urartu yazıtı vardır. Kalenin diğer önemli bir yapısı, I. AgriĢti'ye ait olan kaya mezarı ve hemen bunun dıģındaki kaya üzerinde bulunan Urartu'ların günümüze ulaģan en uzun yazıtı, "Horhor Yazıtları" vardır. Ayrıca kalenin kuzey yamacında II. Sarduri'nin açık hava tapınağı (Analı-Kız), Kale içinde Menau ve Sarduri' ye ait mezar odaları, mağaralar, su sarnıçları ve çeģitli odalar vardır. HoĢap Kalesi: Van il merkezine 60 km. uzaklıkta, Gürpınar ilçesinde, Van-Hakkari karayolu üzerindeki HoĢap (Güzelsu)'da yer almaktadır. Dik bir kaya kütlesi üzerine kurulan kale, iç kale ile bunun kuzeyindeki dıģ kaleden oluģur. Gözetleme kulesi, surları, burçları, beden duvarları, mescit, fırın, zindan seyir köģkü, harem, selamlık ve orijinal demir kapı kanatları kalenin önemli yapılarıdır. Ayrıca kalenin güney tarafında Van Bölgesinin en eski Osmanlı Köprüsü bulunur. Ağartı Kalesi: Van Gölü' nün doğu kıyısında kurulan kale iyi korunarak günümüze kadar gelen sur duvarları andezit taģ bloklarla örülmüģtür. 209

218 Ağartı Kalesi: Van Gölü' nün doğu kıyısında kurulan kale iyi korunarak günümüze kadar gelen sur duvarları andezit taģ bloklarla örülmüģtür. Kef Kalesi : Urartu'ların önemli merkezlerinden biridir. Kalede çok odalı bir saray, hayvan ve bitki rölyefleri vardır. ÇavuĢtepe Kalesi: Van il merkezine 25 km. uzaklıkta, Gürpınar ilçesine bağlı ÇavuĢtepe köyünde yer almaktadır. Bol Dağı silsilesinin batı ucuna kurulmuģ olan kale; aģağı ve yukarı kalelerden oluģmaktadır. Kale, II. Sarduri tarafından M.Ö tarihleri arasında yaptırılmıģtır. Kalelerde Haldi tapınağı, açık hava tapınağı, surlar, depo, ahır, saray binaları, su sarnıçları, çivi yazısı bulunmaktadır. Ayanıs Kalesi: Van'a 35 km. mesafedeki Ayanıs köyündedir. ArgiĢti'nin oğlu Rusa tarafından M.Ö tarihleri arasında yaptırılmıģtır. Urartu tarihinin son safhalarının aydınlatılması açısından çok önemlidir. Van Gölü sahiline yakın bir alanda kuruludur. Toprakkale: Van il merkezinin doğusunda Zimzim Dağları silsilesine bağlı kayalık bir tepe üzerinde yer almaktadır. Kale Urartu kralı II. Rusa tarafından M.Ö tarihleri arasında yaptırılmıģtır. Sarnıç, açık hava tapınağı, kayaya yontulmuģ merdivenler bulunmaktadır. AĢağı-Yukarı Anzaf Kaleleri: Van'ın 10 km. kuzeydoğusunda Van-Özalp karayolu yakınında yer almaktadır. AĢağı ve Yukarı Kalelerden oluģmaktadır. Her iki kalede surlar, kuleler, atölye, depo, saray yapısı, kitabe bulunmaktadır. Van Gölü Ve Adalar: Van iline adını veren Van Gölü Türkiye'nin ve dünyanın en büyük soda gölüdür. Dört tarafı yüksek dağlarla çevrilidir. Ġçinde Akdamar, Adır, Çarpanak, ve KuĢ adaları olmak üzere 4 ada bulunmaktadır. Tarih boyu Yüksek Deniz, Nairi Denizi ve Yukarı Deniz dendiği gibi Deryaçe (Küçük Deniz) adını da alır. Gölün suyu çok tuzlu ve sodalıdır. Akdamar Adası: Van'da görkemli Urartu anıtları arasında en çok ilgi çeken yerlerden birisidir. Türkiye deki ilk Ermeni kilisesini içinde barındırır. 900'lü yılların baģında Kral Gagik tarafından yaptırılmıģ olan kilise taģ iģçiliğinin en seçkin örneklerindendir Dört yapraklı yonca planına göre yapılmıģ olan kilisenin duvarları fresklerle süslenmiģtir. Kilisenin etrafı Ġncil den Tevrat tan ve günlük olaylardan esinlenerek hazırlanan 210

219 kabartmalarla süslüdür. Duvardaki rölyefler arasında Adem ile Havva, Hz. Yunus, Hz. Ġbrahim in oğlu Ġsmail in kurban ediliģi gibi kompozisyonlar iģlenmiģtir. Restorasyon çalıģmaları tamamlanan kilise 2007 Nisan ayında anıt müze olarak hizmete açılmıģtır. Sahilde 4 km uzaklıkta, olan Akdamar Adası GevaĢ Ġlçesi yakınlarındadır. Ada piknik, yüzme ve dinlenme merkezi olup, her yıl binlerce yerli ve yabancı turistin akınına uğramaktadır. Akdamar adasına GevaĢ iskelesinden dolmuģ motorları çalıģmaktadır. Resim 3: Akdamar Adası. Çarpanak Adası: Van Gölü'nün kuzeydoğusunda, Çitören köyü civarında bulunan Adaya Van Merkez iskelesinden 1.40 saatlik bir motor yolculuğu ile ulaģılmaktadır. Ada, içinde bir kiliseyi barındırmaktadır. Kilise, dikdörtgen planlı olup, sarı ve bazalt kesme taģlardan yapılmıģtır. 211

220 Resim 4: Çarpanak Adası. Adır Adası: Van Gölü nün kuzeyinde bulunan Yaylı Köyü DöĢeme Mezrasından motor yolculuğu ile adaya ulaģılabilir. Kale planlı olup, sarı ve bazalt kesme taģlardan yapılmıģtır. Diğer Turistik Ve Ören Yerleri: Van Müzesi: GeçmiĢi M.Ö yıllarına değin uzanan Van bölgesinde, bu uzun tarihi sürecin izlerini günümüze ulaģtıran kültür varlıklarına bölgenin hemen her yanında rastlamak mümkündür. Bu zenginlik 1930'lu yıllarda Van'da görev yapan Milli Eğitim Müdürü Mustafa Noyan'ın dikkatinden kaçmamıģ ve taģınabilir olan kültür varlıkları Van merkezinde toplanmaya baģlanmıģtır yılında yapılan bir depo binası Van müzesinin ilk temelini oluģturmuģtur. Öncelikle bölgede çok sayıda bulunan Urartu çivi yazılı zafer stelleri ile Akkoyunlu ve Karakoyunlulara ait koç ve koyun Ģeklindeki mezar taģları bulundukları yerlerden toplanarak bu depo binasına nakledilmiģtir. Depoda bu kültür varlıklarımızın sayısı çoğalınca bu kez 1945 yılında Van Müze Memurluğu oluģturulmuģtur. Satın alma ya da arkeolojik kazılar sonucunda ortaya çıkarılan eserlerin daha iyi korunup teģhir edilmesi için 1972 yılında Van Müze Müdürlüğü kurulmuģtur. 212

221 Van Müzesi Seksiyonları 1-Arkeolojik Eserler Seksiyonu Müze bahçesinde yer alan taģ eserler bölümü, müzenin zemin katında yer alan x 7.20 metre ölçülerindeki arkeolojik eserler salonu ve iç avludan oluģmaktadır. Müze bahçesinde Urartu Dönemine ait çivi yazılı zafer stelleri, kitabeler ve Tanrı TeiĢeba kabartması, Akkoyunlu ve Karakoyunlular Dönemine ait koç ve koyun Ģeklindeki mezar taģları yanında Selçuklular Dönemine ait mezar taģlarından oluģan zengin bir taģ eserler koleksiyonu sergilenmektedir. Arkeolojik eserler salonunda Prehistorik Dönemden Urartu Dönemi sonuna kadar olan eserler kronolojik bir sırayla teģhir edilmektedir. Tilkitepe ve Kızdamı yerleģmelerinden elde edilen obsidyen ve kemik aletlerden oluģan prehistorik buluntular, 3. bine ait aletler ve seramikler ile 2. bine ait boya bezemeli seramik örneklerinin yer aldığı bu salonda asıl önemli grubu Urartu Dönemi eserleri oluģturmaktadır. Karagündüz Nekropol kazısına ait mezar buluntuları, ÇavuĢtepe, Toprakkale, Van Kalesi, Anzaf Kaleleri ve Ayanis Kalesi kazılarında ortaya çıkarılmıģ olan piģmiģ topraktan çanak ve çömlekler, bronzdan miğferler, kılıçlar, kemerler, mutfak kapları ile duvar mozaikleri gibi buluntular yanında satın alma yoluyla müzeye kazandırılmıģ olan diğer eserler Urartu Döneminin ihtiģamını gözler önüne sermektedir. TaĢ eserler salonu olarak adlandırılan iç avluda ise Neolitik Döneme ait TiriĢin Yaylası kaya resimleri, Urartu Dönemine ait çivi yazılı kitabeler ve GevaĢ Selçuklu Türk Mezarlığı'ndan getirilen taģ sandukalar ile Van'ın tarihi geçmiģi sergilenmektedir. 2-Etnografik Eserler Seksiyonu Etnografik eserler salonunda Van-Hakkâri yöresine özgü kilimlerin oluģturduğu eģsiz bir dokuma eserler koleksiyonu, Van yapımı gümüģ kemerler, bilezikler, tepelikler, küpeler, gerdanlıklar ile tütün tabakaları, değiģik malzemelerden tesbih ve ağızlıklar ile bronzdan mutfak kapları teģhir edilmektedir. DeğiĢik tarihlere ait el yazması Kuran-ı Kerim'ler ve edebi eserlerin yer aldığı etnografik eserler salonunun bir bölümünde, Van'ın otantik yapısını gözler önüne seren ġark KöĢesi de ziyaretçilerin beğenilerine sunulmuģtur. 3- Van'da Ermenilerin Yaptığı Katliam Seksiyonu Van'ın kurtuluģunun yıldönümü olan 2 Nisan 1990 tarihinde açılmıģtır. Etnografik Eserler Salonu'nun giriģinde yer almaktadır. 213

222 Bu seksiyon, 1915 yılında, Ermeni çeteleri ile desteklenmiģ Rus kuvvetlerinin Van'ı iģgali sırasında gerçekleģtirdikleri Ermeni katliamı diye bilinen katliamı göstermeye yönelik olarak hazırlanmıģtır. Burada Van'ın ErciĢ Ġlçesi'nde, ÇavuĢoğlu Samanlığı'nda meydana gelen katliamda Ģehit edilen Türklere ait iskeletler ile Van Merkez Zeve Köyünde gerçekleģtirilen ve yaklaģık 2500 Türk'ün Ģehit edildiği Zeve Katliamı ile ilgili buluntular sergilenmektedir. Ayrıca Doğu Anadolu'da Ermenilerin yaptıkları katliamları anlatan Türkçe ve yabancı dilde basılmıģ kitaplar da ayrı bir vitrinde sergilenmektedir. Bendimahi Muradiye Çağlayanı: Van Gölü 'ne dökülen Bendimahi çayı üzerinde, güzel manzaralı bir Çağlayandır. Van'a 100 km uzaklıktaki Muradiye ilçesi yakınlarındadır. Resim 5: Muradiye ġelalesi. Ganisipi (Beyaz bulak) Çağlayanı: Çatak ilçesi yolu üzerinde güzel manzaralı bir çağlayan olup, Van Ġl 214

223 Merkezine 60 km' dir. Edremit: Van'a 20 km uzaklıkta, doğal plajları ve yeģilliği ile hoģ görünümlü bir gezi ve mesire yeridir. GevaĢ: YeĢillikler arasında doğal plajları olan bir gezi ve mesire yeridir. Van'a uzaklığı 50 km'dir. Çatak: Ġl merkezine 80 km uzaklıkta iki çayın birleģtiği yerde bir vadi içerisinde ormanlık, hoģ manzaralı bir mesire yeridir. Çay'da alabalık avlanabilir. Dağlarda da bol miktarda dağ keçisi v.b gibi av hayvanları bulunmaktadır. Amik: Van Gölü'nün sahilinde Süphan Dağı karģısında doğal plajları ve meyve bahçeleri ile ünlü bir kamp ve dinlenme yeridir, Ġl Merkezine uzaklığı 40 km'dir. G Fiziki Özellikleri TERMAL TESİSLER Ġlimiz ErciĢ ilçesinde Hasan Abdal Kaplıcasında 10 aileye hizmet verebilecek müstakil konaklama tesisi mevcuttur. ErciĢ Doğancı Kaplıcası Çatak ġeyh Cüruh Kaplıcası BaĢkale Kelekom Kaplıcası BaĢkale Dereiçi Akçalı Kaplıcası 215

224 G.1.2. Kültürel Değerler Halen Oynanmakta Olan Oyunlarımız Bablekan, Basso, Dıngo, Gülizar, Gerzani, Hedli, Hır-Hır, Havesor, Havcan, Hey-peyda, Gaz-Gaz, Kelekvan, Kersi, Kırsanı, Larilla, Lorke, Lizan, Meyrokı, Mendo, MeĢ, Nure, Neve, Nare, Papure, Süleymani, Sincani, Sübeyna, Serevan, ġevko, ġerrani, ġakirağa, Toycular, Tekayak, Temi, Teymurağa, Tozoneke, TeĢroke, Virobar, Zeyno, Zozan. GĠYĠM Erkeklerde Evliya Çelebi, Vanlıların çuha, Ģalvar, serhadin, çekmen ve samur giydiklerini, bellerine alaca kuģak bağladıklarını ve kuģaklarına hançer taktıklarını, baģlarına fes giydiklerini kaydetmektedir. Van da giyimler maddi durum ve içtimai seviyeye göre değiģir. Halk, Van a has Ģekilde Ģalvar giyer. ġalvarlar genellikle mavi çuhadan ağzı diz hizasından daha yukarıda olup, paçaları pantolon paçası gibi ne fazla dar ne fazla geniģtir. ġalvarın beli bağlı, cep kenarları ve paçaların dıģa bakan tarafları iģlemelidir. Günlük kullanılan Ģalvarların rengi bazen koyu gri, kahverengi ve siyahtır, aynı zamanda iģlemesizdir. Üstten iģlik giyilir. IĢlik in önü ilik düğmeli kol ağızları ince manģetli yakası iģlik yakadır. ĠĢliğin üzerinden sırtı ve önleri iģlemeli cepken ya da yelek giyilir. Bele beyaz veya alaca renkli kuģak bağlanır. GümüĢ savatlı tütün tabakası kuģağın arasında muhafaza edilir. Köstek de kıyafeti tamamlama unsuru olarak takılır. BaĢta fes, fesin üzerinde ahmediye (Beyaz ipekli Ģal) bağlanır. Ayağa, elde örülmüģ desenli yün çorap ve poçikli papuç giyilir. Kadınlarda Kadınların giydikleri entarileri genellikle kadife yada canfesten daire kloģ, belden büzgülü etek boyları topuklarına kadar uzanan uzun kollu olup, etek ve kol ağızları ile yaka etrafı iģlemelidir. Bu entarinin üzerinde kadifeden önü ve arkası iģlemeli yelekleri vardır. Özel günlerde giydikleri yukarıda belirtilen iģlemeli kadife entari ve yelekleri ile baģlarında tepelik ve tepeliğin üzerinde örttükleri oyalı yazmalar leçekler bulunur. Bele ise savatlı gümüģ kemerler bağlanırdı. Yazma ve leçeklerdeki oyaların en belirgin özelliği ise renkli boncuklarla yapılan tığ oyalardır. Bayanların saçları kırk örüklü olup örüklerini gümüģ saç bağları süslerdi. Bele bağlanan savatlı gümüģ kemerlerin bir tarafından içi kadife kaplı akçe kesesi, diğer 216

225 taraftan gümüģ saplı çakı sarkar. Ayrıca muskalık ve hamayil, gerdanlık bileziklerle kapağı savatlı gümüģ iģlemeli ayna bayanların en önemli aksesuarlarıdır. Buda bayanların süslenmeye ve takıya verdikleri önemi sergiliyor. Eskiden altın takıya pek rastlanmazdı. Sadece evli bayanların kullandıkları altın hebler vardı ki buda yaģlıların en önemli aksesuarlarıydı. Bayanların ayaklarında kendilerinin beģ ĢiĢle ördükleri renkli motiflerle süslü yün çorapları ve deri galoģ potinleri vardı. Bayanların günlük ev iģlerinde ve özel günlerinin dıģında rengarenk desenli pamuklu kumaģlardan yapılmıģ belden büzgülü kloģ yine uzun kollu entarilerle baģlarında oyalı leçekleri vardır. Oya ve dantelden kanaviçeden hiçbir Ģekilde vazgeçmeyen bayanlar entarilerinin altından giydikleri boy köyneğinin yaka, kol çevresi ve etek uçlarını oya yada danteller süsler. Boy köyneğinin üzerinden kaneviçe ile süslenmiģ iki ucundan bele bağlama kuģakları olan cepler bağlanır. Bu cepleri genellikle evli bayanlar ve yaģlılar bağlar. Buda paranın yanısıra anahtar, kibrit ve çakı taģıma alıģkanlığındandır. Gençler, bunun yerine daha çok evde örülmüģ süslü para keselerini kullanmıģlardır. Bayanlar evde ayaklarına deri Ģipik (Terlik) giyer. Bir iģ yaptıklarında entarinin önüne etrafı pırpırlı cepli önlik bağlamayı hiç ihmal etmezler. Yine iģ yapmaları sırasında desenli basma Ģalvar giydikleri de görülür. Eskiden bayanlar sokak kıyafeti olarak entarinin üstünden kadife ceket giyerlerdi. Ancak günümüzde bu kıyafete pek rastlanmamaktadır. Yukarıda belirtilen iģlemeli kadife entariler ve tepelikler ancak halk oyunları kıyafeti olarak kullanılıyor. Fakat yaģlılar arasında belden büzgülü kadife entarilerle aynı model desenli kumaģlardan entariler ve boyunlarında altın hebler, oyalı leçekler ve oyalı yazmalar, örgü yelekler ve yün çoraplar hala kullanılmaktadır. Gençlerde günümüzde yeniden canlandırmaya çalıģtığımız gümüģ takılardan savatlı muskalıklar, bilezikler, gerdanlıklar, gümüģ kemerler beğeni ile kullanılmakta. Yün çoraplarla oyalı yazmalar da genç kızların çeyizlerinde önemli bir yer tutmaktadır. Yukarıda ayrıntılı olarak anlatılan halk oyunları kostümü ilimize bağlı üç ilçede farklılık göstermektedir. Söz konusu ilçeler; Çatak, BaĢkale ve Bahçesaray ilçeleridir. Bu ilçelerimizde giyilen kadın ve erkek kıyafetleri de aģağıda belirtildiği Ģekilde özetlenebilir. 217

226 Van Efsanesi Hemen hemen bütün Ģehirlerimizin önce adlarıyla baģlayan kendilerine has hikayeleri, efsaneleri vardır. Fazla yaygın olmamakla beraber, Van isminin nereden geldiği ile ilgili olarak Ģöyle bir rivayetten söz edilir: Tarihçiler, Van ın Milâttan l800 yıl önce Asur Kraliçesi Semiramis tarafından kurulduğunu söylerler. Semiramis, Mezopotamya bölgesinin üst kısımlarında yaģayan Asurların kraliçesidir. Koca bir ülkeye hükmeden, dediği dedik, kestiği kestik olan dünyalar güzeli Semiramis, o güne kadar gönlüne göre birini bulamamıģtır; ta ki Van ın Muradiye kazasının kuzey yamaçlarına bir sefere çıkana kadar. Semiramis, bu sefer sırasında bölgenin hâkimi olan Ara adında genç bir hükümdara gönlünü kaptırır. Güzel olduğu kadar mağrur da olan kraliçe, bu sırrını kimseye açıklayamaz. SavaĢ devam etmektedir. Semiramis in kuvvetleri son bir saldırı ile tüm bölgeyi ele geçirirler. Ancak son saldırı sırasında Hükümdar Ara da öldürülür. Haberi alan Semiramis, Ara ya olan aģkını yüreğine gömer, hemen dönüģ emrini verir. DönüĢ yolu üzerindeki bugünkü Van a gelirler. Van ın zümrüt yeģili bağ ve bahçelerini, Van Gölü nü çok beğenen Kraliçe nin en fazla dikkatini çeken yeģillikler arasından göle doğru uzanan heybetli bir kaya parçası olur. Ara nın hâtırasına bu kayalık üzerinde bir kale inģa ettirmeye karar verir. Kısa süre içersinde kale yapılır, eteğinde Ģanına uygun bir Ģehir kurulur. ġehrin adını da ġamrangerd bırakırlar. Aradan yıllar geçer. Ara nın acısıyla yanan yürek, bu defa da sıla hasretine yenik düģer. Memleketine dönmeye karar veren Kraliçe Semiramis, kaleyi ve kurduğu Ģehri Van adındaki bir komutanına bırakarak ülkesine döner. ġehrin bugünkü adının bu komutandan geldiği rivayet edilir. VAN MANĠLERĠ Ağaçlarda kestane Tökölür tene tene Oralarda gız ucuz Al getir beģ on tene Ağam derim naçaram Ġnci mercan saçaram Guzum dünya deniz olsa Men guģ olup uçaram Ağam derim naçaram Ġnci mercan saçaram Men ezrayil olunca Sen nereye gaçarsan Bağa girdim yarpağa BaĢladım toplamağa O gız menım olursa Belim gelmez torpağa Bağa indim bütün yaz Beyaz beyaz bembeyaz Katip gurbanın olam Seveni sevene yaz Bağa vardım yaslandım Yağmur yağdi islandım Men annemin goynunda ġeker ile beslendim Bağımın yar dağlari Su doldur bardahlari Ne güzel name yazmiģ 218

227 Yarimin parmahlari Bağlar bozuh değil mi Ciğer ezik değil mi Yarimi eller almıģ Mana yazıh değil mi ÇarĢidan aldım limun tuzi Gızlar giyer buluzi Vanlilar tango olmiģ Ne dadi var ne duzi Çatıdaki fareler Çıtır pıtır dediler Daha çok yazacahtım Gelemımi yediler Çay baģında duran gız Bayram geldi dolan gız Gurbansız bayram olmaz Canım sana gurban gız Çay baģında yarpuzlar Yoruldum yaram sızlar GiyinmiĢ toya gider Fincan göbekli gızlar Çay içdim udum udum Sensin menım umudum Allah'a çoh yalvardım ġükür men seni buldum Dam baģında çedene Yuhi girdi bedene Geynanam izin vermez Gahım gidim odama VAN TÜRKÜLERĠ BĠZĠM ELLER NE GÜZEL ELLER Bizim eller ne güzel eller Söylesin Ģirin diller Oynasın koç yiğitler Oh bizim eller ne güzel eller. Bu dağda maral gezer Zülfünü darar gezer Dağ bizim maral bizim Avcı burda ne gezer. Bizim eller ne güzel eller Söylesin Ģirin diller Oynasın koç yiğitler Oh bizim eller ne güzel eller. Al giyer al allanırsan ġekerlenir ballanırsan GeyinmiĢ guģanmıģsan GarĢımda sallanırsan Bizim eller ne güzel eller Söylesin Ģirin diller Oynasın koç yiğitler Oh bizim eller ne güzel eller. EDREMĠT VAN'A BAKAR Edremit Van'a bakar Ġçinden ġamran akar Öyle bir yar sevmiģem Her gelen ona bakar. O süsem, o sümbül O gül, o bağındır O inci, o mercan Beyaz gerdanındır. Oynamak sıçramak Eğlenmek çağındır. ( 2 defa) Van yolu düz gider Ġçinde bir kız gider O kız yolun ĢaĢırmıĢ ĠnĢallah bize gider. Deniz dibi kayalık Ġçinde dolu balık Kızın gözü oğlanda Oğlanda kıza layık. MASA ÜSTÜNDE TESTĠ Masa üstünde desdi Kemer belimi kesdi Sıladaki sevdiğim ġimdi aklıma düģdü Acı tatlı söz eder ĠĢmar eder göz eder Oğlanın ne suçu var Her ne eder kız eder ha ha ninna ha ha ninna ha ha ninna ġengül ninna ha ha ninna ha ha ninna ha ha ninna ġengül ninna 219

228 Dama vurdum çatmayı ha haninna Çağır gelsin Fatma'yı ha ha ninna Fatma nerden öğreģtin ha ha ninna ÇarĢaftan kol atmayı ġengül ninna MENġURE HANIM (ELĠNDE OYA GĠDĠYOR TOYA) Elinde oya, gidiyor toya Dodağı boya, MenĢure Hanım. Elinde maģa, gider ataģa Gızlara paģa, MenĢure Hanım. Elinde mili, bülbüldür dili Mehlenin gülü, MenĢure Hanım SUNALAR Bendimahi bend üstüne Sunalar hey sunalar Yarim gelir kent üstüne Sunalar hey sunalar. Gökten bir çift sunam uçtu Sunalar hey sunalar Uçtu da bizim göle kondu Sunalar hey sunalar. 220

229 VAN MASALLARI AYAĞINA DĠKEN BATAN KARGA Size bi de garganin masalini annatim. Bi zamannar bi garga varmiģ. Bu garga uçi gidi, bi dikenin dalina goni. Garganin eyağina bi diken bati. ġimdi edi, etmiyi, uğraģi bu dikeni çiharamiyi. O yana gidi, bu yana gidi, bahi ki, köyön içinde, orda Fatma Teze tendir yahi. Yalvari, diyi: "Fatma Teze, Fatma Teze!..Menim bu dikeni eyağimdan çihar, eyağimi çoh incindi, uçamiyam." "Eee, garga, ge otor çiharim." Garga geli otori. Valla Fatma Teze oyana, bu yana, tikani çihari. Garga diyi ki: "ġimdi bu tikani götöremenem. Fatma Teze bu tikani goy bi kenara, menim birez iģim var, o terefe gidim, iģimi göröm; gelim aliram." "Eee, goy orda galsin", diyi Fatma Teze. Garga tikeni goyi bi kenara, gidi. Fatma Teze de tendiri yahacah ekmek yapa, uğraģi uğraģi, üfüri, ne yapisa bi türli tendiri tutuģduramiyi. "Amaaan, bu garga nerden gelecah bu tikeni götöre. Ele men getirim tikeni atim tendire, yansin." Vala ati tikeni tendire, tendir tutuģi, güzelce yani. Fatma Teze ekmeklerini yapi, desdeliyi, goyi oraya. Tam iģini bitirmiģ gahacah, bahi garga geldi. "Fatma Teze, Fatma Teze!.. Men gidiyem, menim tikenimi ver", diyi. "Garga valla tendir yanmadi, men tutdum tikeni atdim tendire." "Olmaz, men tikenimi isderem." "Men nerden getirim sana tikeni?" "Men gariģmanam." "Sana alti tene ekmek verim onon yerine." "He, olson; ver mana alti tene ekmegi, men gidim." 221

230 Valla garga alti tene ekmegi ali, uçi gidi. Bahi ki, bi tepenin baģinda, çoban goyonnari otari. Orda ini, diyi: "Ne yapisan Çoban gardaģ?" "Ne yapim garga, iģde görisen goyon otariyam." "Valla bu aģağida bi iģim var, bu alti tene ekmeyim senin yaninda galsin, men gidim gelim, ekmeyimi alim." "He olor, goy aha o köģeye." Garga ekmeyi goyi ağacin dibine, uçi, gidi. Çoban otori otori, övle oli, acihi. Gahi ne yapsin, ne yapmasin, goyon saği, birez süt goyi tasina getiri. Bahi heybesinde ekmek yoh... "Ne yapim, ne yapmiyim? Men Ģimdi köye gidene geder bu goyonnan sahapsiz galacah. En eyisi bu garga ne bilecah; garganin ekmeyini yiyim", diyi. Garganin ekmeyini getiri, goyi önöne. Ha bi tene yiyim, ha iki tene yiyim, üç tene yiyim... Derken ekmeyin hepsini yiyi, bitiri. Epey zaman geçi, garga geli. Diyi ki: "Çoban gardaģ, ver menim ekmeyimi gidim." "Vallah men senin ekmeyini yedim. Çoh acihmiģdim." "Vallah men gariģmanam. Ya ekmeyimi verirsen, ya da men gidiyem seni gadiya Ģikayet edim." "Be men nedim, ekmeyi nerden bulum sana? Al bi tene goyon götör. "Tamam, Allah razi olson", diyi, goyoni gati garģina, gidi. Gidi, gidi, az birez köyön içine gidi; bi bahi ki, evde dügün var. Gadinnarda hep telaģ var. Eteklerini topliyiplar, bellerine tahiplar, tendir yahilar. Efendim, gazan yahmiģlar, gavurma gavurilar. Onnarin yanina gidi, diyi: "Menim bu goyonom burda galsin, men gelene geder. Siz sahap olon, iģim var. Dönöm,gelim alim." "Birah ahurun gapisina", diyi garinin biri. Garga goyononi birahi ahura, gidi. Bunnar da yemek yapilar. ĠĢde efendim, köyön milletini ağirliyilar. Çoh galabalih oli, onnarin yemekleri yetmiyi. Evin sahabi diyi ki: 222

231 "Peki, men gidim, Ģimdi dağda çobani bulum, goyoni getirim, goyon kesim... Ne zamana, geç olor. " Gari diyi: "Ele orda garganin goyononi kes. Garga nerden gelecah, bizden goyon isdiyecah?" "Vallah doğri diyisen", diyi. Getiri goyoni ati yere, kesi. Güzelce ediler yemek. ĠĢde toy harhi yiyi, içi. Epey zaman geçi, garga gine geli. Diyi ki: "Baci,baci!..Menim goyonomi ver, men gidim." Ne goyoni? Vallah yemek yetmedi, toy harhina etdih yemek." "Men dünyada gabul etmenem. Ya menim goyonomi verirsiz, ya da men giderem sizi gadiya Ģikayet ederem." "Peki biz nedah, sana nerden goyon getirah?" "Men de gelini aliram", diyi. "Aman, verin gelini götörsön. Sanki götörecah. Yari yolda giderih, elinnen alirih." Gargadir, gelini aldi, düģdi yola. Ele hemen bi tepenin baģinda çobana verdi. Dedi: "Çoban, al bu gelini sana, sen gavalini ver mana." Eee, çoban da Allah'dan isdiyi. Diyi: "Vala ver." "Men nedecam, al", diyi. Veri gelini, ali gavali, düdügi. Gavali ali, gidi. Çoban da gelini ali, götöri evine. Garga gidi, otori; özöne "düt düt düt" çali, diyi: "Tikeni verdim ekmek aldim, Ekmeği verdim, goyon aldim, Gelini verdim, düdügi aldim" diyi. Sora vuri yere düdügi, giri. Çihi, gidi iģine. 223

232 VAN MAHALLĠ YEMEKLERĠ KAVURMALI UġGUN EKġĠLĠSĠ Malzemesi : 1 kg. uģgun, 200gr. Yağ, 0.5 kg. evelik, 2 yemek kaģığı domates salçası, istenilen miktarda kavurma, 2 baģ soğan, yumurta (servis sayısına göre birer adet ) kiģniģ, tuz. YapılıĢı : UĢgunların kabukları soyulur ufak-ufak doğranır, ayıklanıp yıkanmıģ evelikler de doğranır bir tarafa bırakılır.bir tencereye ölçüye göre yağ konulur,kıyılmıģ soğanlar bu yağda öldürülür, uģgunlar üzerine dökülür, eriyinceye kadar piģirilir. Evelikler eklenir, salçası, tuzu, kavurması ilave edilir, bir iki karıģtırılır. Suyu ilave edilir, birkaç taģım kaynatılır, evelikler piģince yumurtalar teker teker içine kırılır, ağzı kapatılır, yumurtaları piģtikten sonra ocaktan indirilir. Servis yapıldığı zaman tabaklarda üzerine ince kıyılmıģ kiģniģ konulur, kiģniģ yemeğe lezzet ve koku verir. Tandır ekmeği ile yenildiğinde lezzeti bir baģka olur. SENGESER Malzemesi : 5-6 baģ soğan, 3 yemek kaģığı yağ, 1 tepeli yemek kaģığı salça, 1kg. kurut, 0.5 kg. yeģil mercimek, tuz, 1 su bardağı su. YapılıĢı : Soğanlar incecik kıyılır, yağda hafif pembeleģinceye kadar kavrulur, salçası, tuzu katılır,1 su bardağı su ile soğanlar piģirilir.önceden piģirilmiģ mercimek eklenir, yoğurt kıvamından biraz sıvıca ezilmiģ kurut ilave edilir. Birkaç taģım kaynatılır, isteğe göre üzerine salçalı yağ dökülebilir. Genellikle kıģ aylarında piģirilen yemek turģu ile yenilirse tadına doyum olmaz. KURUT AŞI Malzemeler : 2 su bardağı et suyu, 1 kaģık salça, tuz, yağ, 1 baģ soğan, 1 çorba kâsesi su eriģtesi, 3 su bardağı eritilmiģ kurut, 1 tutam nane, tarhun ya da birkaç dal maydanoz, 1 su bardağı piģmiģ yeģil mercimek, 2 diģ sarımsak. YapılıĢı : Soğan yağda kavrulur, salça, tuz, ekilir, et suyu ilave edilir, bir taģım kaynatılır. EriĢte, mercimek, nane, tarhun ya da 224

233 doğranmıģ maydanoz ilave edilir, eriģtesi piģince kurut eklenir, bir taģım kaynatılarak ocaktan indirilir, servis yapıldığında dövülmüģ sarımsak katılır. KURUT KÖFTESİ Malzemeler : 1 kg. köftelik bulgur, 2 baģ soğan, tuz, iki tutam reyhan, 2 kaģık un, ezilmiģ kurut veya torbada süzülmüģ yoğurt, 3 diģ sarımsak, kavurma (küçük parçalar halinde doğranmıģ), 2 kaģık yağ. YapılıĢı : Ufak doğranmıģ soğanlar tencereye konulur, onun üstüne bulgur, reyhan, tuz, eklenir, üzerine yeterince kaynar su dökülür, hafif ateģte haģlanarak suyu çekilir, bir tepsiye boģaltılır, un katılarak iyice yoğrulur, avuç içinde sıkılarak köfteler hazırlanır. 1 su bardağı kaynar su ile birlikte tencereye köfteler konularak piģirilir. Suyunu çekince ocaktan indirilir, hafifçe torbada suyu alınmıģ yoğurt çatalla çırpılarak köftelerin üzerine dökülür. Diğer tarafta 2 kaģık yağda kavurma ve bir tatlı kaģığı pul biber (istenirse) ile sos yapılır, yoğurdun üzerine kavurmalı sos dökülür. CĠĞER KÖFTESĠ Malzemeler : 1.5 kg. yarısı kara, yarısı akciğer, 1.5 kg. köftelik bulgur, 1 büyük baģ soğan, 1 tatlı kaģığı pul biber, 1 tatlı kaģığı karabiber, 4-5 adet sivri biber, yarım çorba kâsesi kadar ince doğranmıģ maydanoz, onun yarısı kadar reyhan. Üstü için ; 200 gr. tereyağı, bir yemek kaģığı pul biber, yeģil soğan ve maydanoz. YapılıĢı : Ciğer ve baģ soğan makinede çekilir, ölçüye göre bulgur, pul biber, karabiber, tuz katılır, ince doğranmıģ yeģil biberler ve doğranmıģ maydanoz, reyhan katılarak iyice yoğrulur. 5-6 dakika dinlendirilir, avuç içinde yumurta büyüklüğünde yuvarlak köfteler yapılır. Diğer tarafta bir tencerede su kaynatılır. Kaynayan suyun içine köfteler atılır (su köftelerin hemen üstüne çıkacak miktarda olur) ve piģirilir. Servis tabaklarına alındığında, bir tarafta pul biberli, tereyağı yada sade yağ eritilir, köftelerin üzerine gezdirilir, ince kıyılmıģ maydanoz ve yeģil soğan köftelerin üzerine dökülerek yenir. 225

234 TANDIR BALIĞI Balıklar iyice yıkanıp temizlendikten sonra tuzlanıp kalbur üzerine dizilerek iyice süzdürülür. Diğer tarafta bir tabak içerisinde yoğurt ile un karıģtırılarak yoğurt kıvamında bir bulamaç hazırlanır. Tandır iyice kızdırılır. Genellikle tandırda balıktan önce ekmek piģirildiği için tandır kızgın durumdadır. Balıklar hazırlanmıģ olan bulamaç a batırılır, elin içinde iki yada üç tane alınarak tandırın kenarlarına sırayla yapıģtırılır, tandırın ağzına bir sac kapatılır, balıklar pembeleģinceye kadar piģirilir. (isteğe göre bazen balıklar karın kısmından kesilerek havyarı içinde kalacak Ģekilde hava kesesi çıkarılır, içi temizlenir sonra piģirilir). Ayran aģı ve taze tandır ekmeği ile tadına doyum olmaz. AYRAN AŞI Yoğurt bir tencerede çırpılır, bir yumurta ile bir kaģık un ilave edilir, fazla sulu olmamak kaydıyla bir miktar su katılır, koyu kıvamda bir ayran hazırlanarak ocağa bırakılır, sürekli karıģtırılarak kaynatılır. Önceden piģirilmiģ den (döğme), ince doğranmıģ evelik kaynayan ayranın içine dökülür, evelikler piģinceye kadar kaynatılır ocaktan indirilir, isteğe göre küçük doğranmıģ kabak da katılarak piģirilebilir. Servis yapıldığında üstüne ince kıyılmıģ kiģniģ dökülür, kiģniģ güzel bir tat ve koku verir. ÇĠRĠġ MIHLASI (Yumurtalı ÇiriĢ) Malzemesi : Taze çiriģotu yaprağı, yağ, tuz, karabiber, yumurta YapılıĢı : Taze çiriģotu ayıklanıp yaprak ve sapları kök kısmından kesilerek temizlenir ve doğranır. Ġyice yıkandıktan sonra bir tencerede az suda haģlanır.suyu süzüldükten sonra bir süzgeçte sıkılarak tamamen susuz hale getirilir, diğer tarafta bir tavaya çiriģin yağlanmasına kâfi gelecek kadar yağ konur. Hafif kızdırılan yağın içine çiriģotu bırakılarak iyice karıģtırılır ve tuz, karabiber ilave edilip karıģtırıldıktan sonra ateģten alınır. Ayrı bir kâseye servis sayısına göre yumurta bırakılır, çırpılır, çok az un ilave edilir. Bir tavaya yağ bırakılır ve kızdırılır. Çırpılan bu 226

235 yumurta yağa akıtılarak boģaltılır, kızgın yağ içinde yumurta, kabararak piģer. Yumurtanın iki tarafı pembeleģinceye kadar piģtikten sonra çiriģin üzerine alınır, genellikle turģu ile yenir. ÇİRİŞ PİLAVI Malzemeler : Taze çiriģotu yaprağı, sade yağ, soğan, tuz, bulgur. YapılıĢ : Tereyağında küçük doğranmıģ soğanlar pembeleģinceye kadar kavrulur. Yıkanıp doğranmıģ taze çiriģotu yaprakları tencerenin içine konur. Tuz atıp 15 dakika yağda çevrildikten sonra içine bulgur katılarak 1 ile 2 kez karıģtırılarak, kısık ateģte piģirilir. Arzuya göre tereyağıyla servis yapılır. AYVA YEMEĞĠ Malzemeler : 3 orta boy ayva, 1 su bardağı haģlanmıģ yeģil mercimek, 1 adet orta boy soğan, kavurma, tuz, 2 yemek kaģığı salça, 2 yemek kaģığı yağ. YapılıĢı : Yağ tencerede eritilir, doğranmıģ soğanlar hafif pembeleģtirildikten sonra salça ve 2 su bardağı su katılır. Kabukları soyulmuģ ayvaların çekirdek yuvalarının sert kısımları çıkarıldıktan sonra ay Ģeklinde doğranır, mercimeğiyle beraber tenceredeki karıģıma katılarak piģirilir, tuzu ilave edilir servise hazır hale gelir. Not : Ayvalar geç piģen türden ise mercimeği çiğ ilave edilip beraberce piģirilir. HELİSE Malzemeler : Bir büyük tavuk eti (Hindi etiyle yapılırsa daha nefis olur), 2 komposto kasesi den (döğme), tereyağı, tuz. YapılıĢı : YıkanmıĢ parçalanmıģ tavuk eti (kemiklerinden ayrılmadan) ve den büyükçe bakır bir tencereye bırakılır, bunları piģirecek kadar su ilave edilir piģirilir. PiĢme süresince devamlı tahta kaģıkla karıģtırılır.tavuk eti kemiklerinden ayrılıp ezilinceye kadar piģirmeye devam edilir, tuz ilave edilir, içinden kemikleri alınır denle tavuk eti karıģımı muhallebi kıvamına gelince tabaklara alınır ortasına tereyağı bırakılarak servis yapılır. 227

236 CILBIR Malzemeler : 2 orta boy soğan, 3-4 adet yeģil biber, 3 adet domates (veya salça), bir çay bardağı pirinç, pul biber, tuz, bir yemek kaģığı kuru zeytirun (veya birkaç dal tazesi), 2 yumurta, bir tatlı kaģığı un, yağ, isteğe göre kavurma. YapılıĢı : Soğanlar doğranıp yağda hafif pembeleģtirilir, doğranmıģ yeģil biberler ilave edilir bunlarda hafif kızarınca doğranmıģ domates, tuz, pul biber katılır, 4-5 bardak kaynar su ilave edilir, bir çay bardağı pirinç bu karıģımda piģirilir, zeytirun ilave edilir. Diğer tarafta bir tavaya bir kaģık yağ konur, yağ ısınınca ayrı bir kasede 2 yumurta çırpılır içine 2 çay kaģığı un ilave edilir. Bu karıģım tavadaki yağı akıtılarak konur yağda kabaran yumurtanın altı kızarınca çevrilir, pembeleģtirilir, kabarmıģ bir vaziyette piģen yumurtalar piģen yemeğin içine ilave edilir. Not : Kavurma katıldığı zaman servis sayısına göre yemek piģerken yumurtalar tek tek kırılır karıģtırmadan yemeğin içinde lop olarak piģirilir. Bu yemek tandır ekmeği ile yenir. BORANİ ( Peygamber Yemeği ) Malzemeler : Bir büyük boy kıģlık kabak, bir yemek kaģığı yağ, bir su bardağı eritilmiģ kurut, bir su bardağı piģmiģ mercimek, tuz. Sos için tereyağı ve salça. YapılıĢ : Kabak fırında kabuğu kızarıncaya kadar iyice piģirilir, fırından çıkarılır, kabuğu ve çekirdekleri ayrılır, iyice piģmiģ olan kabak çatalla ezilir, bir tavada eritilmiģ yağı ilave edilir karıģtırılır, içine piģmiģ mercimek, eritilmiģ kurut ve tuz ilave edilir. Servis tabağına alındığında üzerine yağ ve salçayla hazırlanmıģ sos gezdirilir. KAHVALTILIKLAR Otlu peynir, murtuğa, gül reçeli, bal, kavut, cacık, tereyağı önemli kahvaltılıklardır. MURTUĞA Malzemesi : Tereyağı 250gr, yumurta 4 adet, 1 su bardağı un. 228

237 YapılıĢı : Bakır bir tencerede yağ eritilir. Yağı kızdıktan sonra unu azar azar dökülerek iyice karıģtırılır, hafif sarı renkte kavrulur (buna çörek içi denir), diğer tarafta bir kasede çatalla çırpılmıģ yumurtalar çörek içinin üzerine gezdirilerek dökülür, bu esnada yumurta çörek içine karıģır ve kabarır, fazla dağılmamasına dikkat edilerek çatalla çevrilir ve diğer tarafın piģmesi sağlanır.servis tabağına alınır, genellikle bal yada reçele yenir. OTLU PEYNĠR Ağız tadı, sofraların gülü olarak bilinir. Peynir yapıldığı zaman içine doğranmıģ sirmo, tarhun, kekik, mendo vb. otlar bırakılır, salamura yada yer peyniri olarak tüketilir. Yer peyniri toprak küplere (Ģimdi plastik bidonlara) sıkıca bastırılarak doldurulur, ağzına iğde yaprağı kapatılır, onunda üstüne saman karıģık çamurla hava almayacak Ģekilde sıvanır. Serin bir yerde kuyu kazılır, ağzı aģağı gelecek Ģekilde gömülür, üstü kapatılır, genellikle kıģ aylarında tüketilen bu peynirin tadı bir baģka olur, bazen aralarına cacık konarak da tutulur. Kahvaltıdan hiç eksik edilmeyen bu nefis peynir sadece kahvaltılarda değil her yemekten sonra bir lokma bile olsa yenir. CACIK Süzme yoğurdun içerisine ince doğranmıģ maydanoz, isteğe göre dere otu, tuz karıģtırılır, arzu edilirse acı biber doğranır, kahvaltılarda yenir. Süzme yoğurt yerine çökelek de katılabilir, içine tereyağı eklenir yada tereyağı yanına bırakılarak servis yapılır. Geleneksel Van Evleri Van evleri Van'ın geleneksel mimarisinin günümüze taģıyan önemli unsurlardır. Tarihi Van Kalesi'nin güneyinde bulunan eski Van Ģehri, çarģıları, sokakları, mahalleleri, han, hamam, taģ döģeli caddeleri yanında Van Evleri ile Osmanlı kentlerinin tipik özelliklerini taģımaktadır. Van Kilimleri: Harikulade bir sanat zevkinin hakim olduğu Van kilimlerinde her motif bir yaģamın damlasını içinde barındırır. Bu 229

238 kilimlerde insanların duyguları, düģünceleri, aģkları, sevgileri mevcuttur. Kilimlerde genellikle kırmızı, mavi, yeģil, siyah, sarı, lacivert, beyaz ve kahverengi renkler hakimdir. Van kilimleri genellikle küçük motidlerden meydana gelmiģ ve motifin çıkıģ noktasını büyük ölçüde kiģilerin duygu ve düģünceleri, yaģam Ģekilleri ve doğa oluģturmaktadır. Motiflerin kendine özgü isimleri vardır. Bunlar, baklava dilimi, hayvan figürleri, çiçekler, koç baģı, kartal çengelli yengeç, terlik resmi, bülbül yuvası, oturmuģ deve, kuģ, balık, kelebek ve geometrik Ģekillerdir. Savat GümüĢ ĠĢleme: Roma ve Osmanlı dönemlerine ait eserlerin bulunduğu savat iģçiliği, özen isteyen yöreye ait bir el sanatıdır. GümüĢ üzerine el kalemi (çelik uçlu) ile oyma desen iģlenir. Bakır, gümüģ, kükürt, kurģun karıģımı derecede iģlem görerek hazırlanan savat eser üzerine uygulanır. Zımparalanır ve cilalanır. Mahalli Yemekler: Zengin bir mutfağa sahip olan Van yöresi yemeklerinin en önemli özelliği et ağırlıklı olmasıdır. Van ilinin meģhur yemekleri; KeledoĢ, Çılbır, AyranaĢı, Helise, ġġlle, Ġlitme, Kaygana, Sengeser, Mıhla, Et yahnisi, EkĢili ve Ġçli köftedir. KeledoĢ: yörenin en ünlü yemeklerinden birisidir. KeledoĢta kullanılan malzemeler Ģunlardır: kavurma eti, nohut, den, yeģil mercimek, akpancar, tereyağı ve kurut. YapılıĢı: nohut ve den bir tencerede haģlanmaya bırakılır. PiĢmesine yakın yeģil mercimek konur. Hepsi piģtikten sonra kavurma et konur dk. kaynatılır. EzilmiĢ kurut kaynayan tencereye dökülür. Muhallebi kıvamına gelinceye kadar piģirilir. Ocaktan indirilir, üzerine tereyağı konur. Yağ yemeğin sıcağı ile erir ve servis yapılır. Van Peyniri (Otlu Peynir): Van da yöreye özgü olan ve adına otlu peynir denilen bir peynir yapılmaktadır. Son derece lezzetlidir. Kokusu ve lezzeti diğer peynirlerden farklıdır. Peynir yapımında kullanılan malzeme Ģöyledir: süt, peynir mayası, yabani sarımsak (sirmo), Mustafa çiçeği, maydanoz, dere otu, yarpuz, kekik, çaģır, manda ve hotoz otları kullanılır. Kahvaltı Salonları: Van kahvaltı salonları bakımından ülke genelinde ayrı bir özelliğe sahiptir. Kahvaltıları ile ünlü olan ilimizin kahvaltı salonları ve kahvaltı sokağı yurt içinden ve yurt dıģından gelen yerli ve yabancı turistlerin uğrak yeri haline gelmiģtir. Kahvaltı temel olarak; bal, kaymak, tereyağı, otlu peynir, cacık, murtuğa ve kavuttan oluģur. 230

239 BUNLARI BĠLĠYOR MUSUNUZ? Türkiye nin en büyük gölü olan Van Gölü nün Van da olduğunu Dünyaca ünlü her gözü ayrı renkte olan Van Kedisi ni Ermenilerin dünyadaki ikinci büyük kilisesi olan Akdamar Kilisesi ni Türkiyenin en çok güneģ alan illerinden biri olduğu ve bu nedenle GüneĢ gören Kent anlamındaki TuĢpa denildiğini, Dünyanın en büyük Urartu Müzesi olan Van Müzesi ni Tuzlu-Sodalı sulara sahip Van Gölü nde yaģabilen endemik tek balık türü olan Ġnci Kefali nin sadece Van Gölü nde yaģadığını, Van ın kendisine özgü, vazgeçilmez yöresel ürünlerinden olan Otlu Peynir ni, Birbirinden farklı ve lezetli birçok çeģitin bulunduğu meģhur kahvaltısını, G. 2. Turizm ÇeĢitleri ALTERNATĠF TURĠZM ĠMKÂNLARI: KÜLTÜR TURĠZMĠ: Tarih öncesi dönem ile Ġslam ve Hıristiyan kültürünün örneklerini oluģturan tarihi eserler açısından ilimiz son derece zengindir. Urartu döneminde yapılan Van Kalesi, ÇavuĢtepe Kalesi, Anzaf Kaleleri, Yoncatepe Nekropolü ve Ayanıs Kalesi ile Hıristiyan kültürünün örneklerinden olan Akdamar Kilisesi, Bartholomeus Kilisesi, Yedi Kilise, Lim Manastır Kilisesi, Ctouts Manastır Kilisesi ve S.Thomas Manastır Kilisesi baģta olmak üzere birçok kilise kısmen harap bir vaziyette olmalarına rağmen, ziyaretçilerin en çok uğradıkları yerlerin baģında gelmektedir Kiliselerin ise çoğu harap vaziyettedir. En sağlam olarak günümüze gelebilenler; Akdamar Kilisesi ve Ctouts Manastır Kilisesi dir ki, bunlarından Akdamar Kilisesi restore edilmiģ ve Anıt Müze olarak hizmete açılmıģtır. Ġslam medeniyetinin ürünlerinden olan Hüsrev PaĢa Külliyesi, Ulu Cami, Halime Hatun Kümbeti, GevaĢ Selçuklu Mezarlığı, Süleyman Han Cami, Kaya Çelebi Cami, Ġkiz Kümbetler, HoĢap Kalesi ile bunların dıģında birçok eser günümüze kadar gelmiģlerdir. 231

240 Ġlimizdeki farklı kültürleri yansıtan bu eserlerden; HoĢap Kalesi, Yoncatepe Nekropolü ve Ayanıs Kalesi nde kazı çalıģmaları halen devam etmektedir DOĞA TURĠZMĠ: Muradiye ġelalesi, Ganisipi ġelalesi, BaĢkale Peribacaları, BaĢkale Travertenleri, KeĢiĢ Gölü, Süphan Dağı, Ġnci Kefalı üreme göçü, florası ve tabiî ki Van Gölü, ilimizin baģlıca doğal güzelliklerini oluģturmaktadır. Van Gölü, teknelerle yapılacak turlar ve su sporları için elveriģli bir konumdayken bundan yararlanılamamaktadır. Doğal güzelliklerimiz ne yazık ki korunamamıģ, insanlar tarafından kirletilmiģtir. Van Gölü nde, kirlilik had safhaya ulaģmıģtır. Ayrıca göl sularının yükselmesi ve karayolunun hemen sahil Ģeridine yapılmıģ olması nedeniyle, kumsal alanlar azalmıģtır. ġu anda Van Gölü nde yüzülebilecek alanlar Ģehir merkezine 30 km mesafedeki Amik, Ayanıs, Mollakasım ve Alaköy kıyılarıdır. Muradiye ġelalesi ve Ganisipi ġelalesi etrafında peyzaj düzenlemeleri ile tesislerin yapılmaması ne yazık ki bir eksiklik olarak karģımıza çıkmaktadır. KIġ TURĠZMĠ: KıĢ turizmi açısından ilimizde Merkez KurubaĢ Köyü ile GevaĢ Abalıköy yakınlarında bulunan yerler kayak yapılan alanlardır. Van Ģehir merkezine 40 km mesafedeki GevaĢ Abalıköy yakınlarındaki yer; karın kalma süresi, kar kalitesi, coğrafi konum açısından kayak yapmaya elveriģlidir. Ancak burası hizmetlerin sağlanacağı tesislerden yoksundur. SPOR TURĠZMĠ: Yamaç paraģütü, doğa yürüyüģü, kayak ve dağcılık gibi sporlar için elveriģli alanlar olmasına rağmen bunlar kısmi olarak yapılmaktadır. Van Gölü, su sporlarının yapılabilmesi açısından son derece yeterli koģulları taģımaktadır. Yelken, kürek, kano, sörf ve su kayağı gibi çeģitli branģlarda su sporu yapılabilecek koģulları bulunduran Van Gölü nde turizm amaçlı faaliyetler Ģu anda kısmi olarak yapılmaktadır. SAĞLIK TURĠZMĠ: 232

241 Mevcut hastaneleri nedeniyle ilimiz, Van Gölü Havzası içerisinde bir merkez konumundadır. Bu sebeple çevre illerden ilimize sağlık nedenlerinden dolayı birçok kiģi gelmektedir. ErciĢ ilçe merkezine 20 km uzaklıktaki Doğancı Kaplıcası bu yıl yapılan onarımlar sonucunda hizmetine devam etmektedir. Ancak peyzaj düzenlemeleri ve mevcut tesisler yetersiz kalmaktadır. BaĢkale Elbak Vadisi ve BaĢkale Karasu Havzası, termal kaynakları olmasına rağmen iģletilememektedir ĠNANÇ TURĠZMĠ Ġnsanların devamlı ikamet ettikleri, çalıģtıkları ve her zamanki olağan ihtiyaçlarını karģıladıkları yerlerin dıģına, dini inançlarını gerçekleģtirmek üzere inanç çekim merkezlerini görmek amacıyla yaptıkları turistik amaçlı gezilerin turizm olgusu içerisinde değerlendirilmesi Ġnanç Turizmi olarak tanımlanabilmektedir. Dinlerin ortaya çıkıģından itibaren dini otoritelerin emirleri doğrultusunda kutsal yerlerin ziyareti kiģisel tercihlerin ötesine geçmiģtir. Bunun sonucu olarak kutsal yerler yüz binlerce kiģiye ev sahipliği yapmıģ ve kitlesel bir hareket olarak kendisini göstermiģtir. Temelini dini inançların tatmininden alan inanç turizmi; dünya barıģının ve kültürlerarası iletiģimin geliģmesinde de önemli rol oynamaktadır. Aynı dine mensup fakat dünyanın farklı bölgelerinde yaģayan insanlar, dinlerinin kutsal mekânlarında bir araya gelerek dini inançlarını paylaģmanın yanı sıra birbirleriyle ve aynı dine mensup olsun veya olmasın yerel halka sosyal ve kültürel anlamda bir etkileģim içerisine girerler. Bu noktada inanç turizmi; farklılıkların ve çeģitliliklerin ortaya çıkmasına ve bunlara dinsel hoģgörü, saygı, sevgi ve anlayıģla bakılmasına katkı sağlayan evrensel bir kurum niteliğine sahiptir. Çağımızda üç büyük dinin buluģma yeri olan Anadolu, farklı inançların ve medeniyetlerin buluģtuğu bir coğrafya üzerinde yer almaktadır. Bu özelliği ile Türkiye'de inanç turizmindeki mevsimsel özellik (dini tören ve anma günleri) tüm yıla yayılma özelliği gösterir. Ülkemiz birçok farklı tarihi ve kültürel değerlerin bir arada bulunabildiği ender ülkelerden biridir. Tarih boyunca pek çok medeniyet bu 233

242 topraklarda uyum içinde yaģamıģ ve günümüze zengin ve renkli bir miras bırakmıģtır. Ülkemizin sahip olduğu tarihsel ve arkeolojik zenginlikler Ģüphesiz ki, diğer dinler açısından da son derece önem arz etmektedir. Türkiye, inanç turizmi açısından bir açık hava müzesi konumundadır. Ġslam ve Hıristiyan inancına ait medeniyetlere ev sahipliği yapan ilimiz, inanç turizmi potansiyeli açısından önemli bir merkez konumundadır. Üzerinde barındırdığı; HüsrevpaĢa Camii, Akdamar Kilisesi, Kaya Çelebi Camii, Çarpanak Kilisesi gibi önemli eserler ziyaretçilerini beklemektedir. Av Turizmi: Van bölgesi av hayvanları yönünden zengin olup, her mevsim avlanmak mümkündür. BaĢlıca av hayvanları arasında; keklik, ördek, toy, dağ keçisi, tavģan, domuz gibi hayvanlar gelmektedir. Balıkçılıkta son derece geliģmiģtir. Dağcılık : Artos, Süphan, ve Erek dağlarında kısmen yapılmaktadır. KıĢ Sporları: GevaĢ ilçesinde Abalı Kayak Merkezi bulunmaktadır. Su sporları: Sualtı DalıĢları: Akdamar, Adır, ve ReĢadiye açıklarında sualtı dalıģları yapmaya müsaittir. Edrmit Jandarma Sahil Güvenlik ve Yüzüncü Yıl Üniversitesinde ekipler bulunmaktadır. Rafting: Bahçesaray Ġlçesi potansiyel olarak müsaittir ve bu yörede zaman zaman bu spor gerçekleģtirilmektedir. 234

243 Su Kayağı : Edremit, GevaĢ ve merkez Çarpanak açıkları bu spor için müsaittir. Sağlık - Kaplıca Turizmi: Van' da kaplıca olarak yalnızca ErciĢ ilçesindeki Doğancı kaplıcası Özel Ġdare Müdürlüğünce yaptırılıp hizmete sunulmuģ olan kaplıcanın egzama hastalığına Ģifa dağıttığı bilinmektedir. Birçok doğal kaplıca da bulunmaktadır. Kamp Ġmkanları: Van Gölü çevresinde kamp kurmaya elveriģli bir çok alan mevcut olup, bunlar arasında en güzel yerler, Edremit, Kadembastı, Amik, Mollakasım ve ĠĢkirt 'tir. Ayrıca birçok resmi ve Belediye denetiminde olan özel kampingler mevcuttur. 235

244 G.3. Turistik Altyapı 1 Urartu Turizm Seyahat Acentası Erek Turizm Seyahat Acentası Kamuran Turizm Seyahat Acentası Zeysın Turizm Seyahat Acentası Old TuĢba Turizm Sey. Acentası Ayanıs Turizm Seyahat Acentası Çarpanak Turizm Seyahat Acentası Süphan Turizm Seyahat Acentası Vanes Turizm Seyahat Acentası Çay Turizm Seyahat Acentası Calypsu Turizm Seyahat Acentası Haldi Turizm Seyahat Acentası Güven KardeĢler Turizm Seyahat Acentası 14 Turmek Turizm Seyahat Acentası Alkans Turizm Seyahat Acentası ġevliler Turizm Seyahat Acentası Tablo 54 : Turizm Seyahat Acenteleri 236

245 2012 Van daki Turizm ĠĢletme Belgeli Oteller Van daki Turizm ĠĢletme Belgeli Oteller S. NO TESİSİN ADI TESİSİN SINIFI ODA SAYISI YATAK SAYISI TEL/FAKS EK ÜNİTELER 1 B. Urartu Oteli **** Merit ġahmaran Oteli **** Tamara Otel **** KiĢilik 2. Sınıf Lokanta, 2 Adet Amerikan Bar, 60 KiĢilik Çok Amaçlı Salon, 600 KiĢilik Çok Amaçlı Salon, 120 KiĢilik Dikotek, TV-Oyun Salonu, Sauna, Kapalı Yüzme Havuzu, SatıĢ Ünitesi 120 KiĢilik 2. Sınıf Lokanta, 150 KiĢilik Yemek Terası, 235 KiĢilik Çok Amaçlı Toplantı Salonu, 80 KiĢilik Amerikan Bar, Sauna, Türk Hamamı, Masaj Odası, Jimnastik Salonu, SatıĢ Ünitesi, Açık Yüzme Havuzu, 50 Araçlık Açık Oto Park, Havuz Bar 250 KiĢilik 1. Sınıf Lokanta, 100 KiĢilik Özel Yemek Salonu, 450 KiĢilik Alakart Lokanta, 60 KiĢilik Oturma Salonu-Lobi Bar, Vitamin Bar, Türk Hamamı, Sauna, Masaj Odası 4 Rescate Oteli **** KiĢilik lok.120 Açık yemek Alanı,500 KiĢilik çok.amaçlı Sal.80 KiĢ.Salon.35 Konf.Sal.30 KiĢ.Konf.Sal.100 KiĢ.Diskotek Havuz, Oyun Sal.ÇalıĢma Ofisi Vitamin Bar. Kapalı Yüzme Havuzu,Sauna,türk Hamamı,Buhar Odası,SatıĢ Ünitesi, Bay Bayan Kuaför,Otopark Fin hamam, Masaj Odası, Aletli Jimnastik Sal.73 oda, 158 yatak 5 Yakut Oteli *** KiĢilik 2. Sınıf Lok.80 KiĢilik Topl Sal.Lobei Bar 6 Akdamar Oteli *** KiĢilik 2. Sınıf Lokanta, 460 KiĢilik Çok Amaçlı Salon, 95 KiĢilik Çok Amaçlı Salon, 105 KiĢilik Çok Amaçlı Salon, Bar, Bay Kuaför, Amerikan Bar 7 Ġlvan Oteli ** Kahvaltı Salonu, Ġnternet Salonu 8 B. Asur Oteli ** Grand Çağ Otel ** Ada Palas Oteli ** TOPLAM KiĢilik 2. Sınıf Lokanta, Amerikan Bar 60 KiĢilik Kahvaltı Salonu Tablo 55: Turizm ĠĢletme Belgeli Oteller 237

246 BELEDĠYE BELGELĠ RESTORAN VE LOKANTALAR 1. Antep Sofrası Hanedan Sofrası Su-Ha Kebap Salonu Sait Halim PaĢa 5. ġeref ġahin Anatolia Kaburga Evi Merkez Et Lokantası Milyan Et Restaurant Hitit Rstoran Kebabistan Et Lokantası Pınar Et Lokantası Halil Ġbrahim Sofrası Mevlana Semazen Kebap Salonu Hacıbaba Çorba Paça Salonu MeĢhur Mardin Kebap ve Döner Salonu 16 Maxi Pizza Safa Çorba Paça Salonu Bizim Ev Balık Döner ġelale Et Lokantası Mevlana Kebap Salonu Mevlana Lahmacun, Pide ve Kebap Salonu 22 Bizim Ev Yemek Salonu Usta Eller Bitlis Büryan Salonu Mantı Evi Kısmet Et Lokantası Serhat Et Lokantası

247 Tablo 56: Belediye Belgeli Restoran ve lokantalar KAHVALTI SALONLARI 27 Zirve Toplu Yemek AĢ Evi Türkmen Yemek Üretim Patila Ev Yemekleri Yakamoz Restoran Hacıbaba Kebap Salonu Diyarbakır Ciğer OcakbaĢı Gül AĢ Evi Bak Hele Bak Konak Kahvaltı Kültürü Salonu Sütçü Fevzi Erol KardeĢler Kahvaltı Sal Yıldız Kahvaltı Salonu BeĢyol Kahvaltı Salonu Yöresel Van Kahvaltı Salonu Sena Kahvaltı Salonu Damla Kahvaltı Salonu Sütçü Kenan Öz Erol KardeĢler Kahvt. S Tablo 57: Kahvaltı Salonları (Van Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2009) Kamping ve Dinlenme Tesisleri: Ġlimiz sınırları içerisinde, baģlıcaları Edremit ile GevaĢ ilçeleri arasındaki Van Gölü sahillerinde olan kamping ve dinlenme tesisleri bulunmaktadır. BaĢlıcaları Ģunlardır: 1. DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü ne ait dinlenme tesisleri 2. Yalı Restaurant 239

248 3. Polis Kampı 4. Göl restaurant 5. ġahin Tepesi Restaurant 6. Çimento A.ġ. Kampı 7. Doğan Kamping 8. Güney Kamping 9. Güzel Kent Dinlenme Tesisleri 10. Zümrüt Dinlenme Tesisleri 11. Öğretmen Evi Dinlenme Tesisleri 12. Yayla Piknik Alanı 13. Elegant Restaurant 14. Konak Restaurant 15. ġahin Dinlenme Tesisleri 16. Buhara Dinlenme Tesisleri 17. Anatolia Camping 18. Deniz Aile Dinlenme Tesisleri 19. Ada Camping 20. Htamara Turistik Tesisleri 240

249 21. YeĢil Camping ve Dinlenme Tesisleri 22. Sahil Ġskele Camping G.4. Turist Sayısı Ġlimiz, gerek yerli gerekse yabancı, turist açısından oldukça yoğun bir potansiyele sahip olup, yıllar itibari ile turist sayısı aģağıda verilmiģtir ĠLĠMĠZĠDE KONAKLAYAN YERLĠ VE YABANCI TURĠST SAYISI YERLĠ YABANCI TOPLAM OCAK ġubat MART NISAN MAYIS HAZIRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKIM KASIM TOPLAM gelmektedir. Tablo 58: Van Ġli Yılara Göre Turist Sayısı (Van Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2011) Ġlimize en çok yabancı turist Ġran Ġslam Cumhuriyeti, ABD, Almanya, Fransa Ġngiltere, G. Kore ve Japonya devletlerinden 241

250 G.5.Turizm Ekonomisi Döviz gelirleri hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Turizmle yerel halka sağlanan iģ sahalarının baģında konaklama ve halı-kilim satıģ noktaları gelmektedir. G.6.Turizm Çevre ĠliĢkisi Turizmin geliģmesinin çevre üzerinde etkileri hakkında ilde yapılmıģ bir çalıģma bulunmamaktadır. Kaynaklar: - Van Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, H. GENEL TARIMSAL YAPI H.1. Genel Tarımsal Yapı Ġlimiz arazi varlığının sini çayır ve meralar oluģturmaktadır. Ġlimiz vejetasyon süresinin kısa olması, geniģ çayırmera alanları ve yüksek yem bitkileri ekilisi nedeniyle, ilimiz de sanayiden çok tarıma dayalı bir ekonomiyi, tarımsal faaliyetler içersinde de hayvancılığı ön plana çıkarmaktadır. Ġlimizin toplam çiftçi sayısı dir. Ġlde toplam 3131 adet traktör bulunmaktadır. Ġlimiz toplam yüz ölçümü (Göller dahil ) hektardır. Tohum Fide Fidan Üretimi Potansiyeli: Ġlimizde mevcut kaliteli torf kaynaklarının değerlendirilmesi ile tohum fide ve fidan üretimi yapılmasını sağlayacak bu da bu konuda üretim yapan çiftçilerimize daha ucuz üretim yapma imkanı sunacaktır. 242

251 H.2. Tarımsal Üretim Sulama Durumu Van ilinde sulanabilen ,3 hektar Tarım Arazisinin ,3 hektarı sulanmaktadır. Sulanan alanın, sulanabilir tarım alanı içindeki oranı % 36 dir. Arazi Sınıfı Alan (hektar) Oran(%) Toplam kültür arazisi ,3 Sulanamayan arazi ,7 Sulanabilir arazi ,3 91 Sulanabilir araziden sulanan ,3 33 arazi Devletçe sulanan Çiftçi imkanları ile sulanan ,3 14 Tablo 59 : Sulama Durunu 243

252 . Ġlin Su Kaynakları Harita 10 : Van Ġli Sulama Durumu 244

253 H.2.1. Bitkisel Üretim H Tarla Bitkileri H Buğdaygiller Ürün Adı Ekilen Alan (dekar) Üretim (Ton) Buğday ,241 Arpa ,905 Nohut ,75 Fasulye (kuru) ,15 Yeşil Mercimek 0 0 Şeker Pancarı ,7 Patates Yonca ,2 Korunga ,07 Fiğ Silajlık Mısır 660 1,252,22 Toplam ,02 Tablo 60: Tarla Ürünleri T 245

254 Ürün Adı EkiliĢ Alanı (dekar) EkiliĢ Dağılımı (%) Hububat (Buğday, Arpa) Yem Bitkileri (Yonca, korunga, silajlık mısır, fiğ) ,5 Diğer Tarla Ürünleri ,21 Bağ Meyve ,19 Sebzelik (Açıkta) ,06 Sebzelik (Örtüaltı) Ürün Toplamı Nadas Alanı Tarıma ElveriĢli Olup, Kullanılmayan Arazi TOPLAM Tablo 61 : Tarım Alanlarının Kullanım Amaçlarına Göre Dağılımı(Tarım Ġl Müdürlüğü, 2011) 246

255 H Baklagiller H Yem Bitkileri 2011 Üretim Sezonu Yem Bitkileri 2011 Desteği Ödemesi Ġlçe Detayında Ġcmali İl : VAN Yem Bitkileri (da) Diğer Sıra No İl Adı İlçe Adı Desteğe Tabi İşletme Sayısı Desteğe Tabi Alan Toplamı (Da) Yonca (Kuru) Yonca (Sulu) Korunga Diğer Tek Yıllık Yem Bitkileri Tek Yıllık Silaj Yapımı Silajlık Mısır (Kuru) Silajlık Mısır (Sulu) Yapay Çayır Mera Toplam Destek Miktarı (YTL) 1 VAN BAHÇESARAY , VAN ÇALDIRAN , , , ,350, VAN ÇATAK 369 6, , , VAN ERCİŞ , , , ,748, VAN GEVAŞ 231 3, , , VAN GÜRPINAR 1,466 37, , , ,000, VAN MURADİYE 418 8, , , ,031, VAN ÖZALP 163 4, , VAN SARAY 47 1, , VAN BAŞKALE 1,010 40, , ,072, VAN EDREMİT 62 2, , VAN MERKEZ , , , ,137, TOPLAM 5, , , , ,317, Tablo 62 : Yem Bitkileri Üretimi: (Ġl Tarım Müdürlüğü 2011) Van da yem bitkisi üretimine uygun arazi ve iklim mevcuttur. Halen ülke ekonomisinde önemli bir yer tutan yem bitkileri (yonca, korunga) üretimi geliģtirecek alanlar mevcut olup yapılacak üretimle çevre illerin yem bitkileri ihtiyacı da karģılanabilecektir. Böylece ilimiz çiftçilerine yeni bir kazanç olanağı sağlanmıģ olacaktır. 247

256 Yem Bitkileri Tohumu Üretimi: Van da yem bitkileri tohumu üretimi geçmiģte denenmiģ ve yüksek verim alınmıģtır. Bu nedenle Türkiye de zaman zaman ortaya çıkan yem bitkileri tohumluk ihtiyacını karģılamak için Van ili iyi bir alternatif olabilir. H Endüstriyel Bitkiler Tablo 65: Van Ġli Endüstri Bitkileri Üretim Durumu (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) H Bahçe Bitkileri H Meyve Üretimi Meyve Üretim Alanı ve Üretim Miktarı Meyve ve Üzüm Üretimi Sıra No Ürün Adı* Alan (dekar) Üretim (Ton) 1 Armut Ayva Elma Erik Kayısı Kiraz ġeftali ViĢne Zerdali Antep Fıstığı

257 11 Ceviz Üzüm (Sofralık) Badem 25 0 Toplam Tablo 63: Van Ġli Meyve Üretimi Tablodaki tüm meyve türlerinden, son yıllarda büyük oranlarda dikimler gerçekleģmiģ ve tabloda ekiliģ alanlarına dahil edilmiģtir. Ancak bu türlerden henüz ekonomik verim elde edilemediğinden, üretim miktarları meyve veren ağaç sayısı baz alınarak hesaplanmıģtır. 249

258 H Sebze Üretimi SEBZE YETİŞTİRİCİLİĞİ AÇIKTA SEBZE YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠ, EKĠLĠġ ALANI VE ÜRETĠM MĠKTARLARI Sebze Üretimi Ürün Adı Ekilen Alan (dekar) Üretim (Ton) Lahana Beyaz Kabak Bal Hıyar Sofralık Patlıcan Domates Sofralık Biber Sivri, Çarliston Biber Dolmalık Kavun Karpuz Fasulye Taze Soğan Taze Marul Maydanoz 4 7 Turp Kırmızı Toplam Tablo 64 : Van Ġli Sebze Üretimi 250

259 ÖRTÜALTI SEBZE YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠ EKĠLĠġ ALANI VE ÜRETĠM MĠKTARLARI Örtüaltı Üretim Durumu Ürün Adı Ekiliş Alanı (da) Üretim Miktarı (ton/da) Toplam Üretim (Ton) Hıyar 11 7,9 87 Domates 9 10,6 95 Biber 7 5,6 39 Marul Turp Yeşil Soğan Maydanoz 10 5,2 52 Toplam Tablo 65: Van Ġli Örtü Altı Sebze Üretimi 251

260 H Süs Bitkileri VAN SEBZE VE SÜS BĠTKĠLERĠ VERĠ TABLOSU SIR A NO ÜRÜN ADI ÜRETĠM METODU ÜRETĠM ALANI (Da.) ÜRETĠM MĠKTARI (TON) ÜRÜN DEĞERLENDĠRME VE PAZARLAMA DURUMU 1 DOMATES TARLA ve KISMEN ÖRTÜ ALTI Ġl içi pazarlanmaktadır. Üretim fazla olmadığı için iģleme tesisi ve alternatif değerlendirme yerleri yoktur. 2 BĠBER (Sivri) TARLA ve KISMEN ÖRTÜ ALTI Ġl içi pazarlanmaktadır. Üretim fazla olmadığı için iģleme tesisi ve alternatif değerlendirme yerleri yoktur. 3 BĠBER (Dolmalık) TARLA Ġl içi pazarlanmaktadır. Üretim fazla olmadığı için iģleme tesisi ve alternatif değerlendirme yerleri yoktur. 4 HIYAR TARLA ve KISMEN ÖRTÜ ALTI Ġl içi pazarlanmaktadır. Üretim fazla olmadığı için iģleme tesisi ve alternatif değerlendirme yerleri yoktur. 5 LAHANA (Beyaz) TARLA KABAK TARLA PATLICAN TARLA KAVUN TARLA Ġl içi ve çevre illerde pazarlanmaktadır. Ġl içi pazarlanmaktadır. Üretim fazla olmadığı için iģleme tesisi ve alternatif değerlendirme yerleri yoktur. Ġl içi pazarlanmaktadır. Üretim fazla olmadığı için iģleme tesisi ve alternatif değerlendirme yerleri yoktur. Ġl içi ve çevre illerde pazarlanmaktadır. 252

261 9 KARPUZ TARLA FASULYE (Taze) TARLA Ġl içi ve çevre illerde pazarlanmaktadır. Ġl içi pazarlanmaktadır. Üretim fazla olmadığı için iģleme tesisi ve alternatif değerlendirme yerleri yoktur. 11 SOĞAN (Taze) TARLA ve KISMEN ÖRTÜ ALTI Ġl içi pazarlanmaktadır. Üretim fazla olmadığı için iģleme tesisi ve alternatif değerlendirme yerleri yoktur. 12 MARUL TARLA ve KISMEN ÖRTÜ ALTI Ġl içi pazarlanmaktadır. Üretim fazla olmadığı için iģleme tesisi ve alternatif değerlendirme yerleri yoktur. 13 MAYDANOZ TARLA ve KISMEN ÖRTÜ ALTI 4 7 Ġl içi pazarlanmaktadır. Üretim fazla olmadığı için iģleme tesisi ve alternatif değerlendirme yerleri yoktur. 14 TURP (Kırmızı) TARLA ve KISMEN ÖRTÜ ALTI Ġl içi pazarlanmaktadır. Üretim fazla olmadığı için iģleme tesisi ve alternatif değerlendirme yerleri yoktur. 15 SÜS BĠTKĠLERĠ NOT : Ekonomik manada Ġlimizde herhangi bir Süs Bitkisi yetiģtiriciliği yapılmamaktadır. Tablo 66: Van Ġli Sebze ve Süs Bitkileri Veri Tablosu (Ġl Tarım Müdürlüğü 2011) H.2.2. Hayvansal Üretim Hayvansal Üretim: Mevcut hayvan popülasyonunun genotipinde görülen iyileģme sonucu mevcut et,süt ve bal üretimi de artacaktır.h BüyükbaĢ hayvancılık BüyükbaĢ Hayvancılık Van ve çevresinde büyükbaģ hayvan yetiģtiriciliği, baģta yerli ırklar olmak üzere kültür ırkları ve kültür ırklarının ıslahına dönük 253

262 yetiģtiricilik yapılmaktadır. Bölgede büyübaģ hayvan yetiģtiriciliğinde kullanılan yerli ırklar; Doğu Anadolu Kırmızısı Güneydoğu Anadolu Kırmızısı Yerli Kara Kültür Irkları ise; Simental Montofon Siyah Alaca (HolĢtayn) ve bu ırkların yerli ırklarla melezleri yetiģtiricilikte kullanılmaktadır. Bölgemizde sayıları azda olsa manda yetiģtiriciliği yapılmaktadır. Yerli ırkların et ve süt verimi açısından düģük olmasına rağmen tercih edilmesindeki temel sebepler; bölgede hayvanların beslenme maliyetlerinin düģük olması - özellikle otlak ve meralara adaptasyon sorunu yaģamamaları-; paraziter, bakteriyel ve viral hastalıklara karģı dirençlerinin yüksek olması v.b. özellikleri sonucu tercih edilmektedir. Son yıllarda kültür ırkları ve melezleri yetiģtiricilkte kullanımı hızla artmaktadır. Simental ve montofon kültür ırklarının bölgeye adaptasyon kabiliyetlerinin kısmen yüksek olması, yerli ırklarla melezlenmelerinde tercih edilmektedir. Bölgemizde, holģtayn kültür ırkının ve melezlerinin yetiģtircilkte tercih edilmemesinin sebepleri, hastalıklara karģı (öz. Paraziter hastalıklar) hassas olması, yüksek verim için bakım (tırnak bakımı v.b.) ve beslenme maliyetlerinin yüksek olması gibi özelliklerinden dolayı tercih edilmemektedir. Bölgemizde iģletme tipi olarak aile tipi iģletme (1-10 baģ) yaygındır. Bölgemizde orta ve büyük ölçekde iģletme sayısı proje ve destekler yardımı ile artmaktadır. Bölgemizde büyükbaģ canlı hayvan ihracatını yapılmamaktadır. Bölgemizde büyükbaģ hayvancılığa ait hayvansal ürünler devlete ait bir adet ve özel sektöre ait üç adet kombinede değerlerdirilmektedir. Kesim sonrası oluģan karkas iç pazara ve bölge dıģına tüketim için sunulmaktadır.kesim sırasında oluģan atıklar, sakatat (Karaciğer, akciğer, bacak, iģkembe v.b.) olarak yine iç pazarda tüketilmekte, bağırsak ve deri iģlenmek üzere Ģehir dıģana çıkarılmaktadr. Bölgemizde hayvansal ürün olarak sütün değerlenrilmesi, özel sektör tarafından süt ve süt ürünleri olarak iç pazara sunulmaktadır. Bölgemizde BüyükbaĢ hayvancılığa ait, üretim sırasında oluģan dıģkılar düģük kalorili yakıt olarak ısınmada kullanılmaktadır. 254

263 İşletme Sayısı Yerli Melez Kültür Manda İşletme Sayısı Yerli Melez Kültür Manda İşletme Sayısı Yerli Melez Kültür Manda İşletme Sayısı Yerli Melez Kültür Manda İşletme Sayısı Yerli Melez Kültür Manda İşletme Sayısı Yerli Melez Kültür Manda İşletme Sayısı Yerli Melez Kültür KAPASİTELERİNE GÖRE BÜYÜKBAŞ HAYVANCILIK İŞLETMELERİ ve HAYVAN SAYILARI İL ADI: VAN 1-5 Baş 6-10 Baş Baş Baş Baş Baş 201 Baş ve üzeri Hayvan Varlığı Hayvan Varlığı Hayvan Varlığı Hayvan Varlığı Hayvan Varlığı Hayvan Varlığı Hayvan Varlığı Sıra İlçe İşletme Tipi Sığır Sığır Sığır Sığır Sığır Sığır Sığır 1 Merkez BESİ SÜT Bahçesaray BESİ SÜT 3 Başkale BESİ SÜT 4 Çaldıran BESİ SÜT 5 Çatak BESİ SÜT 6 Edremit BESİ SÜT Erciş BESİ SÜT Gevaş BESİ SÜT Gürpınar BESİ SÜT 10 Muradiye BESİ SÜT Özalp BESİ SÜT Saray BESİ SÜT T OP L A M

264 Hayvan Irkı Adedi (Baş) Hayvan Irkı Adedi (Baş) Hayvan Irkı Adedi (Baş) Hayvan Irkı Adedi (Baş) Angus 2 Hereford M. 2 KB HolştaynM 53 Şarole 7 Boz Irk 234 Holştayn 2146 Manda 271 Şarole M. 10 Boz Irk M. 188 Holştayn M Montbeliarde 12 Yerli Kara D.A.K 6177 İsveç Kır. 2 MontbeliardeM 25 Yerli KaraM 3710 D.A.K. M İsveç Kır. M 1 Montofon 8343 Zavot 2 G.A.K. 71 Jersey 6 Montofo M Zavot M. 9 G.A.K. M. 172 Jersey M. 42 Simental Hereford 37 KB Holştayn 16 Simental M * Türkvet sisteminden alınan Irk istatistiklerine göre hazırlanmıģtır. D.A.K. - Doğu Anadolu Kırmızısı G.A.K.- Güneydoğu Anadolu Kırmızısı KB Kırımızı - Beyaz BüyükbaĢ ve KüçükbaĢ Hayvan Sayıları BÜYÜKBAġ Kültür Irk DEĞĠġĠM % Melez Yerli Manda 137 BÜYÜKBAġ %56 KÜÇÜKBAġ %69 Tablo 67: Van ili BüyükbaĢ Hayvan Varlığı (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2011). BüyükbaĢ hayvan varlığı baģ olup, yerli ırk olarak Doğu Anadolu Kırmızısı, kültür ırklarını ise Holstein Friesian, Simental ve Esmer ırk oluģturmaktadır. Ġlimizde sağımı yapılan büyükbaģ hayvandan elde edilen süt miktarı ton, et üretim 256

265 miktarı ise kesilen büyükbaģ hayvandan ise ton et elde edilmiģtir. Ġlimiz hayvan varlığının diğer illere göre sa yısal olarak daha yüksek olmasına karģılık hayvan baģına elde edilen verim ise düģüktür. Yerli populasyon gen kaynağı olarak korunurken, suni tohumlama çalıģmaları ile yerli populasyon içinde melez ırkların arttırılarak verimin arttırılması gerekmekte olup, bu uygulama ilimizde yapılmaktadır. Et Üretimi KARKAS ET DURUMU KESĠLEN HAYVAN SAYISI (Sığır, Koyun, Keçi, Kuzu, Oğlak) TOPLAM KARKAS AĞIRLIĞI (Kg.) Tablo 68 : Et Üretimi H KüçükbaĢ Hayvancılık KüçükbaĢ hayvancılıla ilgili bilgiler Tablo 70 de verilmektedir. 257

266 H Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretimi) Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretimi) Bölgemizde kümes hayvanları içersinde en fazla yetiģtiriciliği yapılan tavuktur. Kümes hayvanları içersinde tavuk yetiģtiriciliği dıģında hindi yetģitiriciliğide yapılmaktadır.van ve çevresinde tavuk yetiģtiriciliği yapan modern bir tane iģletme mevcuttur. Bu iģletme özel sektöre ait kapasiteli yumurta üretimi yapmaktadır. Üretilen yumurtalar Doğu Anadolu Bölgesinde tüketime sunulmaktadır. Bunun dıģında tavuk yetiģtiriciliği aile tipi Ģeklinde ilkel kümeslerde gerçekleģmekde ve aile ihtiyaçlarını karģılmaktan öteye geçememektedir. Hindi yetiģtiriciliği de aynı Ģekilde ilkel kümeslerde aile tipi iģletmelerde yapılmakta ailenin ihtiyaçlarına dönük tüketilmektedir. Bölgemizdeki modern ĠĢletme üretim esnasında oluģturduğu atıkları fermante gübre olarak pelet Ģeklinde çuvallmakta ve pazara organik gübre olarak sunmaktadır.böylellikle bölgemizde atık olarak üretilen ve miktar açısından çok fazla olan tavuk dıģkısı tekrar değerlendirilmekte ve organik gübre olarak halkın kullanımına sunulmaktadır. Bölgemizde aile tipi iģletme Ģeklinde olan kümeslerde üretim sürecinde oluģturulan atıklar değerlendirilememektedit. Bunun sebebi üretilern atıkların düģük miktarlarda olması ve ilkel üretim yapılmasıdır. KANATLI VARLIĞI (ADET) Yumurtacı Tavuk Ticari ĠĢletme Kanatlı Türleri Tavuk Hindi Ördek Kaz Güvercin Diğer yumurta /gün Tablo 69 : Van Ġli Kanatlı Varlığı (Ġl Tarım Müdürlüğü 2011) 258

267 TİCARİ VE DAMIZLIK KANATLI İŞLETMELERİ VE KÜMES BİLGİLERİ İL: VAN Yumurtacı Tavuk Broiler Tavuk Broiler Hindi Deve Kuşu Sıra İlçe İşletme Tipi Toplam Toplam Toplam İşletme Kümes İşletme Kümes İşletme Kümes işletme Kümes Kümes Kümes Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı sayısı Kapasitesi Kapasitesi Kapasitesi Kapasitesi 1 Merkez Ticari Damızlık 2 Bahçesaray Ticari Damızlık 3 Başkale Ticari Damızlık 4 Çaldıran Ticari Damızlık 5 Çatak Ticari Damızlık 6 Edremit Ticari Damızlık 7 Erciş Ticari Damızlık 8 Gevaş Ticari Damızlık 9 Gürpınar Ticari Damızlık 10 Muradiye Ticari Damızlık 11 Özalp Ticari Damızlık 12 Saray Ticari Damızlık Hayvan Mevcudu (Adet) Tablo 70 : Ticari ve Damızlık Kanatlı ĠĢletmeleri ve Kümes Bilgileri 259

268 H Su Ürünleri Balık Üretim Durumu Kültür Balıkçılığının Türü Üretim Miktarı (Ton) Ġnci Kefali 6137,00 Sazan 21,80 Siraz 16,60 Alabalık 1923,50 Toplam (Ton) 8.098,90 Tablo 71: Van Ġli Su Ürünleri Üretimi (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2011) H Kürk Hayvancılığı Ġlimizde kürk hayvancılığı yetiģtiriciliği yapılmamaktadır. H Arıcılık ve Ġpek Böcekçiliği 260

269 Sıra Bölgemizde çoğunlukla gezginci arıcılık yapılmaktadır. Bölgemizde çoğunlukla kafkas arısı melezi üretimde kullanılmaktadır. Arıcılar, kıģlatma faliyetleri için kovanlarını güney bölgelerimize götürmektedir. Bölgemizde karakovan (ilkel Kovan) ve modern kovan üretimde kullanılmaktadır. Üretilen bal iç pazarda tüketime sunulmaktadır. KOVAN SAYILARINA GÖRE İŞLETME BÜYÜKLÜKLERİ BİLGİLERİ KOVAN SAYILARINA GÖRE ARICILIK İŞLETMELERİ İL: VAN ve üzeri TOPLAM İlçe Kovan Tipi İşletme Kovan İşletme Kovan İşletme Kovan İşletme Kovan İşletme Kovan ÜRETİCİ KOVAN sayısı Sayısı sayısı Sayısı sayısı Sayısı sayısı Sayısı sayısı Sayısı SAYISI* SAYISI 1 Merkez Modern Karakovan Bahçesaray Modern Karakovan Başkale Modern Karakovan Çaldıran Modern Karakovan 5 Çatak Modern Karakovan Edremit Modern Karakovan 7 Erciş Modern Karakovan Gevaş Modern Karakovan Gürpınar Modern Karakovan 10 Muradiye Modern Karakovan 11 Özalp Modern Karakovan 12 Saray Modern Karakovan *: Toplam işletme sayısı toplam üretici sayısı verir. 261

270 Tablo 72: Van Ġli Arı Üretiminin Ġlçelere Dağılım Oranları (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2011) ARICILIK Eski Usul Kovan (Adet) Yeni Usul Kovan (Adet) Adet Tablo 73 : Van Ġli Bal Üretimi Arı Besleyen Köy Sayısı Bal Üretimi (Kg) Balmumu Üretimi (Kg) H.3. Organik Tarım ORGANĠK TARIM YAPILAN FAALĠYETLER: Organik tarım 2011 yılı desteklemesi. Organik tarım 2011 yılı faaliyetleri. Ġlde organik faaliyet yürüten müteģebbislerin sözleģme yaptığı yetkilendirilmiģ kuruluģların isimleri (Organik Tarım Bilgi sistemi (OTBĠS) kayıtlarına göre) Organik bitkisel üretim faaliyeti kapsamında denetlenen müteģebbis sayısı Denetlenen satıģ yeri sayısı 19 Yasal iģlem uygulanan müteģebbis sayısı 71 Ankaglobal, Bio Ġnspecta, Ceres, Egetar, Eko-tar, Nissert, Nopcert, Orser, Türkgap, Ġmo 818 Mevzuata göre uygulanan yasal iģlem 2010/24 Nolu Tebliğin 14. maddesi (e) bendi gereği, gerçeğe aykırı beyanda bulunan çiftçilerin desteklemesi Bakanlığın ilgili hesabına geri aktarılmıģtır. 262

271 Organik tarım konusunda eğitim verilen çiftçi sayısı Eğitim konuları ve tarihleri Yıl içinde ilde organik tarımla ilgili düzenlenen diğer faaliyetler 346 Organik Tarım nedir?, Nasıl baģlanır? Organik ürünlerde sertifika ve logo kullanımı, YetkilendirilmiĢ KuruluĢların görev ve sorumlulukları, Mevzuatta yer alan organik tarımda kullanılan girdiler, MüteĢebbis sorumlulukları, Organik tarımla ilgili destekler ve mevzuatı hakkında bilgi, Büyük sebze hali, mahalle manavları ve değiģik açık pazar yerlerine OT mevzuatı hakkında bilgi verilmiģ bildiriler dağıtılmıģtır. EĞĠTĠM: Merkez Köy Muhtarlarına gruplar halinde Çiftçi Eğitim Merkezinde, Merkez Köy çiftçilerine ise köylerinde eğitimler düzenlenmiģtir. Resim 6 : Organik Tarım Eğitim Ġlçe Muhtarlarına Ġlçe merkezlerinde organik tarım eğitimleri yapılmıģtır. 263

272 Resim 7 : Organik Tarım Eğitimi Büyük sebze hali, mahalle manavları ve değiģik açık pazar yerlerine OT mevzuatı hakkında bilgi verilmiģ, bildiriler dağıtılmıģtır. 264

273 Resim 8: Organik Tarım Projeleri Proje: Valiliğimiz AB proje Koordinasyon Merkezince yürütülmekte olan Organik Üretim Tescil Projesi ile; BaĢkale, Bahçesaray, Çatak, GevaĢ ve Gürpınar Ġlçelerimizde Organik Arıcılık, Fasülye ve Ceviz çalıģmaları devam etmekte olup bu ürünlerin sertifikalandırılması hedeflenmektedir. Proje 3 yıl olarak planlanmıģtır. 265

274 Ġlçe Çiftçi YetiĢtirilen Ürün Sayısı BaĢkale 193 Buğday, Korunga, Yonca. Çaldıran 431 Arpa, Buğday, Çavdar, Korunga, Yonca, Çayır, Mercimek. Çatak 818 Acur, Arpa, Buğday, Ceviz, Çavdar, Çayır, Fiğ, Korunga, Yoğurt Otu, Yonca. Merkez 580 Acur, Arpa, Buğday, Burçak, Ceviz, Çayır, Elma, Erik, Kavun, Kaysı, Korunga, Mercimek, Nane, Yonca. Edremit 80 Arpa, Buğday, Çayır, Elma, Erik, Kiraz, Korunga, Yonca. ErciĢ 148 Arpa, Buğday, Çayır, Elma, Lahana, Korunga, Mısır(silaj), Nohut, Üzüm, Yonca. GevaĢ 17 Buğday, Korunga, Yonca. Gürpınar 3122 Armut, Arpa, Buğday, Çam Fıstığı, Çayır, Korunga, Yonca, Fiğ, Yulaf, Elma. Muradiye 216 Arpa, Buğday, Çayır, Elma, Fasülye, Korunga, Yonca. Özalp 573 Arpa, Buğday, Çayır, Elma, Fasülye, Mısır, Mercimek, Korunga, Yonca. Saray 202 Arpa, Buğday, Korunga, Yonca. Toplam Yılı Organik Tarım Desteklemesi için BaĢvurusu Kabul Edilen Çiftçi Sayısı ve OTBĠS Verilerine (11/05/2012) Göre YetiĢtirilen Ürün Grupları: 11/ 05/ 2012 tarihi OTBĠS verilerine göre Ġlimiz sınırları içerisinde Organik Tarım faaliyetine devam eden çiftçi sayısı kiģidir. Bitkisel üretim tek yıllık bitkilerde 2, çok yıllık bitkilerde ise 3 yıl olan organik tarım geçiģ sürecini dolduran çiftçiler organik tarım desteklemesine baģvurabilecektir pazarın büyümesi ve dolayısıyla organik tarım yapan çiftçilerin gelirlerinin ve sosyo-ekonomik durumlarının arttırılması beklenmektedir 266

275 Denetim: - Bitkisel üretim alanları destekleme dönemlerinde ve yıl içerisinde değiģik zamanlarda organik tarım birimi tarafından denetlenerek organik tarım uygulama esaslarına aykırılık tespit edildiğinde mevzuatın gerektirdiği yaptırımlar uygulanmaktadır.(usulsüzlük durumuna Göre: Ödenen Desteğin Yasal Faizi Ġle Geri Alınması, Para Cezası ve BeĢ Yıl Desteklemelerden Men Edilmesi) - AVM, halk manavları, pazar yerleri, sebze hali vb. satıģ yerleri yıl içerisinde rutin denetlenerek organik olmayan ürünlerin organik ürün adı ile pazarlanması engellenmekte olup, aksi durumda mevzuat hükümleri uygulanmaktadır.( Toplatma, Para Cezası) Destekleme: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığınca her yıl yayınlanan Organik Tarım Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Tebliğ ve ilgili Talimatları doğrultusunda destekleme faaliyetleri yürütülmektedir. H.4. Tarımsal ĠĢletmeler Tarımsal Sanayi Durumu Ġlimizde Kurulu bulunan tarımsal sanayi kuruluģlarının bazısı ham madde iģleyen,bazısı iģlenmiģ olan ham maddeyi ürüne dönüģtürme ve bazıları da ambalajlama veya paketleme yapmaktadır. Bu itibarla ilimizde bulunan tarımsal faaliyet gösteren iģletmeler Ģöyle sıralanabilir; ekmek Fabrikası 66 adet, Un Fabrikası 9 adet, Süt ve Süt Mamulleri 12 adet,unlu Mamuller 37 adet, Bal ĠĢleme 7 adet, ġeker ve ġekerli ürünler (Çikolata,ġekerleme v.b.)26 adet, Et ve Et Ürünleri 4 adet (Van et Kanatlı ve Kırmızı et iģleme, Et Balık Kurumu, Et Parçalama), Gıda ambalaj üretimi 1 adet,mantar Üretimi 1 adet, TurĢu Ġmalatı 1 adet, Bitkisel (Aromatik yağ üretimi ve dolumu) 1 adet, Alkolsüz içecek üretimi (Meyve suyu) 1 Adet, Tuz iģleme 1 adet, Yemek fabrikası 15 adet, Gıda paketleme (Bakliyat v.b.) 9 adet, Cips üretimi 1 Adet, Karma yem Üreten iģletme 5 adet olarak sıralanabilir. TARIM ĠL EKONOMĠSĠ DURUMU Ġlçe Bazında YetiĢtirilen Ürünlerin Ġl Ekonomisindeki yeri Ġlçelerimizde yetiģtirilen ürünler genel olarak ilçe içinde tüketicilere ulaģmaktadır. YetiĢtiriciler elde ettikleri ürünleri tüketicilere 267

276 direk olarak satmalarında nakliye, iģçilik gibi giderleri ödemediğinden daha uygun satıģ fiyatları ile ürünlerini satmaktadırlar. Tüketiciler de daha uygun ve taze ürünler bulduklarından bu ürünleri mümkün olduğunca bol tüketme konusunda rahat davranmaktadırlar. Ayrıca ürünlerin ilçe dıģında satılması gerektiği zamanlarda ise pazarlama ve satıģ konusunda her hangi bir sıkıntı çekilmediği gibi, baģka satıcılar tarafından da talep görmekte ve bu sebeple de belli zamanlarda istihdam da oluģturmaktadır. Bu Ürünlerin sanayi iliģkisi Ġlimizde üretilen bazı endüstriyel ürünler dıģında (ġeker pancarı, patates gibi) diğer ürünler genellikle üretici tarafında pazarlanmaktadır. Sebze ürünleri çiğ veya turģu yapımı gibi değerlendirilmekte, meyve ürünleri ise taze tüketilmektedir. Tüketiciler taze ve fiyatı uygun olan ürünlere daha fazla itibar etmektedirler. Ürünlerin Pazar Durumu Ġlimiz merkez ve ilçelerinde üretilen ürünlerin hem fiyatının uygun olması ve hem de taze olması sebebiyle pazarlama sıkıntısı bulunmamaktadır. Ürünlere ikame durumları Ġlimizin mevsim Ģartları ve yetiģtirme teknikleri ve ürün deseni bakımından ürün ikame ürünler yapılmamaktadır. Ancak mevcut ürünler kendi aralarında münavebeye tabii tutulmaktadır. Ġkinci Ürünler Ġlimizde örtüaltı üretim dıģında mevsim Ģartları itibariyle ikinci üretim yapılmamaktadır. Ürün EkiliĢ Dönemleri ve Periyotları Ġlimizde ekimi yapılan Tarla ürünleri ve sebze ürünleri bitkileri genellikle kısa gün bitkisi olarak adlandırılan ve vegetasyon dönemi kısa olan bitkilerdir. Bu nedenle Hububatta genellikle kıģlık ekim yapılmakta olup ekim dönemi Ağustos sonu-ekim sonu, hasat ise Ağustos sonu eylül baģında olmaktadır. Yazlık ekimde ise ;Tohum ekimi mart sonu-nisan baģında yapılmakta, hasat 268

277 dönemi ise eylül-ekim sonu arasında değiģken bir döneme denk gelmektedir. H.4.1. Kamu ĠĢletmeleri Ġlimizde baģta Tarım Ġl Müdürlüğü olmak üzere Veteriner Sağlık Meslek Lisesi, Merkez, ErciĢ, Edremit, Muradiye Tarım Kredi Kooperatifi, ErciĢ ġeker Fabrikası ve Et-Balık Kurumu olmak üzere kamuya ait kurum ve kuruluģlar bulunmaktadır. Ġl Müdürlüğümüze bağlı; 9 adet Su Ürünleri, 134 adet Tarımsal Kalkınma, 8 Adet Sulama ve 1 adet Pancar Ekicileri Kooperatifi olmak üzere toplam 152 kooperatif mevcuttur. Ġlimizde kooperatiflere üye sayısı; Tarımsal Kalkınma kooperatiflerinde 5.000, Sulama Kooperatiflerine 445, Su Ürünleri kooperatiflerinde 335 ve Pancar Ekicileri Kooperatiflerinde ise çiftçidir. Cumhuriyet döneminden bugüne kadar ilimizde 2 kooperatif destek almıģken, son 2 yılda 12 kooperatifimize destek verilmiģtir. 5'inin ahır ve ağılları yapılmıģ, hayvanları alınmıģ, idare binaları ve süt soğutma depoları yapılmıģtır. Çaldıran AĢağı Mutlu, Çubuklu, GevaĢ Uysal, Ġkizler ve Özalp Boyaldı Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerine toplam YTL destek sağlanmıģtır. Uygulanan Projeler; 1- Çaldıran AĢ. Mutlu Köyü Tar.Kal.Kal. (100 x 2) Süt Sığırcılığı 2- Çaldıran Çubuklu Köyü Tar.Kal.Kal. (50 x 50) Damızlık Koyun 3- ErciĢ Yk. IĢıklı Köyü Tar.Kal.Kal. (100 x 2) Süt Sığırcılığı 4- ErciĢ Ulupamir Köyü Tar.Kal.Kal. (100 x 2) Süt Sığırcılığı 5- Gürpınar AĢ.Kaymaz Köyü Tar.Kal.Kal. (100 x 2) Süt Sığırcılığı 269

278 6- Özalp Dönerdere Köyü Tar.Kal.Kal. (100 x 2) Süt Sığırcılığı 7- Özalp Emek Köyü Tar.Kal.Kal. (100 x 2) Süt Sığırcılığı 2005 Yılında Programa Alınan Projeler; 1 - Bahçesaray Doğanyayla Köyü Tar.Kal.Kal. (50 x 25) Damızlık Koyun 2- ErciĢ Ekicileri Köyü Tar.Kal.Kal. (50 x 6) Damızlık Sığır 3- ErciĢ Gökoğlan Köyü Tar.Kal.Kal. (50 x 25) Damızlık Koyun 4- GevaĢ Uysal Köyü Tar.Kal.Kal. (50 x 2) Süt Sığırcılığı 5- GevaĢ Ġkizler Köyü Tar.Kal.Kal. (50 x 2) Süt Sığırcılığı 6- Özalp Boyaldı Köyü Tar.Kal.Kal. (50 x 2) Süt Sığırcılığı 7- Edremit Dilkaya Köyü Tar.Kal.Kal. (50 x 25) Damızlık Koyun H.4.2. Özel ĠĢletmeler Ġlimizde mevcut tarımsal sanayi tesisleri tablodan da anlaģılacağı üzere mevcut kapasitelerinin ortalama %10-15'ini kullanır durumdadır. Bunun nedenlerini açacak olursak ilimizde aile ihtiyacı dıģında sanayi tesislerine satılacak buğday üretiminin az oluģu, kaba yem açığı nedeniyle mevcut besihanelerin de kapasite kullanımlarının düģük oluģu, yayla ve meraların niteliklerinin bozulması ve bölgemize has yayla kullanımlarının önündeki güvenlik engelleri kapasite kullanım oranını azaltmaktadır. 270

279 Ġlimiz çiftçilerinin örgütlenmesi ve kendi örgütleri aracılığıyla da hizmet alabilmeleri için, Bahçesaray Ġlçesi hariç diğer tüm ilçelerde Ziraat Odaları kurulmuģtur. Ayrıca ilimizde hayvancılığın kendi sorunlarını çözmesi ve geliģme sağlanması amacıyla sığır ve koyun yetiģtiricileri birliği bulunmaktadır. Yine Gürpınar Ġlçesi çiftçilerinin isteğiyle Çiftçi Malları Koruma Birliği, Çatak, ErciĢ ve GevaĢ ilçelerindeki arıcıların isteği ve katılımı ile "Van Merkezde Arıcılar Birliği" kurulmuģtur. Endustriyel KuruluĢlar ve Kapasiteleri S. No ĠĢyeri Adı Kapasite (Bg) Personel Sayısı 1 Van-Et Entegre Et San. Ve 3435, ġevginler Un Ve Yem San. Tic.A.ġ Ozmengöl San.Ve Tic.A.ġ Ereksan Gıda Ve San.Tic.A.ġ Güloğlu Ekmek Fabrikası Berk inģaat San.Ve Tic.A.ġ. 26, Menzil Ekmek Fabrikası 18, BiĢaroğlu Makine San.Tic.Ltd PazarbaĢı Gıda Paz.San.Ve Tic Burak Ekmek Fabrikası 10, Hacıoğhı Ekmek Fabrikası-Van 51, ÇağdaĢ Ekmek Fabrikası-Van

280 13 Has Ekmek Fabrikası-Van 16, Taç Unlu Mamul.Iml.Paz.Tic.Ltd ÇavuĢoğlu Pastanesi-Van KarĢıyaka Ekmek Fabrikası-Van Yakınlar Ekmek Fab.-Van 51, Van Süt A.ġ Tad-San imal.ġth.ġhr.san.ve Tic 4, Bakan Küp ġeker -Van 44, Ebü Van Et Kombinası Md.Lüğü 0 22 Ss Dönerdere Tarım.Kalkın.Koop Nalbantoğlu Ticaret/Van/ Kırgülü Gıda Ur. San.Ve 23, Velibaba Baharatçıcı-Van Beysan Küp ġeker-van 13, Vangölü Un Fabrikası-Van 64, ġark Değirmen.Ve Un San.Tic.Ltd 29 Funda Gıda Ġml.Ve 25, Güven Pastahanesi Tekbir Gıda Ġth.Ġhr.San.Ltd.ġti 13, Van-TaĢ Gıda San.Ve Tic.A.ġ. 65, Toprakcan Un Ve Gıda San.Tic

281 34 Ozhanlar Gıda Bak.Ith.Ihr.San. 8, Akay Pazarlama-Van 8, Oz Zırhhoğlu Gıda San.Vetic. 10, Can ĠnĢaat Gıda Ġmal.San.Altayl Nursan Küp ġeker-van S.S Emek Tarımsal Kalkınma 59, Aslı Ekmek Fabrikası DoğuĢ Ekmek Fabrikası ErciĢ Açık Cezaevi ĠĢyurdu Ekmek Numune Ekmek Fabrikası Vangölü Ekmek Fabrikası ÇağdaĢ Ekmek Fabrikası Yavuzlar Ekmek Fabrikası Gürpınar Ekmek Fabrikası Oz Diyarbakır Sisi Pastanesi Yılmaz Pastanesi imalathanesi Damla Pastanesi Yiğitoğlu Pastanesi imalathanesi Mis Yufka Ġinci Yufka Ġmalathanesi Ayça Pastanesi imalathanesi Özlem Kadayıf Iamalathanesi Aspava Tatlı imalathanesi 0,

282 57 Gözde Pastanesi Ġmalathanesi 1, Vip Tüketim Malları Paz. San. Tic Kale Küp ġeker Fabrikası Çobanoğlu Pastanesi imalathanesi 0, Mevlana Ekmek Fabrikası Mir Un San. Ve Tic. A.ġ. 139, ġenler ġekerleme 3, Karatekin ġekerleme 12, Yazgan ġekerleme 5, Akasya Tatlı Ve Dondurma 0, Gölpa Gıda Sanayi Ve Ltd. ġti. 51, SempaĢ Tar. Ve Hay. San. Tic. 0, Zaloğlu Pastanesi Ġmalathanesi TaĢdemirler Un San. Tic. Ltd. ġti. 51, Çatak Belediyesi Ekmek Fabrikası Örnek Pide Ve Lahmacun 6, Salonu Bay-Tav Tavukçuluk Üretim Paz. 2, Hacıoğlu Unlu Mamuller 6, Çaldıran Merkez Ekmek Fabrikası Gökhan Ġth. Ġhr. Ltd. ġti. 10,

283 77 Aspin Gıda InĢ. Pet. Ltd. ġti Hatipoğlu Pide Fırını 3, Saraçoğlu Pide Fırını 3, Koç Pide Fırını Yeni Çiçek Ekmek Fabrikası 19, BaĢak Ekmek Fırını 3, Hacıbekiroğlu Pastanesi Güzelsu Altın Ekmek Fabrikası Kılıçoğlu Ekmek Fabrikası Ozsönmez Ltd. ġti Saray Market 4, Saçıbeyaz Pastanesi 5, imalathanesi Ġpek Unlu Mamulleri 3, Yaprak Unlu Mamulleri 9, Süphan Pide Fırını Van Serhat Gıda San. Tic. Ltd. 4, ġti. Burdur TaĢpınar Yufka 1, Gönülsan Gıda San. Tic. Ltd. ġti. 18, Oz Derya TaĢ Ekmek Fırını 2,

284 96 Gül Unlu Mamulleri 1, Polat ġekerleme 10, Van Hacıbaba Baharatçısı 1, Tat Çikolata ġek. ĠnĢ. Tar. Hay. 45, Çoklar Gıda 39, Markar ĠnĢ. Teks. Turizm Nak Van Un San. Tic. A.ġ. 155, Damak Lokum Ve ġekerleme Karakurtlar InĢ. San. Ve Tic. Ltd. 22, As-Pa Gıda San. Tic. Ltd. ġti. 118, Manolya Pasta Ġmalathanesi 1, Hacıoğlu 3, Yıldızer Ekmek Fabrikası 6, Balıkçıoğlu Pide Ve Lahmacun 7, Çakırbey Küp ġeker Bakliyat Ve Er-Di Gıda Pet. Teks. Ġmi. Ġth. 13, Ġhr. Muradiye Halk Ekmek Fabrikası 6, Bozkan Tic. Peynir Ve Yağ SatıĢ Tat Ekmek Fabrikası 37,

285 115 Dara Gıda Pet. Nak. ĠnĢ. Taah ġevginler Un Ve irmik San. Tic. 86, BaĢkale Belediye Mezbahası ikizler InĢ. Ltd. ġti Tablo 74: Van Ġli Endustriyel KuruluĢlar ve Kapasiteleri (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2006).(2011 Yılı verileri tarafımıza ulaģmamıģtır.) H.5. Tarımsal Faaliyetler H.5.1. Pestisit Kullanımı Ġlimizde 2011 yılında kullanılan pestisit cins ve miktarları aģağıda belirtilmiģtir. YanlıĢ ve gereksiz pestisit kullanımının önüne geçmek üzere Bakanlığımız Bitki Koruma Ürünlerinin Reçeteli SatıĢ Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik Hükümleri çerçevesinde Bitki Koruma Ürünleri reçete ile satılmaktadır. Ayrıca Bitki Koruma Ürününü üretim alanında uygulayanlara Bitki Koruma Ürünleri Uygulama Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik hükümleri kapsamında uygulama eğitimi verilerek yetkilendirilmektedir. Konu ile ilgili bilgi D bölümünde Tablo 47 de verilmiģtir. Ġnsektisit Fungusut Herbisit Akarisit Rodentisit Toplam Genel Toplam Kg Lt Kg Lt Kg Lt Kg Lt Kg Lt Kg Lt Kg/Lt , , ,5 16, , , ,1 Tablo 75: Pestisit Kullanımı 277

286 H.5.2. Gübre Kullanımı SUNĠ GÜBRE TÜKETĠMĠ 2011 yılında Van Merkez ve ilçelerinde toplam 5183 ton kimyevi gübre kullanılmıģtır. Bunun 4200 tonu Azotlu, 610 tonu fosforlu ve geriye kalan 373 tonda kompoze gübrelerden oluģmaktadır. Çiftlik gübresinin kullanımı ile ilgili herhangi bir bilgi mevcut değildir. Yine kimyevi gübrelerin kullanımı neticesinde toprakta meydana gelen kalıntılarla ilgili yapılan bir çalıģmamız yoktur Konu ile ilgili bilgi D bölümünde Tablo 46 de verilmiģtir. H.5.3. Toprak Kullanımı Tarım arazilerinde Van da kuru, sulu, bahçe arazilerinin çoğunluğu herhangi bir Ģekilde muhafaza çalıģması gerekmektedir. Muhafaza iģlemlerine gerek göstermeyen ve I. sınıf olarak nitelendirilen tarım arazilerinin oranı % 4,1 dir. Bunların dıģında kalan tarım arazileri problemin cinsine göre değiģik muhafaza çalıģmalarına ihtiyaç göstermektedir. Tarım arazilerinde muhafaza iģlemlerini gerektiren problemler erozyon zararı, aģırı su ve elveriģsiz toprak Ģartlarıdır. Van ilinde tarım arazilerinin % 96 sında çeģitli derecelerde erozyon hüküm sürmektedir. Yine bu arazilerin büyük kısmında toprak çok sığdır. Yüzey akıģı toprağın üst katmanını tabalar halinde taģıyıp götürdükçe, daha alt tabakaların sürülmesi gerekmekte ve en sonunda yüzeye çıkan verimsiz ana materyalin bile iģlenmesi icap etmektedir. Erozyon ilerledikçe toprakların verimi de düģmektedir. Çünkü bitki besin maddeleri, organik maddeler ve toprağa canlılık veren mikroorganizmalarda yüzey akıģları ile taģınıp gitmektedir. Erozyonu önlemede kontur sürüm, Ģeritvari ekim ve teraslama önerilebilir Kaynaklar: -Van Tarım Ġl Müdürlüğü,

287 I. MADENCĠLĠK I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler I.1.1. Sanayi Madenleri Sanayi Madenleri ile ilgili tüm bilgiler bölüm B.5.1 de verilmektedir. I.1.2. Metalik Madenler Metalik Madenleri ile ilgili tüm bilgiler bölüm B.5.2 de verilmektedir I.1.3. Enerji Madenleri Ġlde faaliyette bulunan enerji madeni iģletmesi bulunmamaktadır. I.1.4. Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemeler Bölüm B.5.4 te bilgi verilmiģtir. I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri Ġlde faaliyette bulunan kum ocakları genellikle merkez Bardakçı, Otluca, Yumrutepe, Köprüköy, Gülsünler ve Arısu köyleri sınırlarından geçen Karasu Çayı Kenarında bulunmaktadır. Ġlgili ocak arazileri II ile VIII. Sınıf tarım arazileridir. Genellikle hububat ekimi yapılmaktadır. Orman alanı ve Devletin yetki organlarının hüküm ve tasarrufu altında bulunan araziler kapsamında bulunmamaktadırlar. Madencilik Faaliyetlerin olduğu alanlar ise tarıma elveriģsiz alanlarda ve sınırlı sayıda olmaktadır. 279

288 I. 3. Cevher ZenginleĢtirme Kum ve çakıl ocaklarından nakledilen malzemelerin yıkanıp elendiği tesisler mevcuttur. Bu tesislerin en önemli çevresel etkisi su kirliliği yönündedir. Kademeli havuz sistemi oluģturularak mevcut su dinlendirildikten ve katı maddelerin çökmesi sağlandıktan sonra deģarj edilmektedir. Maddencilik faaliyetleri ile ilgili cevher zenginleģtirme tesisi bulunmamaktadır. I. 4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri Üretim sırasında hafriyat açık iģletme Ģeklinde olduğu gibi kepçe ile yapılmaktadır. Kum ocaklarında patlayıcı madde kullanılmamaktadır. Entegre madencilik faaliyetleri olmadığından tehlikeli atık ve benzeri atıklar oluģmamaktadır. I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon ÇalıĢmaları Ġlimize faaliyet gösteren tüm kum-çakıl ocakları için proje tanıtım dosyası hazırlanmıģ olup faaliyet iģletmeye kapandıktan sonra meydana gelecek olan olumsuz çevresel etkilerin rehabilitasyonu ile ilgili olarak doğaya kazandırma planları Kurumumuza sunulmaktadır. J.ENERJĠ J.1.Birincil Enerji Kaynakları J. 1.1.TaĢkömürü Konu ile ilgili bilgi bölüm B.1.3 te verilmektedir. J.1.2. Linyit 280

289 Elimizde bu konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. J.1.3. Asfaltit Elimizde bu konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. J.1.4. Bitümlü ġist Elimizde bu konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. J.1.5. Hampetrol Elimizde bu konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. J.1.6. Doğalgaz Ġlde doğalgaz rezervi ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. Ancak doğalgazın Ġlimize getirilmesi ile ilgili çalıģmalar devam etmektedir. PE hatta Van Ġlinde toplam yapılacak hattın %5 lik kısmına, çelik hatta Van Ġlinde toplam yapılacak hattın %41 lik kısmına ulaģılmıģtır Ylında Resmi Dairelerde kullanılan doğalgaz m3, meskenlerde kullanılan doğlagaz m3 tür. J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) Elimizde bu konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. J.1.8. Orman 281

290 Van ili sınırlarında bulunan tüm ormanların mülkiyeti Devlete aittir.bölgenin yakacak odun ihtiyacını karģılamak üzere Orman Genel Müdürlüğü, tarafından iģletilmektedir. J.1.9. Hidrolik Ġl sınırlarında deniz bulunmamaktadır. Van Gölü dalga potansiyeli az olduğundan dalga enerjisinden faydalanılması güç bir durumdur. Su enerjisi ile ilgili bilgi bölüm B.1.2' de verilmiģtir. J Jeotermal Bölüm B.1.8 de konu ile ilgili bilgiler verilmektedir. J GüneĢ GüneĢ enerjisi Ġlde pasif güneģ enerjisi sistemleri, konut ve iģyerlerindeki güneģ kollektörleri ile su ısıtılmasında kullanılmaktadır. Kırk yıllık verilerin ortalamasına göre günlük güneģlenme süresi 7.57 saattir. J Rüzgar Ġlde rüzgar enerjisinden faydalanılmamaktadır. J Biyokütle Ġlde bu tür enerji türünde üretim ve tüketim olmamaktadır. J.2. Ġkincil Enerji Kaynakları 282

291 J.2.1. Termik Enerji Ġlimizde bulunan Engil G.T termik santralinin kurulu gücü 15 MW tır. J.2.2. Hidrolik Enerji Hidroelektrik Enerji Gücü (MW) Üretim (GWh/yıl) ĠĢletmede olan : 18,4 53,7 Engil projesi Zernek B.ve HES : 4,5 13,2 Engil projesi Engil HES : 4,6 14,0 ErciĢ projesi ErciĢ HES : 0,8 2 ErciĢ projesi Koçköprü B.ve HES : 8,5 24,5 J.2.3. Nükleer Enerji Ġlde doğada bulunan radyoaktif elementlerden yararlanılarak elektrik enerjisi üreten nükleer santral bulunmamaktadır. J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi Konu ile ilgili yapılmıģ herhangi bir çalıģma bulunmamaktadır. J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı VAN GENEL ENERJĠ DAĞITIM TAHAKKUK TABLOSU Abone Grubu Aktif (kwh) Sanayi ,74 Ticarethane ,88 Resmi Daire ,28 Tarımsal Sulama ,47 Ġçme ve Kull. suyu ,40 ġantiye ve Geç. Abone ,89 283

292 Hayır Kurumları ,33 Mesken ,68 ġehit Yak. Muh. Gaziler ,02 Arıtma Tesisleri ,70 Kitler ,47 Belediyeler ,05 Ġbadethane Ayd ,00 Genel Aydınlatma ,00 Belediye Aydınlatma 0,00 Ġl Özel Aydınlatma ,13 Ġç Tüketim ,00 Kaçak ,44 Tablo 76: Van Ġli Enerji Tüketiminin Sektörlere DağılıĢı (TEDAġ-2010) J.4. Enerji Tasarrufu ile Ġlgili Yapılan ÇalıĢmalar Enerji tasarrufu ile ilgili olarak eskimiģ olan elektrik Ģebekesi yenilenerek Merkez, Ġl ve Ġlçelerde Ģebeke kayıplarını indirebilmek için elektrik Ģebekesini yeraltına alma çalıģmaları baģlatılmıģtır. Eski tip kurģun mühürleri yerine seri numaralı bir kulanımlı mühürler kullanılmaktadır. Kaynaklar: - Van Gölü EDAġ, www. teias.gov.tr 284

293 K. SANAYĠ VE TEKNOLOJĠ K.1. Ġl Sanayinin GeliĢimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler Van Ġlinin ekonomik yapısı genel olarak tarımsal faaliyetlere dayanmaktadır. Bunun yanında ticaret, turizm ve sanayi faaliyetleri de ekonomide önemli bir yer tutmaktadır. Ġl ekonomisinde sanayi; hammaddeyi yerinde iģlemek, ihtiyaçları temin etmek ve istihdama olan katkılarından dolayı önemli bir iģlev görmektedir. Ġlde sanayileģme hareketlerinin temel nedenleri arasında yukarıda belirtilen hususlar yer almaktadır. Ġlimizde ilk önemli sanayileģme hareketine, 1966 yılında temeli atılan ve 1969 yılında üretime baģlayan Van Çimento Fabrikasının yapımı ile baģlanmıģtır. Bu sanayileģme hareketini 1977 yılında üretime geçen Van Yün Ġpliği Sanayi, 1980 yılında üretime geçen Et ve Balık Ürünleri A. ġ. Van Et Kombinası, 1981 yılında üretime geçen Sümer Holding A. ġ. Van Deri ve Kundura Sanayi ĠĢletmesi, 1988 yılında üretime geçen Van-Et Entegre Et Sanayi takip etmiģtir. Ayrıca sözkonusu dönemde Ġlde un ve yem fabrikaları, ağaç sanayi, plastik sanayi ile süt mamulleri iģletmesi de faaliyete geçmiģtir. Ġlimizde kurulan Organize Sanayi Bölgesi alanında inģa edilen sanayi tesisleri 2000 yılından itibaren üretime geçmeye baģlamıģlardır. Ġlimizde sanayileģmenin baģlangıcından günümüze yer dağılımı incelendiğinde; Edremit Ġlçesinde bulunan Van Çimento Fabrikası, ErciĢ Ġlçesinde bulunan T. ġeker Fabrikaları A. ġ. ErciĢ ġeker Fabrikası ve Gürpınar Ġlçesinde bulunan Van Et Entegre Et Sanayi tesisleri dıģında kalan önemli sanayi tesislerinin tamamı Merkez Ġlçe sınırları içerisinde yer almaktadır. Önceleri Ġskele Caddesi ile Van-Edremit ve Van-ErciĢ Karayolları güzergahlarında yoğunlaģan sanayi tesisleri, 2000 yılından itibaren yine Van- ErciĢ Karayolunun 13. kilometre civarında kurulan Van Organize Sanayi Bölgesinde inģa edilmeye baģlanmıģtır. Ġlde bulunan sanayi tesislerinin tamamına yakını 2007 yılında üretim faaliyetlerini devam ettirmiģlerdir. K.2.Genel Anlamda Sanayi Gruplandırılması 285

294 Van Çimento Fabrikası, T. ġeker Fabrikaları A. ġ. ErciĢ ġeker Fabrikası ve Van-Et Entegre Et Sanayi tesisleri dıģında kalan önemli sanayi tesislerinin tamamı Merkez Ġlçede bulunmakta olup, bu tesisler ağırlıklı olarak Ġskele Caddesi, Van-Edremit ve Van- ErciĢ Karayolu güzergahları ile Van Organize Sanayi Bölgesinde yoğunlaģmıģtır. Van Ġlinde faaliyet halinde 5 adet Küçük Sanayi Sitesi bulunmaktadır. Küçük Sanayi Sitesinin Adı KuruluĢ Yeri ĠĢyeri Sayısı Van Yeni Küçük Sanayi Sitesi Merkez 752 Van Keresteciler Hızarcılar ve Marangozlar K.S.S. Merkez 169 Özalp Küçük Sanayi Sitesi Özalp 50 ErciĢ Küçük Sanayi Sitesi ErciĢ 184 Yeni Marangozlar Küçük Sanayi Sitesi Merkez 215 TOPLAM Tablo 77: Van Ġlinde Bulunan Sanayi Siteleri (Ġl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü, 2008). Van- ErciĢ Karayolunda 13. kilometre civarında bulunan Van Organize Sanayi Bölgesi iki etap halinde planlanmıģ ve 1995 yılında tüzel kiģilik kazanmıģ olup, altyapı çalıģmalarına 1998 yılında baģlanmıģtır. Van Organize Sanayi Bölgesi toplam 171 ha alana kuruludur. Parsel tahsislerine 1998 yılında baģlanmıģtır. Bölgenin Büyüklüğü (ha) 171 Parsel Sayısı 145 Tahsis Edilen Parsel Sayısı 99 Kalan Parsel Sayısı (Altyapıdan Dolayı BoĢ Kalan) 46 Faal Olarak Üretime Geçen Firma Sayısı 54 (62 Parsel) Üretime Ara VermiĢ Firma Sayısı 9 (9 Parsel) 286

295 Deneme Üretiminde Olan Firma Sayısı 7 (9 Parsel) ĠnĢaatı BitmiĢ Firma Sayısı 2 (2 Parsel) Kaba ĠnĢaat Durumunda Olan Firma Sayısı 10 (12 Parsel) Proje AĢamasından 4 (5 Parsel) Toplam 86 (99 Parsel) Ġstihdam Sayısı ( kiģi ) 900 l.000 Parsel Birim Fiyatı (m²) 10,00 TL (2010 yılı) 5084 Sayılı Kanundan Faydalananlar 50 Tablo 78: Van Organize Sanayi Bölgesi K.3. Sanayinin Ġlçelere Göre Dağılımı ĠliĢikte bulunan (EK-l) listede görüldüğü üzere; Ġlimizde Sanayi Siciline kayıtlı olarak faaliyet gösteren toplam 117 adet sanayi tesisinin 90 adedi Merkez Ġlçede, 4 adedi Edremit Ġlçesinde, 15 adedi ErciĢ Ġlçesinde, 2 adedi GevaĢ Ġlçesinde, 5 adedi de Gürpınar Ġlçesinde ve 1 adedi Muradiye Ġlçesinde faaliyet göstermektedir. K.4. Sanayi Gruplarına Göre ĠĢyeri Sayıları ve istihdam Durumu ĠliĢikte bulunan (EK-1) listede yer alan 117 adet sanayi tesisinden 51 adedi Gıda ve Ġçki, 7 adedi Lastik-Plastik, 4 adedi enerji, 10 adedi Madeni EĢya, 15 adedi PiĢmiĢ Kil ve Çim. Ger., 10 adedi TaĢ ve Top. Dayalı San., 2 adedi tekstil, 1 adedi Çimento, 1 adedi kağıt, 1 adedi Orman Ürünleri ve 15 adedi Diğer Ġmalat Sanayi tesisi olarak faaliyet göstermektedir 287

296 K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı Ġlimizde faaliyet gösteren sanayi tesislerinin tamamına yakını 1980 yılından itibaren üretime baģladıklarından dolayı, kullandıkları üretim teknolojileri yeni sayılmaktadır. Bu iģletmeler üretim konularına uygun üretim teknolojileri seçmiģlerdir. Van Ġlinde bulunan sanayi tesislerinde ağırlıklı olarak elektrik enerjisi kullanılmaktadır. Ayrıca, büyük oranlarda olmamakla birlikte enerji için fuel-oil, kok kömürü, motorin, LPG ve benzin tüketilmektedir. Ġlin ekonomik yapısı genel olarak tarımsal faaliyetlere dayandığı için, kurulu bulunan sanayi tesislerinin çoğunluğunu tarım ürünlerine dayalı sanayi tesisleri oluģturmaktadır. Bu tesislerin hammadde ihtiyaçları öncelikle yerel imkânlar ile karģılanmakta olup, yeterli olmayan veya bulunmayan hammaddeler ise il dıģında temin edilmektedir Yılı Van Ġli Çevre Durum Raporu için istenilen bilgilerden: Müdürlüğümüzü ilgilendiren ve kayıtlarımızda bulunan bilgiler yukarıda gösterilmiģ olup, sanayi tesislerine ait bilgiler Tablo bulunmaktadır VAN ĠLĠNDE FAALĠYET GÖSTEREN FABRĠKALAR LĠSTESĠ a) Özel Sektöre Ait Tesisler Sıra No ĠĢletmenin adı Sektör Yeri Üretim Konusu 1 Van Plastik Sanayi ve Ticaret A. ġ. Lastik- Plastik Merkez Plastik bidon ve fıçı 2 Van Yem Sanayi ve Ticaret A. ġ. Gıda ve Ġçki Merkez Karma yem 3 AĢkale Çimento Sanayi T.A.ġ. Van ġubesi Çimento Edremit Klinker, çimento 288

297 4 BiĢaroğlu Makine Sanayi ve Ticaret Ltd. ġti. 5 ġevginler Un ve Ġrmik Sanayi Ticaret A. ġ. 6 Tekbir Gıda Ticaret ve Sanayi Ġthalat Ġhracat Ltd. ġti. 7 Perihanoğlu Sanayii Ticaret Turizm ve Yatırım A. ġ. 8 Hak-San Yem Ġmalat ĠnĢaat Taahhüt Sanayi ve Ticaret A. ġ. 9 ġark Değirmen ve Un San. ve Tic. Ltd. ġti. BaĢaran Un Fabrikası 10 Toprak Can Un ve Gıda ĠnĢaat Taahhüt Ġth. Ġhr. San. Ve Tic. A. ġ. Lastik- Plastik Merkez Gıda ve Ġçki Merkez Naylon poģet Yem, un, kepek Gıda ve Ġçki ErciĢ Küp Ģeker Lastik-Plastik Merkez PVC boru ve ek parçaları Gıda ve Ġçki Merkez Karma yem Gıda ve Ġçki Merkez Un, kepek Gıda ve Ġçki Merkez Un, kepek 11 Mir Un Sanayi ve Ticaret A. ġ. Gıda ve Ġçki Merkez Un, kepek 12 Van Ağaç Sanayi ve Ticaret A. ġ. Orman Ürünleri Merkez Ağaç mamulleri 13 Göl-Pa Gıda Sanayi ve Ticaret Ltd. ġti. Gıda ve Ġçki Merkez Küp Ģeker 14 Beysan Gıda ve Petrol Ürünleri Pazarlama San. Ve Tic. Ltd. ġti. 15 Ete ĠnĢaat Sanayi ve Ticaret Ltd. ġti. PiĢmiĢ Kil ve Çim. Ger. 16 IĢıkhan Petrol Ürünleri Pazarlama Ticaret ve Sanayi Limited ġirketi Gıda ve Ġçki Merkez Küp Ģeker Merkez Büz, parke Gıda ve Ġçki Merkez Küp Ģeker 17 Hakan Deniz Petrol Ürünleri Pazarlama Ticaret ve Sanayi Ltd. ġti. Gıda ve Ġçki Merkez Karma yem 18 TaĢdemirler Un Sanayi Ticaret Ltd. ġti. Gıda ve Ġçki Merkez Un, kepek 289

298 19 As-Pa Gıda Sanayi Pazarlama Ltd. ġti Gıda ve Ġçki Merkez Un, kepek 20 ÖzerĢah Enerji ve Petrol Ürünleri Ticaret Sanayi Ltd. ġti. 21 Öz Mobil Madeni Yağlar Üretim Pazarlama Sanayi ve Ticaret Ltd. ġti. 22 Sedef Ġmalat ĠnĢaat Ġthalat Ġhracat Sanayi ve Ticaret Ltd. ġti. 23 Esvan Kolonya Kozmetik Sanayi Ġthalat ve Ġhracat Ltd. ġti. 24 Keban Isı Sanayi Ġmalat Ġthalat Ġhracat ĠnĢaat Tic. ve Turizm Ltd. ġti. 25 Can ĠnĢaat Gıda Ġmalat Sanayi ve Ticaret Ltd. ġti. 26 Cevser İnşaat Turizm Tarımcılık ve Gıda Sanayi Ticaret Ltd. Şti. Diğer Ġmalat San. Diğer Ġmalat San. PiĢmiĢ Kil ve Çim. Ger. Diğer Ġmalat San. Merkez Merkez Merkez Merkez Yağ iģlenmesi Yağ iģlenmesi Cam mozaik Kolonya, deterjan çamaģır, suyu Madeni EĢya Merkez Muhtelif kazan, muhtelif tank Gıda ve Ġçki Merkez Un, kepek Gıda ve Ġçki Merkez Ġçme suyu 27 EĢref Adsaz Vangölü Plastik Lastik-Plastik Edremit Plastik bidon ve kapağı 28 Gül Sel Gıda Üretim Pazarlama Ticaret ve Sanayi Limited ġirketi 29 Çoklar Gıda Petrol Ürünleri Mad. Nak. Ġthalat Ġhracat Tic. ve San. A. ġ. 30 Gülerbay Ġmalat ĠnĢaat Sanayi ve Ticaret Anonim ġirketi 31 Çakırbey Küp ġeker Bakliyat ve Gıda Ambalaj Sanayi Ticaret A. ġ. 32 Van Yemek Sanayi Ticaret Limited ġirketi 33 Ata Bio Yakıt LPG Petrol Ür. Gıda ĠnĢaat TaĢ. San. ve Paz. Tic. Ltd. ġti. 34 Y.T.Y. ĠnĢaat Nakliyat Turizm Madencilik Sanayi ve Tic. Ltd. ġti. Gıda ve Ġçki Merkez Muhtelif gıdaların Ģoklanması, dondurulması Gıda ve Ġçki Merkez Tahin helva lokum pekmez reçel Diğer Ġmalat San. Merkez ĠnĢaat boyası Gıda ve Ġçki Merkez Küp Ģeker Gıda ve Ġçki Merkez Tabldot yemek Diğer Ġmalat San. Diğer Ġmalat San. Gürpınar Merkez Bio gaz BSK (asfalt) 290

299 35 Asilvan Gıda ĠnĢaat Nakliye Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 36 ġevginler Yem Sanayi Ticaret Anonim ġirketi 37 ErciĢ Parke Sanayi ve ĠnĢaat Taahhüt PiĢmiĢ Kil ve ErciĢ Nakliye Ticaret Limited ġirketi Çim. Ger. 38 Karaman Tüketim Malları Temizlik Diğer Ġmalat Merkez ve Kağıt Ürünleri Ġmalat Pazarlama San. Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 39 Alba Hazır Beton Ġmalatı ve ĠnĢaat PiĢmiĢ Kil ve ErciĢ Nakliye Sanayii Ticaret Ġthalat Çim. Ger. Ġhracat Limited ġirketi 40 Vangölü Metal Isı Sanayii Ġmalat ve Madeni EĢya ErciĢ Emaye Ticaret Ġthalat Ġhracat Limited ġirketi 41 Ġpragaz A. ġ. Van ġubesi Diğer Ġmalat Merkez San. 42 Milangaz LPG Dağıtım Ticaret ve Sanayi A. Ş. Van Tesisi Şubesi 43 Doğu Beton, Madencilik, Turizm, Enerji, Sanayi ve Ticaret Anonim ġirketi 44 Melih KardeĢler Beton Yapı Elemanları ĠnĢaat Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 45 Silahtaroğlu ĠnĢaat Hafriyat Nakliye ve Ticaret Limited ġirketi 46 ErciĢ Kardelen Petrol Ürünleri Tekstil Gıda ĠnĢaat Ġmalat Pazarlama Ġthalat Ġhracat San. ve Tic. Ltd. ġti. Gıda ve Ġçki Merkez Mısır cipsi Gıda ve Ġçki Merkez Karma hayvan yemi Diğer Ġmalat San. PiĢmiĢ Kil ve Çim. Ger. PiĢmiĢ Kil ve Çim. Ger. TaĢ ve Top. Dayalı San. Merkez Merkez Merkez Merkez Gıda ve Ġçki ErciĢ Parke bordür beton boru Kağıt peçete imalatı Hazır beton imalatı Emaye soba, boru ve kova imalatı LPG depolama, sanayi, ev ve kamping tüp dolumu LPG depolama, sanayi, ev ve kamping tüp dolumu Hazır Beton Betonarme Yapı Elemanları Üretimi TaĢ kırımı Tabldot/ Komanya/ Dürüm/ Kahvaltı Üretimi 291

300 47 Tuci Kimya Ġmalat Petrol Sanayi Ġthalat Ġhracat Ticaret Limited ġirketi 48 Ġpekyolu Organizasyon Taahhüt ve Yemek Üretimi Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 49 Sağlam Oluklu Mukavva Ambalaj Kağıt ve Gıda Sanayi Ticaret Limited ġirketi 50 Zeki Madencilik ĠnĢaat Gıda Nakliye Taahhüt Ġthalat Ġhracat Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 51 Kaplanoğlu Süt Ürünleri Ticaret ve Sanayi Limited ġirketi 52 ġavurlar Tüm Gıda Dağıtım Pazarlama Ġthalat Ġhracat Sanayi ve Ticaret 53 İl-Sa Beton İnşaat Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi Diğer Ġmalat San. Merkez Gıda ve Ġçki Merkez Deterjan, çamaģır suyu ve kolonya üretimi Tabldot yemek üretimi Kağıt Merkez Mukavva koli TaĢ ve Top. Dayalı San. ErciĢ Mıcır ve taģ tozu üretimi Gıda ve Ġçki Merkez Süt ve Süt Ürünleri Gıda ve Ġçki Merkez Muhtelif gıdaların Ģoklanması ve muhafazası PiĢmiĢ Kil ve Çim. Ger. Merkez Öngermeli ve prefabrik beton mamulleri 54 Van Beton Sanayi ve Ticaret Limited PiĢmiĢ Kil ve Merkez Hazır beton üretimi ġirketi Çim. Ger. 55 Buzkan Yapı Malzemeleri Sanayii ve Ticaret Limited ġirketi Lastik-Plastik Merkez Kereste ve PVC kapı ile pencere imalatı 56 Ferdi Durak Daç Torna Madeni EĢya Merkez U bağlantı elemanı üretimi 57 Nihat Durak - Torna - Rekor Ġmalatı Madeni EĢya Merkez hidrolik rekor üretimi 58 Yetkin Temizlik TaĢımacılık Yemek Hizmetleri Özel Güvenlik Ġthalat Ġhracat Sanayi ve Ticaret Ltd. ġti. 59 Y.T.Y. ĠnĢaat Nakliyat Turizm Madencilik Sanayi ve Ticaret Gıda ve Ġçki Merkez Toplu Yemek Üretimi PiĢmiĢ Kil ve Çim. Ger. Merkez Hazır Beton Üretimi 292

301 Limited ġirketi 60 Y.T.Y. ĠnĢaat Nakliyat Turizm Madencilik Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 61 Öz Avcıoğlu ĠnĢaat Madencilik Petrol Ürünleri Ġthalat Ġhracat Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 62 KarataĢ Yemek Fabrikası Otomasyon Temizlik ĠnĢaat Sanayi Ticaret Limited ġirketi 63 Cafer Oskay - Saray Yemek Fabrikası 64 Gül Halı Pazarlama Ticaret ve Sanayi Limited ġirketi 65 Can-Gül Akaryakıt ĠnĢaat Taahhüt Turizm Ġthalat Ġhracat Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 66 Gölkent Gıda Temizlik ĠnĢaat Elektronik Ġthalat Ġhracat Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 67 Yılmazlar Sınai ve Tıbbi Gazlar Pazarlama Sanayi Ticaret Limited ġirketi 68 Ölmez Beton Yapı Elemanları Ġmalat ĠnĢaat Nakliye Gıda Taahhüt Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 69 VAN ĠġGEM-Van Teknoloji ĠĢ GeliĢtirme ve GiriĢim Hizmetleri Limited ġirketi 70 Hakansoy ĠnĢaat Mühendislik Temizlik Turizm TaĢımacılık Sanayi ve Ticaret Anonim ġirketi TaĢ ve Top. Dayalı San. PiĢmiĢ Kil ve Çim. Ger. Merkez ErciĢ Mıcır ve TaĢ Tozu Üretimi Parke, bordür ve beton boru üretimi Gıda ve Ġçki Merkez Tabldot yemek üretimi Gıda ve Ġçki Muradiye Tabldot yemek üretimi Gıda ve Ġçki Gürpınar Süt ve Süt Ürünleri Gıda ve Ġçki Merkez Tabldot yemek üretimi Gıda ve Ġçki GevaĢ Tabldot yemek üretimi Diğer Ġmalat San. PiĢmiĢ Kil ve Çim. Ger. Diğer Ġmalat San. Merkez Merkez Merkez Oksijen ve karbondioksit gaz dolumu Parke, bordür ve beton boru üretimi GaloĢ ve bez çanta üretimi Gıda ve Ġçki Merkez Süt ve süt mamulleri üretimi 71 Ahmet ġahin Küçük-ġah Mermer TaĢ ve Top. Merkez Doğal taģ blok mermer 293

302 Dayalı San. üretimi 72 Murat Karabulut Çelik Kapı Ġmalatı Madeni EĢya Merkez Çelik kapı imalatı 73 Gün-Al Damak Gıda Sanayi Ticaret Gıda ve Ġçki Merkez Lokum imalatı Ġthalat ve Ġhracat Limited ġirketi 74 HaĢmet Avci-Fame Tente Sistemleri Diğer Ġmalat Merkez San. Tente imalatı 75 Mehmet Akbulut-Bayram Plastik Lastik-Plastik Merkez Pe boru imalatı 76 BaĢ-Ka ĠnĢaat Madencilik Sanayi ve TaĢ ve Top. Merkez Kırma eleme tesisi Ticaret Limited ġirketi Dayalı San. 77 Afra Kömür ĠnĢaat Sanayi ve Ticaret TaĢ ve Top. Merkez Mıcır üretimi Anonim ġirketi Dayalı San. 78 Ahsen Otomotiv ĠnĢaat Sanayi ve Diğer Ġmalat Merkez Araç Servis Bakım Onarım Ticaret Limited ġirketi San. 79 Abdulkahar Eraslan Gıda ve Ġçki Merkez Muhtelif gıdaların Ģoklanması 80 Altaylı ĠnĢaat ve Petrol Ürünleri PiĢmiĢ Kil ve Merkez Hazır beton üretimi Madencilik Spor Sanayi ve Ticaret Çim. Ger. Limited ġirketi Altaylı Beton ġubesi 81 GeliĢim Pano Ġmalat Ġthalat Ġhracat Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi Madeni EĢya Merkez Çelik silo üretimi 82 Durak Rakor Nakliyat Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 83 Özsüerler Hayvancılık Gıda TaĢımacılık Ticaret Limited ġirketi 84 Akköprülü Otomotiv ve Yedek Parça Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi Madeni EĢya Merkez Hidrolik rakor bağlantı elemanları ve rakor sıkma presi imalatı Gıda ve Ġçki Merkez BüyükbaĢ ve küçükbaģ Diğer Ġmalat San. Merkez karkas et Ford marka araç bakım ve onarımı 294

303 85 Ahtamara Asansör Yürüyen Madeni EĢya Merkez Asansör montajı Merdiven ve Yürüyen Yol Sanayi Ticaret Limited ġirketi 86 PazarbaĢı Gıda, Un ve Yem Gıda ve Ġçki Merkez Un kepek üretimi Pazarlama Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 87 Salih Alan ÇağdaĢ Ekmek Fabrikası Gıda ve Ġçki GevaĢ Halk tipi ekmek 88 Vanet Gıda Sanayi Ġç ve DıĢ Ticaret Gıda ve Ġçki Edremit Et ve et ürünleri üretimi Anonim ġirketi Van ġubesi 89 Abdülhakim Bitirge Menzil Ekmek Fabrikası Gıda ve Ġçki Merkez Ekmek ve unlu mamul üretimi 90 Necdet Gıda ĠnĢaat Turizm Sanayi Gıda ve Ġçki Merkez Ekmek üretimi ve Ticaret Limited ġirketi 91 Silahtaroğlu Beton ĠnĢaat Sanayi ve PiĢmiĢ Kil ve ErciĢ Hazır beton imalatı Ticaret Limited ġirketi Çim. Ger. 92 Özsönmez Kerestecilik Petrol Gıda ve Ġçki Merkez Mısır Cipsi Ürünleri ve Gıda Pazarlama Limited ġirketi 93 Özsönmez Kerestecilik Petrol Gıda ve Ġçki Merkez Patates Cipsi Ürünleri ve Gıda Pazarlama Limited ġirketi 94 Arkas Tarım ve Hayvancılık ĠnĢaat Gıda ve Ġçki Gürpınar Un ve Kepek imalatı Gıda Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 95 Köroğlu ĠnĢaat Hazır Beton TaĢ ve Top. Merkez Mıcır imalatı Madencilik Taahhüt Pazarlama Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi Dayalı San. 96 Arslan Yılmaz Yılmaz MefruĢat Tekstil Merkez Nevresim ve perde imalatı 97 Halit Gölci Soğuk Demir Römork Ġmalatı Madeni EĢya Merkez Römork imalatı 295

304 98 Özmengöl ĠnĢaat Sanayi ve Ticaret Gıda ve Ġçki Merkez Ekmek üretimi Anonim ġirketi 99 Ak-Karakaya ĠnĢaat Petrol Ürünleri PiĢmiĢ Kil Briket imalatı Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi ve Çim. Ger. 100 AĢvan Gıda Tarım Hayvancılık Gıda ve Ġçki Merkez Un ve Kepek imalatı ĠnĢaat Ġmalat Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 101 Erdinç Nakliyat Ġthalat Ġhracat Sanayi TaĢ ve Top. ErciĢ Mıcır ve taģ tozu imalatı ve Ticaret Limited ġirketi Dayalı San. 102 Vanpi Ayakkabıcılık ĠnĢaat Deri Merkez Ayakkabı üretimi Hayvancılık Ġthalat Ġhracat Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 103 Akdamar Plastik Ambalaj Su Ġmalatı Lastik- Merkez PoĢet (film) imalatı ve Temizlik Ġthalat Ġhracat Sanayi Ticaret Pazarlama Limited ġirketi Plastik 104 Gürgin Tay Yusufoğlu Unlu Gıda ve Ġçki Merkez Ekmek imalatı Mamulleri ve Ekmek Fabrikası 105 Mahmut Dülger-DataĢ ĠnĢaat ve TaĢ ve Top. Merkez Mıcır imalatı Madencilik Dayalı San. 106 AtabeĢ ĠnĢaat Gıda Tekstil Elektronik PiĢmiĢ Kil ErciĢ Beton ve betonarme boru Petrol Sanayi ve Ticaret Limited ve Çim. Ger. imalatı ġirketi ErciĢ ġubesi 107 Abidin Yakın Hacıoğlu Unlu Mamülleri Gıda ve Ġçki Merkez Ekmek ve ekmek çeģitleri, unlu mamül üretimi 108 Akfa Beton ĠnĢaat Madencilik Ticaret PiĢmiĢ Kil ErciĢ Hazır Beton ve Betonarme Sanayi Limited ġirketi ve Çim. Ger. Boru Ġmalatı 109 Bülent Ocak Has Küp ġeker Gıda ve Ġçki ErciĢ Küp Ģeker Ġmalatı 110 Zernek Tekstil Tarım Hayvancılık ĠnĢaat Ġthalat Ġhracat Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi 111 Be-Ka ĠnĢaat Taahhüt Ġthalat Ġhracat Sanayi ve Ticaret Limited ġirketi Tekstil TaĢ ve Top. Dayalı San. Gürpınar Kot Pantolonu Ġmalatı Merkez Mıcır ve TaĢ Tozu Ġmalatı 296

305 b) Kamuya Ait Tesisler Sıra No ĠĢletmenin adı Sektör Yeri Üretim kapasitesi 1 T. ġeker Fabrikaları A. ġ. ErciĢ ġeker Fabrikası 2 Et ve Balık Kurumu Genel Müdürlüğü Van Et Kombinası Müdürlüğü 3 EÜAġ Van Santralları ĠĢletme Müdürlüğü Engil HES 4 EÜAġ Van Santralları ĠĢletme Müdürlüğü Koçköprü HES 5 EÜAġ Van Santralları ĠĢletme MüdürlüğüHoĢap- Zernek HES 6 EÜAġ Van Santralları ĠĢletme Müdürlüğü ErciĢ HES Gıda ve Ġçki ErciĢ Kristal Ģeker ve küp Ģeker Gıda ve Ġçki Merkez Sığır ve koyun kesimi Enerji Edremit Elektrik enerjisi üretimi Enerji ErciĢ Elektrik enerjisi üretimi Enerji Gürpınar Elektrik enerjisi üretimi Enerji ErciĢ Elektrik enerjisi üretimi 297

306 c) Sanayi Tesislerinin Sektörlere Göre Dağılımı Sektör Tesis Sayısı Gıda ve Ġçki 51 Diğer Ġmalat San. 15 PiĢmiĢ Kil ve Çim. Ger. 15 Madeni EĢya 10 TaĢ ve Top. Dayalı San. 10 Lastik-Plastik 7 Enerji 4 Tekstil 2 Çimento 1 Orman Ürünleri 1 Kağıt 1 TOPLAM

307 d) Sanayi Tesislerinin Ġlçelere Göre Dağılımı Ġlçeler Tesis Sayısı Ġlçeler Tesis Sayısı Merkez 90 GevaĢ 2 Bahçesaray - Gürpınar 5 BaĢkale - Muradiye 1 Çaldıran - Özalp - Çatak - Saray - Edremit 4 ErciĢ 15 TOPLAM 117 Tablo 79: Sanayi Tesislerinin Sektöre Göre Dağılımı (Ġl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü, 2011). 299

308 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği Ġlimizde Hava Kirliliğinin kontrolü amacı ile emisyon iznine tabi olan LAFARGE Van Çimento A.ġ, ErciĢ ġeker A.ġ., Van-Et Ticari Yatırımlar Gıd.San.Tur. iç ve DıĢ A.ġ. ve Van Et Balık Kurumu A.ġ. baģta olmak üzere taģ ocağı ve konkasör tesisleri, hazır beton tesisleri ve asfalt plent tesisi gibi kirletici yükü yüksek olan tesislerinde Yönetmelik gereği ölçümler alınmıģt ır. Yönetmelik sınır değerlerini sağlayana toplam 26 adet iģletmeye emisyon izni verilmiģtir. K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği Ġlde alıcı su ortamına sıvı atık deģarj eden sanayi tesisleri sayısı üç adet olup bunlar LAFARGE Van Çimento A.ġ., ErciĢ ġeker Fabrikası ve Van-Et Ticari Yatırımlar Gıd.San.Tur. iç ve DıĢ A.ġ.'dir. Her üç iģletme de deģarj iznini almıģtır. Çimento Fabrikası atık su miktarı günde 45 m 3, ġeker Fabrikası evsel atık su miktarı günde 108 m 3 ve Van-Et Ticari Yatırımlar Gıd.San.Tur. iç ve DıĢ A.ġ. nin ise 495 m 3 /gün dür. Van-ErciĢ Karayolu üzerinde bulunan Van Organize Sanayi Bölgesinin Atıksu Arıtma Tesisi mevcuttur. K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği Sanayiden kaynaklanan toprak kirliliği hakkında yapılmıģ bir çalıģma bulunmamaktadır. Ġlde I., II., ve III. Sınıf tarım arazileri kullanılmamıģtır. K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği Ġlde gürültü kirliliğine neden olan sanayi tesisi bulunmamaktadır. 300

309 K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar Bölüm K.6.2 de konu ile ilgili bilgiye yer verilmiģtir. K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı Ġlde sanayi tesislerine iliģkin acil durum planı bulunmamaktadır. Kaynaklar: -Van Ġl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü, Van Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2011 L. ALTYAPI, ULAġIM VE HABERLEġME L.1 Altyapı L Temiz Su Sistemi Ġle verilen temiz su kaynaklarının (içme suyu) kapasiteleri ; Gürpınar su kaynağı kapasitesi 1500 Lt/sn. ġehir merkezi derin kuyular 300 Lt/sn, verimlilikleri; %98, suların ihtiva ettikleri mineral miktarları bulunmamaktadır. Suların iletildiği boru kaliteleri toplamda 850 Km dir. Bunların 50 Km Beton boru, 30 Km AÇB boru, 85 Km Font (pik) boru ve 400 Km. PVC borudur. Ġlimiz Ģehir su Ģebekesi aģağıda belirtilen Ģekilde sınıflandırılmıģtır. a) Memba suyu: 301

310 ġehir Ġçme su Ģebekesi Gürpınar ilçesi Yukarı Kaymaz (Mejingir) ana membadan 1200 lt/sn su 1 nolu su deposuna ulaģmaktadır. ġehir su Ģebekesi 3 kademeli olup 1. kademe 400 lt/sn, su almaktadır. 2. ve 3. kademeler terfi sistemi ile beslenmektedir. Bu kademeler de saniyede 400 litre kapasitededirler. Her üç kademeye ait su depoları mevcut olup, 1 No' lu su deposunda gaz klorlama sistemi ile klorlama yapılmaktadır. b) Derin kuyu suyu: Derin kuyu pompaları eskiden Ģehri beslemiģ olup, hali hazırda 3 adedi faal durumda çalıģmaktadırlar. Bu kuyuların suları Sıhke su deposunda klorlanmaktadır. c) Zernebat suyu: Zernabat suyu Erek Dağının doğusunda Ģehrimize 125'lik pik borularla ulaģmaktadır. Ancak yoğun göç nedeniyle, hatların geçtiği köylerde tahribatlar köylülerce yapılmaktadır. Zernabat suyu eski Ģebekemizi beslemekte iken, yeni Ģebekemizin devreye girmesiyle sadece ilimizin muhtelif yerlerinde bulunan Zernabat suyu hayrat çeģmelerinde akıtılmaktadır. Kehriz suları DSĠ' ce sulama amacı ile bugüne kadar kullanılmıģtır. Ancak son yıllarda gerekli önem verilmediğinden, bu kehrizler batırılmıģ durumdadırlar, Ģehrin üst kesimlerinde sulamanın yeterli yapılabilmesi ve içme suyuna rahatlama gelebilmesi için bu kehrizlerin ilgili kurumca iģletilmesi uygun olacaktır. Ayrıca içme suyunun tamamen rahata kavuģabilmesi için DSĠ' nin batırmıģ olduğu kehrizlerin ana kaynağının tespit edilerek 3 No'lu su deposuna ulaģtırılması uygun olacaktır. Terfi sistemi ile Ģebekeye su vermenin zorluğu nazara alındığında bunun acilen yapılması gerekmektedir. L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi Van Ġlinin yaklaģık metreye varan kanalizasyon Ģebekesi çeģitli bölgelerde birleģen atık suların kolektör hatları 302

311 yardımıyla arıtma tesisine taģınmasını sağlamaktadır. Buna iliģkin hali hazırda yapımı devam eden kanalizasyon Ģebeke ve kolektör hatları mevcuttur. Sistem tarafından taģınan atık sular kapasitesi 1200 Lt/sn olan ve üç (3) üniteden oluģan arıtma tesisinde toplanmaktadır. Aktif çamur sistemi ile çalıģan mekanik ve biyolojik arıtım ünitelerinde arıtma tesisinde arıtılan sular göle deģarj edilmektedir. Arıtım sonucu oluģan atıkların bir kısmı çöp alanına taģınırken, atık çamur ise kurutma yataklarına depolanmaktadır. Depolanan atık çamurun bertarafına iliģkin araģtırma çalıģmaları devam etmektedir. Van kenti kanalizasyon sistemi inģaatı 1987 yılında baģlamıģ olup, yılında bitirilerek Belediyeye teslim edilmiģtir. II. Ünite ise 1996 yılında baģlamıģ, tarihinde bitirilerek Belediyeye teslim edilmiģtir. Tesis Belediyece iģletilmektedir. Saniyede 1200 litre evsel pissu arıtılmaktadır. Kanalizasyon inģaatı tarihinde baģlamıģ olup, tarihinde bitirilmesi planlanmaktadır. Kanalizasyon Ģebekesi ana toplayıcı hattı 1400 mm çapındadır. Fakat artan nüfus karģısında ihtiyaca karģılık verememektedir. Kanalizasyon hatlarının eğim farklılığı gösterdiği 2 noktada terfi merkezi kullanılarak atık su uygun kot seviyesine getirilmektedir. Kanalizasyon hatlarıyla toplanan atık su, Van merkezinin batı tarafındaki Ġskele Mahallesinde bulunan atık su arıtma tesislerine gelmektedir. Atıksu arıtma tesisi biyolojik bir sistem üzerine oturtulmuģtur. Kum tutucu, kaba ve ince ızgaradan geçerek fiziksel arıtıma tabi tutulduktan sonra ön çökeltim yapılır. On çökeltim havuzundan geçen atıksu havalandırma havuzuna aktarılır. Havalandırılarak bakteri havuzundan geçen atıksu son çökeltim ünitesine gelir ve buradaki iģlemlerden sonra Van Gölüne %98'lik bir verimle deģarj edilir. Sudan ayrıģtırılan sulu çamur, çamur yoğunlaģtırma ve çürütme bölmelerinden geçerek belt filtre ünitesine gelir. Burada çamur sıkıģtırılarak suyu alınıp çöp deposuna gönderilir. 303

312 Sürekli olarak geliģen ve nüfus yoğunluğu fazla olan Van Ġli alt yapı olarak yetersiz bir durumdadır. Ana toplayıcı hatların paralelinde yeni toplayıcı hatların döģenmesi ve kanalizasyon Ģebekesi olmayan mahallelere acilen bu hatların aktarılması gerekmektedir. Bunun yanında atıksu arıtma tesislerinde tekrar kapasite problemi yaģanmaması için uzun vadeli ek ünitelerin yapılması gerekmektedir. L.1.3. YeĢil Alanlar VAN ĠLĠ ; Yüzölçümü : 4080 hektar Nüfusu : Ġmar planındaki toplam yeģil alan : 78.1 hektar KiĢi baģına düģen yeģil alan : 2.15 m² Mevcut yeģil alan miktarı : hektar Mevcut ağaç adedi : adet Mevcut çalı formundaki bitki adedi : adet Not : Ġlimiz reel nüfus sayısı (yaklaģık ) baz alındığında kiģi baģına düģen yeģil alan miktarı değiģiklik arz etmektedir. 304

313 L.1.4. Elektrik Ġletim Hatları TEĠAġ 17.ĠLETĠM TESĠS VE ĠġLETME GRUP MÜDÜRLÜĞÜ ENERJĠ ĠLETĠM HATLARIMIZ ĠLE ĠLGĠLĠ BĠLGĠLER SIRA NO ĠLETĠM HATTININ ADI KARAKTERĠSTĠĞĠ/ KESĠTĠ GEÇĠġLER 1 Ağrı-Doğubayazıt 154kV 477(MCM) Yerüstü 2 Doğubayazıt-Mako 154kV 954(MCM) Yerüstü 3 Horasan-Ağrı 154kV 477(MCM) Yerüstü 4 Ağrı -ErciĢ 154kV 477(MCM) Yerüstü 5 Doğubayazıt-Iğdır 154kV 477(MCM) Yerüstü 6 Tatvan-ErciĢ 154kV 477(MCM) Yerüstü 7 Tatvan-Engil 154kV 477(MCM) Yerüstü 8 Tatvan-MuĢ 154kV 477(MCM) Yerüstü 9 Siirt (BrĢ.)-Tatvan 154kV 477(MCM) Yerüstü 10 Batman HES-Tatvan 154kV 1272(MCM) Yerüstü UZUNLUĞU / DĠREK SAYISI km 281 Adet km 127 Addet km 361 Adet km 354 Adet km 122 Adet km 359 Adet km 285 Adet km 219 Adet km 254 Adet km 333 Adet AÇIKLAMALAR Hattın tamamı Ağrı Ġli sınırları içindedir. Hattın tamamı Ağrı Ġli sınırları içindedir. Erzurum ili içinde km( Direkler) Ağrı ili içinde km( Direkler) Ağrı ili içinde km( Direkler) Van ili içinde km( direkler) Ağrı ili içinde km(1-55. Direkler) Iğdır ili içinde km( Direkler) Bitlis ili içinde km( Direkler) Van ili içinde km( Direkler) Bitlis ili içinde km( Direkler) Van ili içinde km( Direkler) Bitlis ili içinde km( Direkler) MuĢ ili içinde km( Direkler) Siirt ili içinde km(1-91. Direkler) Bitlis ili içinde km( Direkler) Batman ili içinde km( Direkler) Siirt ili içinde km( Direkler) Bitlis ili içinde km( Direkler) 305

314 11 BağıĢlı-Hakkari 154kV 795(MCM) Yerüstü 12 Engil-BağıĢlı 154kV 477(MCM) Yerüstü 13 Engil-Van 154kV 477(MCM) Yerüstü 14 ErciĢ-Van 154kV 477(MCM) Yerüstü 15 Sınır (Ġran)-BaĢkale 380kV 3x954(MCM) Yerüstü 16 Bingöl-MuĢ 154kV 477(MCM) Yerüstü 17 BaĢkale-Van 380kV 3x954(MCM) Yerüstü 18 Alpaslan HES-Hınıs 154kV 795(MCM) Yerüstü 19 Alpaslan HES-Adilcevaz 20 Rasa Tes.TM-Van TM 21 Muradiye (Ayrancılar)-ErciĢ 22 Ağrı-Van 154kV 2x1272(MCM) 154kV 1272(MCM) 154kV 795(MCM) 380kV 954(MCM) Yerüstü Yerüstü Yerüstü Yerüstü 23 Siirt-Van 380kV 1272(MCM) Yerüstü km 134 Adet km 407 Adet km 113 Adet km 301 Adet km 145 Adet 95 km 282 Adet km 269 Adet km 124 Adet km 267 Adet km 25 Adet km 153 Adet km 472 Adet km 415 Adet Hattın tamamı Hakkari Ġli sınırları içindedir Van ili içinde km( Direkler) Hakkari ili içinde km( Direkler) Hattın tamamı Van Ġli sınırları içindedir Hattın tamamı Van Ġli sınırları içindedir Hattın tamamı Van Ġli sınırları içindedir Bingöl ili içinde km( Direkler) MuĢ ili içinde km( Direkler) Hattın tamamı Van Ġli sınırları içindedir Erzurum ili içinde km( Direkler) MuĢ ili içinde km(1-58. Direkler) MuĢ ili içinde km(1-99. Direkler) Bitlis ili içinde km( Direkler) Hattın tamamı Van Ġli sınırları içindedir Hattın tamamı Van Ġli sınırları içindedir Ağrı ili içinde km( Direkler) Van ili içinde km( Direkler) Bitlis ili içinde km( Direkler) Van ili içinde km( Direkler) Tablo 80: Van ili Elektrik Ġletim Hatları (Van TEDAġ-2011) 306

315 L.1.5 Doğal Gaz Boru Hatları 307

316 PE - HAT ÇELĠK HAT 2011 Yılı Sonu Van Ġli Mevcut Doğalgaz Hat Uzunlukları Boru Çapı Uzunluğu (m) TOPLAM Ф Ф Ф Ф Ф Ф TOPLAM Yılı Sonu Van Ġli Mevcut Basınç DüĢürme Ġstasyon Sayıları RMS-A (BOTAġ TESLĠM ĠSTASYONU) 1 AD BÖLGE ĠSTASYONU 6 AD MÜġTERĠ ĠSTASYONU 20 AD 2011 Yılı Sonu Van Ġli Mevcut Doğalgaz Kullanan Abone Sayıları Abone Sayısı (ADET) Yüzdesel Dağılım KONUT ,67 % TĠCARETHANE 474 4,24 % RESMĠ DAĠRE 92 0,82 % SANAYĠ/OSB 17 0,15 % DĠĞER 12 0,11 % TOPLAM Yılı (12 Aylık) Van Ġli Mevcut Doğalgaz Tüketim Miktarları 308 Tüketim Miktarı (m 3 ) Yüzdesel Dağılım KONUT ,83 % Tablo 81 : Yıllık Doğal Gaz Tüketimi (AKSA VAN DOĞALGAZ -2011) L.2. UlaĢım L.2.1. Karayolları L Karayolları Genel

317 Yolların Uzunlukları (Km) 2011 VAN Devlet Yolu 564 İl Yolu 557 Otoyol - Toplam 1121 TaĢıt (adet - km ) Yük (ton - km ) Yolcu (kiģi - km ) Devlet Yolu Ġl Yolu - Otoyol - Toplam Devlet Yolu Ġl Yolu - Otoyol - Toplam Devlet Yolu Ġl Yolu Otoyol Toplam Tablo 82: Van Ġli Yol Durumu (Karayolları 11. Bölge Müdürlüğü-2011) 309

318 Binek Otomobil Hafif Ticari Ağır Ticari Diğerleri Toplam Binek Otomobil Hafif Ticari Ağır Ticari Diğerleri Toplam 95 Oktan 98 Oktan Katkılı Kurşunsuz Benzin Yerli Motorin İthal Motorin LPG L UlaĢım Planlaması L Toplu TaĢıma Sistemleri Kent içi toplu taģımacılıkta minibüs ve otobüs kullanılmaktadır. Bu araçların yolcu taģımacılığındaki ağırlığı yüksek orandadır. L Kent Ġçi Yollar Araçların kullandığı trafik yollarının ve yaya yollarının toplam planlanan alan içindeki oranı:% 20 dir. Kent içi trafik yolları iyi planlanmıģ olduğundan, Ġlimizde taģıtlardan kaynaklanan hava kirliliği, trafik sıkıģıklığı ve gürültü gibi olumsuz etkiler asgariye inmektedir Araç Sayıları Ġlinizde son iki yıla ( ) ait trafiğe kayıtlı motorlu taģıt araçları sayıları ve kullanılan akaryakıt miktarları bilgilerini aģağıdaki tabloda veriniz. Araç Sayısı Egzoz Ölçümü Yaptıran Araç Sayısı Kullanılan Akaryakıt Miktarı (ton, m 3 ) Kurşunsuz Benzin Motorin Yıl

319 Van Ġli Geneli (Merkez ve Ġlçeler) Araç SayılarıToplamı dir. Tablo 83 : Van Ġli Araç Sayıları (Ġl Emniyet Müdürlüğü-2011) Hareket halindeki yıllık taģıt sayısı: adet olup bu araçlar; otomobil, otobüs, kamyon ve ağır yük taģıtları (Treyler, vb) dir. TaĢıtların yakıtlarının yanması sonucu egsozlarından atmosfere bırakmıģ oldukları hava kirletici gazları ve taģıtların hareketlerinden dolayı oluģan gürültü çevreyi olumsuz etkileyebilmektedir. L.2.2. Demiryolları L Kullanılan Raylı Sistemler Kent içinde hafif metro, metro, banliyö ve tramway gibi ulaģım sistemleri bulunmamaktadır. L TaĢımacılıkta Demiryolları Van Dahilindeki Toplam Demiryolu Uzunluğu (Km): 117,375 TaĢımacılıkta Demiryolları : - VAN DAHĠLĠNDE ÇALIġTIRILAN YOLCU TRENLERĠ 1- ġam Ekspresi (Tahran-ġam-Tahran) Pazartesi günü ( tarihinden itibaren seferleri iptal edilmiştir.) 311

320 2- Transasya Ekspresi (Tahran-H.PaĢa-Tahran) PerĢembe günü 3- Van-Tebriz Yolcu Treni (Van-Tebriz-Van) Salı günü - VAN DAHĠLĠNDE ĠġLETĠLEN YÜK TRENLERĠ: 1- Van-Kapıköy yönüne Haftada 10 tren 2- Kapıköy-Van yönüne Haftada 10 tren - BÖLGEMĠZ DAHĠLĠNDE GÜNLÜK AZAMĠ ÇALIġTIRILABĠLECEK TOPLAM TREN ADETLERĠ: - Van-Kapıköy yönüne 5 tren - Kapıköy-Van yönüne 5 tren Transasya Ekspresi (Kapıköy Gar dan) : Yıllar Ülkemize Ülkemizden Gelen Yolcu Giden Yolcu Toplam Fark % ġam Ekspresi (Kapıköy Gar dan) : Yıllar Ülkemize Ülkemizden Gelen Yolcu Giden Yolcu Toplam Fark %

321 Van-Tebriz Treni (Kapıköy Gar dan) : Yıllar Ülkemize Ülkemizden Gelen Yolcu Giden Yolcu Toplam Fark % Kapıköy Gar dan GiriĢ-ÇıkıĢ Yapan Toplam Yolcu Sayısı : Yıllar Ülkemize Ülkemizden Gelen Yolcu Giden Yolcu Toplam Fark % Van dan Ġran Yönüne Satılan Bilet Adeti : Yıllar Bilet Adeti Fark % YÜK TAġIMACILIĞI : Yıllar Tren Adedi Net Ton 313

322 Fark % Tablo 84 : TCDD Yolcu ve Yük TaĢımacılığı (Devlet Demir Yolları ĠĢletmesi Genel Müdürlüğü 5. Bölge Müdürlüğü-Malatya 2011) L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir TaĢımacılığı L Limanlar Ġlimizde liman bulunmamaktadır. 314

323 L TaĢımacılık Ġlimizde Van-Tatvan arası göl taģımacılığı ile ilgili olarak sadece vapurla tren ve araç taģımacılığı yapılmaktadır. FERĠLERĠMĠZĠ TEKNĠK BĠLGĠLERĠ : T/Ferisinin Adı ĠnĢa Tarihi Saat/Mil Gross Ton Boyu Eni Derinlik Ray Boyu Yük Yan Orta Kapasitesi Yol/Metre Yol/Metre T/F , ton O.Atlıman T/F R.Ünal , ton T/F Tatvan ton T/F Van ton M/R Süphan Römorkörü FERĠLERĠMĠZĠN YOLCU KAPASĠTELERĠ : T/F Orhan Atlıman ve T/F R.Ünal Ferileri :310 kiģi T/F Tatvan ve T/F Van Ferileri...:170 kiģi Tablo 85: Van-Tatvan Arası Göl TaĢımacılığı (Devlet Demir Yolları ĠĢletmesi Genel Müdürlüğü Vangölü Feribot Müdürlüğü-Tatvan- 2010) (2011 Verileri tarafımıza ulaģmamıģtır.) L.2.4. Havayolları Meydanımızın hizmete açıldığı yıl olan 1943 yılından itibaren havaalanının çevresindeki yapılaģmalara, uygulamada olan uluslar arası (ICAO) ve kendi ulusal mevzuatlarımız doğrultusunda belirtilen Mania (Yükselti) ve güvenlik standartları çerçevesinde 315

324 gerek Van Valiliğimiz ile gerekse Belediye BaĢkanlığı ile çevredeki fiziksel değiģimler konusunda sürekli bilgi alıģveriģi yapılmıģtır. Ancak zamanla artan nüfus ve uygulamadaki aksaklıklar bugünkü haliyle havaalanımız yerleģim yerlerinin arasında kalmaya zorlanmıģtır. Bilindiği üzere havaalanları genellikle yerleģim alanlarından uzak yerlere inģa edilirler yılından bu yana geçen uzun zaman zarfında havaalanımız göl kıyısından (Güney) hariç doğu, batı ve kuzey tarafından yerleģim alanlarıyla çevrilmiģtir. Son birkaç yıl içerisinde ekonomide görülen olumlu geliģmeler ilimizde olduğu gibi havaalanımıza da olumlu yönde yansımıģtır. ġu an itibariyle havaalanımıza sürekli olarak 4 hava yolu Ģirketi tarafından düzenli uçuģ yapılmaktadır. Bunlar Türk Hava Yolları, Anadolujet, Pegasus Hava Yolları ve Sun Exspress Hava Yolları Ģirketleridir. Dolayısıyla bu seferlerin yoğunluğundan uçakların iniģ ve kalkıģlarında hava Ģartlarının etkilerinden dolayı pas geçmelerinde zorunlu olarak yerleģim alanlarının üzeri kullanılmaktadır. Bunun sonucunda uçakların iniģ ve kalkıģlarında gürültü ister istemez olumsuz etki yapmaktadır. Ancak bu risk ve kirliliği önlemede genellikle uçaklar iniģ ve kalkıģlarda yol olarak 03 pist baģına paralel olan Edremit sırtındaki tepeleri ve Van Gölünü kullanmaktadırlar. Mevcut imkânlar ölçüsünde Meydan Müdürlüğümüzce çevreye maksimum olumsuz etki verebilecek çalıģmalar güncel olarak devam etmektedir. 316

325 VAN FERĠT MELEN HAVALĠMANI MÜDÜRLÜĞÜ 2011 YILI GELEN GĠDEN UÇAK VE YOLCU DURUMU AYLAR YOLCU (SĠVĠL) DIġ HAT (SĠVĠL YOLCU) YÜK GELEN GĠDEN TOPLAM GELEN GĠDEN TOPLAM GELEN GĠDEN TOPLAM DIġ HAT UÇAK SĠVĠL UÇAK ASKERĠ UÇAK HELĠKOPTER TOPLAM OCAK ġubat MART NĠSAN MAYIS HAZĠRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKĠM KASIM ARALIK TOPLAM Tablo 86: 2011 Yılı Gelen-Giden Uçak ve Yolcu Ġstatistiği (DHMĠ Ferit Melen Hava Meydan Müd. 2011). 317

326 L.3. HaberleĢme TELEFON ġebekesġ HAVAĠ/YERALTI ORANLARI ĠL HAVAĠ ORANI (%) YERALTI ORANI (%) VAN Tablo 87 : Van Ġli Telefon ġebekesi Havai/Yer altı Oranları (Ġl Telekom Müdürlüğü.-2011) L.5. Ġldeki Baz Ġstasyonları Ġlimizde toplam 360 adet Baz istasyonu bulunmaktadır. Elektromanyetik Kirliliğin önlenmesi amacıyla Çevre ve Orman Bakanlığının tarih ve 2001/19 sayılı Genelgesinin 2. maddesi ve tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 10 khz-60 GHz. Frekans Bandında ÇalıĢan Sabit Telekomünikasyon Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan ġiddeti, Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Ölçüm Yöntemleri, Denetlenmesi ve Yerlerinin Belirlenmesi Hakkında Yönetmeliğin 5. maddesi gereğince Ġl Mahalli Çevre Kurulunda görüģ alınmak üzere Valiliğimize ( Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğüne) faaliyeti planlanan Baz Ġstasyonu ve Sabit Telekomünikasyon Cihazı Dosyaları sunulmaktadır. Söz konusu Mahalli Çevre Kurulunda istasyonlara Yer Seçimi ile ilgili görüģ verilmektedir. Bu görüģ, Bilgi Teknolojileri ve ĠletiĢim Kurumu Diyarbakır Bölge Müdürlüğüne gönderilmektedir. Bilgi Teknolojileri ve ĠletiĢim Kurumu Diyarbakır Bölge Müdürlüğü de bu görüģ doğrultusunda Ġstasyonlara GÜVENLĠK SERTĠFĠKASI vermektedir. Yönetmelik ile 1800 MHz. ve 900 MHz. Frekans bandında yayın yapan Ġstasyonlar için ayrı ayrı limit değerler belirlenmiģtir. Buna göre Uluslararası ĠyonlaĢtırıcı olmayan Radyasyondan Koruma Kurulu tarafından belirlenen bu değerler, Yönetmelik ile kontrol altına alınmıģtır. Bu kapsamda ve aģağıda belirtilen limit değerler doğrultusunda; 318

327 2002 ile 2008 Yılına kadar, Ġlimiz Mahalli Çevre Kurulunda toplam 360 adet Baz Ġstasyonları, Sabit Telekomünikasyon Cihazları ve Tv. Vericilerine görüģ verilmiģtir. Bunlardan toplam 33 adedine olumsuz görüģ verilmiģtir. 900 MHz. Frekans Bandı için (TELSĠM-TURKCEL); Elektrik Alan ġiddeti : 42 V/m 1800 MHz. Frekans Bandı için (AVEA); Elektrik Alan ġiddeti : 58 V/m. Telekomünikasyon Kurumu bu değerleri ¼ oranında düģürerek bu değerleri limit olarak kabul etmiģtir. Buna göre: 900 MHz. Frekans Bandı için; Elektrik Alan ġiddeti :10.28 V/m MHz. Frekans Bandı için; Elektrik Alan ġiddeti : 14 V/m. olarak üst limit belirlenmiģtir. Sağlık KuruluĢları Civarında : 3 V/m. ( Tıbbi Cihazların Etkilenmemesi için ) Ölçüm yapmak için ödenmesi gereken ücret : 428 YTL. (KiĢi haklı çıkarsa bu ücreti ilgili firma öder, haksız çıkarsa kendisi bu ücreti ödemek zorundadır.) 319

328 Kaynaklar: - Van Belediye BaĢkanlığı, TEĠAġ, Karayolları 11. Bölge Müdürlüğü, DHMI Ferit Melen Hava Meydan Müdürlüğü, Van Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü,

329 M. YERLEġĠM ALANLARI VE NÜFUS M. 1.Kentsel ve Kırsal Planlama M 1.1.Kentsel Alanlar M Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri M Kentsel Büyüme Deseni Ġlin doğal özellikleri incelendiğinde sert yapıya sahip zemin mekaniği yönünden Erek Dağına doğru kısımlarda yapılaģmanın olması uygun olacaktır. Kent kurulduğu günden bu yana genellikle Kazım Karabekir Caddesi ve devamı olan Van -Edremit karayolu üzeri ve Van-ErciĢ devlet yolu üzerine doğru büyüme deseni oluģmaktadır. Bunun sebebi olarak Ģehrin tüm ülkeye bağlanan yollarının olması ve arsa fiyatlarının pahalı olması sayılabilir. Arazi kullanım deseni ile ilgili haritalar bulunmamaktadır. M Planlı Kentsel GeliĢme Alanları Kentte planlı olarak geliģmiģ olan yerleģim alanı bulunmamaktadır. Planlı Ģekilde oto sanayi, marangozlar sitesi, organize sanayi bölgesi, kömürcüler sitesi, sebze halı ve inģaatı devam eden briketçiler sitesi bulunmaktadır. Bu iģletmelere ait yer seçiminde kullanılan kriterlere ait bilgiler bulunmamaktadır. Ancak yerleģmelerin bir kısmının Belediye BaĢkanlığı tarafından yapıldığı düģünülürse elindeki mevcut araziyi kullanmanın teknik olarak yer seçimi yapılacak ve kamulaģtırılacak araziye göre daha cazip olacağı muhtemeldir. Organize Sanayi Bölgesi yer seçimi 1992 yılında teknik manada yapılmıģ olup Bakanlık düzeyinde elemanların katılımı sağlanmıģtır. M Kentsel Alanlarda Yoğunluk 321

330 Kent içinde semt bazında nüfus yoğunluğu bilinmemekle birlikte Cumhuriyet Caddesi üst kısmı ve çevre yolu olan ipek yol alt kısmında nüfus yoğunluğu artmaktadır. Her konut alanı için nüfus yoğunluğu ise 6-8 kiģi arasında tahmin edilmektedir. En yoğun bölge Ġstasyon, KarĢıyaka, Hacıbekir, Yeni Mahalle, Akköprü, Abdurrahman Gazi, Halilağa Mahalleleridir. Orta yoğun bölgeler ġerefiye, Hatuniye, Cumhuriyet, Vali Mitatbey gibi mahalleler olup en az yoğun bölge ise Ali PaĢa, Ġkinisan, Selimbey gibi mahallelerdir. M Kentsel Yenileme Alanları Tarihi kent dokusunun korunması amacı ile sit alanları oluģturulmuģ olup imar planlarında belirtilmiģtir. Ancak imar planı uygulamaya geçmemiģtir. M Endüstri Alanları Yer Seçimi Endüstri alandaki yer seçimi Oto Sanayi, Marangozlar Sitesi 1992 yılında açılan Organize Sanayi bölgelerinde yapılmıģtır. M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik özellikli Alanlar Akdamar Adası: Van'da görkemli Urartu anıtları arasında en çok ilgi çeken yerlerden birisidir. Sahilde 4 km uzaklıkta olan ada GevaĢ Ġlçesi yakınlarındadır. Ada piknik, yüzme ve dinlenme merkezi olup, her yıl binlerce yerli ve yabancı turistin akınına uğramaktadır. Çarpanak Adası: Van Gölü'nün kuzeydoğusunda, Çitören köyü civarında bulunan adaya Van Merkez iskelesinden 1.40 saatlik bir motor yolculuğu ile ulaģılmaktadır. Adanın güney batısında bir manastır kilisesi yer almaktadır. Bunun dıģında kıyıları ve kayalıkları ile bir 322

331 doğal güzelliklere sahiptir. Burada hem tarihi hem de doğal güzellikleri bir arada görmek mümkündür. Son yılarda ciddi anlamda bir kazı ve restorasyon çalıģması yapılmıģtır. Van Kalesi: Van il merkezinin sınırları Ġçerisinde olup, merkeze 5 km. mesafede bulunmaktadır. Van ovasındaki Doğu-Batı doğrultusunda uzanan kaya kütlesi üzerine kurulmuģtur. TuĢba adıyla uzun süre Urartu Devletinin baģkentliğini yapan kale, Urartu Kralı I.Sarduri tarafından M. Ö tarihleri arasında kurulmuģtur. HoĢap Kalesi: Van ın Gürpınar ilçesinde, Van-Hakkari karayolu üzerindeki HoĢap (Güzelsu) da yer almaktadır. HoĢap Gürpınar ilçe merkezine 39km. uzaklıkta bulunmaktadır. HoĢap suyunun kuzey batısında sarp ve dik bir kaya kütlesi üzerine kurulan kale, iç kale ile bunun kuzeyinde kalan dıģ kaleden oluģmaktadır. M Kırsal Alanlar M Kırsal YerleĢme Deseni Kırsal alan planlamasında izlenilen planlama kriteri sadece Mera Kanununun uygulanması ile mevcuttur. Kırsal alanlardaki yoğunluk göç nedeniyle Ģehir nüfusundan azdır. M Arazi Mülkiyeti Kırsal alanda Belediyelere ait mülkiyet az miktardadır. Genellikle özel mülkiyet mera ve hazineye aittir. M.2. Altyapı 323

332 verilmiģtir. Altyapı ile ilgili olarak su sistemi, atık su sistemi, yeģil alanlar, elektrik iletim hatları ve doğal gaz bilgileri L..1. baģlığı altında M.3. Binalar ve Yapı ÇeĢitleri M.3.1. Kamu binaları Kamu binalarının yerleri kent ekonomisini olumsuz yönde etkilemektedir. Genelde en verimli alanları kamu binaları oluģturmaktadır. M.3.2. Okullar K.KO. KURUM_ADI Y.YERĠ Ö.ġekli DERSLĠK ERKEK KIZ TOP Kapasite Pansiyon Atatürk Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Ulubeyli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Liman Mah. Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Elmayaka Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bağcılar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Altındere Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yaylakonak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Doğanyayla Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Cevizlibelen Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ünlüce Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Akdere mez. ġehit Cihan Öden Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Güneyyamaç ġh.uzm. Çav.Faik Balcı Köy Ġkili Öğretim #YOK KöĢk mah.kemalettin Ayhan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK 324

333 Çömlekçi Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çatbayır Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Vali Abdulkadir Sarı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK KaĢıkçılar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Akyayla Köyü 75.Yıl Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK YaĢlıkavak Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AltıntaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Oğuzeli Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK ġiģli Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çiçekli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Mirhasan Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Ġmamlı Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Özbeyli Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ahmet ORHAN Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Evciler Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Mengen Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Doğan Yayla Köyü Tarakya Mezrası Ġ Ö O Köy Normal Öğretim #YOK Ġzzet Görürüm Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK DikmetaĢ Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bahçesaray Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Hakkıbey ĠMKB Yatılı Ġlk. ġehir Normal Öğretim Keskin Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Tahir Sami Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Arnas Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kartal Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bahçesaray Çok Programlı Lisesi ġehir Normal Öğretim Bahçesaray Çok Programlı Lisesi ġehir Normal Öğretim BaĢkale ĠMKB Çok Programlı Lisesi ġehir Normal Öğretim BaĢkale ĠMKB Çok Programlı Lisesi ġehir Normal Öğretim BaĢkale ĠMKB Çok Programlı Lisesi ġehir Normal Öğretim Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Cumhuriyet Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Belencık Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ortayol Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Budak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 325

334 Köprüağzı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Vali Özdemir Hanoğlu Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Asalan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Aydemır Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çatakkaya Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Akcalı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ilıcak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ömerova Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kovalıpınar Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Cakırdoğan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bellıyurt Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çaldıran Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Güroluk Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Böğrüpek Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK EĢmepınar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ekecek Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Esenyamaç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Erek Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Örencik Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ortayazı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK German Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Atlılar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Albayrak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Küme Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Samandöken mah. Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Atatürk Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Koçdağı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Oğulveren Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Örenkale Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Özpınar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Azıklı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK GedikbaĢı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Gelenler Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kavurgalı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Saçan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 326

335 Yavuzlar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Konuksayar Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Açıkağıl Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK AĢağı Darıca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Bilgeç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Birifkan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Bölekli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Büklümdere Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Dereboyu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Dereiçi Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Deringeçit Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Düztepe Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Erenler Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Evbakan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Güleçler Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Güvendik Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Hasanbey Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ġl Köy Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK KaĢkol Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kırbalı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kızılca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kocaköy Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Mahmutabat Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Sallıdere Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Tahıl Ġlköğretim Okulu BaĢkale/VAN Köy Normal Öğretim #YOK Tandoğan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Tınazlı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Tokluca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Uğurlu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK SavaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yanal Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yavrucak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yolmaçayır Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yurttepe Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yukarı Darıca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 327

336 Yukarı Durak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Küme Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yukarı Dikmen Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK IĢıklı Ġlköğretim Okuluaaa Köy Normal Öğretim #YOK Yakınyol mah. Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Fatih Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Ömerdağı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Durak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Hasanabat Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK ÖrmetaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Mazılı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ayyıldız Ġlköğretim Okulu Belde Normal Öğretim #YOK Merkez BaĢkale Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Ġkizdeğirmen Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yerliharman Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Nebi Nasır Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sualtı Mezrası Ġ Ö O Köy Ġkili Öğretim #YOK Hatipova Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sinova Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yamaç Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çamlık Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yunus Emre Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Geçitvermez Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK AĢağı Dikmen Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK ġahintepesi Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çaldıran Ġmam Hatip Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK #YOK #YOK Altıyol Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kilimli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sellik Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sarıcımen Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK SerpmetaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Suveren Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Doyumalan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Erginler Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Galatasaray Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 328

337 Demircik Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Evciler Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Güngören Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ġsmailbaba Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Alikelle Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Çanak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK AĢağı Gülderen Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Kuyucak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Atatürk Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Alakaya Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Atyoran Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Buğulukaynak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Beydogan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Bezirhane Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK BaĢeğmez Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Mehmet Tahir TaĢer Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ġncealan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kuskunkıran Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kurtoğlan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Koçovası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Osmanlı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kılavuz Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Soguksu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Toprakseven Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sarıharman Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Umuttepe Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yağbasan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Çanak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yk.Gülderen 80.Yıl Ġbrahim GümüĢ Ġlk. Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Mutlu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Zülfilbulak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK YaĢkütük Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yk.YanıktaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yassıtepe Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Han Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 329

338 Yavuz Sultan Selim Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Kalkandelen Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Yuvacık Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yeniyaka Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yaykılıç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yk.Kuyucak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Salahane Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sungur Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yk.Dikme Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Uzunyol Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Dikme Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Üçgözeler Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Temreli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Mutlu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Direkli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çayırköyü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Hasan Turan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK AkbaĢak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Tekindere Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yücelen Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yk.Çilli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yk.Sağmallı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Gülyolu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Burçakalan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AvcıbaĢı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı YanıktaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yatırlı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Anıttepe Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Fatih Sultan Mehmet Kız Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Hafsa Hatun Kız Yatılı Ġlköğretim B. ġehir Ġkili Öğretim Oruçlu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çilli Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kuyucak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kandil Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 330

339 Abdülbaki UtaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kavutlu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Tekesuyu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çoraklı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Dayanç Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Gülizar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Zahide Mehmet Salih Tamince Lisesi ġehir Normal Öğretim Çaldıran Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Cumhuriyet Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Atatürk Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK M.Hürriyet Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Yukarı Narlıca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Teknecik Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Akçabük Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ağaçlık Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Onağıl Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Narlıca Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Boyunpınar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Alacayar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Uğur Ekey Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Bilgi Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK DerebaĢı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kayaboğazı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Konalga Hayati Kapukaya Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Narlı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Saygın Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Korulu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Elmacı Köyü Nejat Uygur Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kıyıcak Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çemik Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ġçimli Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK ġehit Piyade Er Ġsa Baki Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK IĢınlı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kaçit Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 331

340 Sırmalı Beğendik Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Büyükağaç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sözveren Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Uzuntekne Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sugeldi Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Dalbastı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Toyga Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sırmalı Ġlköğretim okulu Köy Normal Öğretim #YOK Alacayer Köyü Telli Kaya Mezrası Ġ Ö O Köy Ġkili Öğretim #YOK Dokuzdam Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Albucak Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK ġehit Seyvan Yavuz Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Alakaynak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Karakavak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Sığırcık Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çatak Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Çatak Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK #YOK #YOK Edremit Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Elmalık Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Dönemeç Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK GölkaĢı Ġlköğretim Okulu Belde Normal Öğretim #YOK Köprüler Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK KöĢk Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bakımlı Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Andaç Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ayazpınar Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Sarmansuyu Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK ÇayırbaĢı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Doğanlar Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kıyıcak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Enginsu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Mülk Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Hilmi Irak Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Erdemkent Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Çiçekli Çok Programlı Lise Belde Normal Öğretim #YOK 332

341 Edremit Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Çiçekli Lisesi Belde Normal Öğretim #YOK ġamran Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Van Türk Telekom Fen Lisesi ġehir Normal Öğretim ErciĢ Ġmam Hatip Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK ErciĢ Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim ErciĢ Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim ErciĢ Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim Atatürk Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Haydarbey Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Yahya Kemal Beyatlı Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Yıl Kız Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Beyazıt Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Ziya Gökalp Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Mayıs Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Fatih Sultan Mehmet Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Gözütok Banu Kız Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Alaattin Sucular Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK NiĢancı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kırkdeğirmen Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çelebibağı Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Kadirasker Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kayaboyu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Karlıyayla Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kırkpınar Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK ĠĢbaĢı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Nisan Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Cumhuriyet Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK E.Emrah Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Mehmet Akif Ersoy Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Ġbn-i Sina Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Kazım Karabekir Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Lütfü Güvenir Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Yavuz Sultan Selim Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK 333

342 AkbaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Akçayuva Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Abdal Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı IĢıklı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ağaçören Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK AĢağı Çökek Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bozyaka Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK AĢağı Kozluca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Akçagedik Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çatakdibi Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ġncesu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bayramlı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Aksakal Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bucakönü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ergücü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çakırbey Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK ÇetintaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çelebibağı Vatan Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Çobandüzü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çubuklu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Deredam Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çataltepe Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK ÇagdaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Düvenci Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Dinlence Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Deliçay Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Salih Ölmez Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Doğancı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Doluca Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Duracak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Derekent Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ekiciler Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Evbeyli Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK GörüĢlü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Gedikdibi Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK 334

343 Gökoğlan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK GümüĢoluk Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK HacıkaĢı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Hasanabdal Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Koçköprü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ġkizcalı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kasımbağı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Karatavuk Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kardoğan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK T. Cevdet Evgin Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Tekler Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK ġehirpazarı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ortayayla Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Salmanağa Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yk Kozluca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yoldere Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yılanlı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ziyaret Köyü Nidai Kürüm Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kekiksırtı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kocapınar 50 Yıl Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Küplü Köyü Cemile Kürüm Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Köycük Sabri Tunç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Oyalı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Pınarlı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK ġerefli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ulupamır Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yağlık Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Uncular Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yünören Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK YayıktaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK YetiĢen Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kadir-Rezzan Has Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Çökek Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çelebibağı Karakoyunlu Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Bulamaç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 335

344 Sabanbüken Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Alparslan TürkeĢ Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Vali Abdulkadir Sarı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Hocaali Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Gültepe Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Söğütlü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Fevzi Çakmak Yatılı Ġlköğ.Bölge Ok. ġehir Normal Öğretim Kızılören Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK TaĢevler Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ağırkaya Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çimen Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Tuğlu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yanıktepe Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK TaĢkapı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Mağara Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Süleyman Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Topraklı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çelebi Bağl.Sıtkı Kürüm Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Cihangören Meram Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı IĢıklı Gazi Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Zikri Sinoğlu Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Pay Köyü Tırmıklı mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Veysi Kürüm ĠLköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Osman Gazi Ġlköğretim Okululu ġehir Normal Öğretim #YOK TaĢboğazı Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ebubekir Çiftci Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Kocapınar Mevlana Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Çelebibağı Selvihan Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK ġeker Fabrikası Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Payköy Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu Köy Normal Öğretim AĢağı Göze Köyü Ġlk. Köy Normal Öğretim #YOK Abdulkadir Aslan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Salihiye Kız Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Hüsnü Özyeğin Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Tekler Üzümlü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK 336

345 Karatavuk Süphan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK ReĢit Çelik Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Kadriye Çiftci Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Evliya Çelebi Ġlköğretim Okulu Belde Normal Öğretim #YOK Kız Teknik ve Meslek Lisesi ġehir Ġkili Öğretim Kız Teknik ve Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim Çelebibağı Çok Programlı Lisesi Belde Normal Öğretim #YOK Çelebibağı Çok Programlı Lisesi Belde Normal Öğretim #YOK Kocatepe Çok Programlı Lise Belde Normal Öğretim #YOK Sevim Kürüm Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Karakoyunlu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Kocatepe Lisesi Belde Normal Öğretim #YOK ErciĢ Anadolu Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK ErciĢ Anadolu Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK ErciĢ Anadolu Öğretmen Lisesi ġehir Normal Öğretim ErciĢ Ġlköğretim Okulu ve ĠĢ Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK ErciĢ Anadolu Sağlık Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK ErciĢ Anadolu Sağlık Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK ErciĢ IMKB Ticaret Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Osmangazi Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Yunus Emre Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Güzelkonak Ġlköğretim Okulu Belde Normal Öğretim #YOK YemiĢlik Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kurultu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Gündoğan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK DilmetaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Hasbey Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ġkizler Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kayalar Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kazanç Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Mehmet Ġzdal Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bağlama Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Timar Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ġskele Mezrası Ġlköğretim Okulu Belde Normal Öğretim #YOK 337

346 DeğirmitaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Dereağzı Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Dokuzağac Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Göründü Cemil Hakan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Mehmet Akif Ersoy Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK MelikĢah Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Yahya Kemal Beyatlı Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Aladüz Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Abalı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Aydınocak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Atalan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Atatürk Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK ġehit Üstteğmen Feruh Akyel Ġlköğ.Ok. ġehir Normal Öğretim #YOK KızıltaĢ Köyü Necibe-Ahmet CoĢkun Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Uysal Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Yuva Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Uğurveren Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK KuĢluk Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yanıkçay Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Balaban Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yıl Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Yoldöndü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Güzelkonak Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu Belde Normal Öğretim Ġnköy Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Altınsaç Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Anaköy Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK KardeĢler Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Daldere Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bülent Bayram Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK GevaĢ Çok Programlı Lisesi ġehir Normal Öğretim GevaĢ Çok Programlı Lisesi ġehir Normal Öğretim Uysal Lisesi Belde Ġkili Öğretim #YOK Ġzzeddin ġir Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Güzelsu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim

347 Sapakonak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yavuz Selım Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Murataldı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Üçgen Kö. Memduh Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK YaramıĢ Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Karakoç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK KuĢ Dağı Daim Dirican Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bölmeçalı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Sakalar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Atatürk Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK YolaĢan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çakınlı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Bağrıyanık Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Cumhuriyet Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Mehmet-Sündüs Ġçli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Bozyiğit Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Mehmet Akif Ersoy Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Fatih Sultan Mehmet Ġlköğretim Okulu Belde Normal Öğretim #YOK Hacıköy Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK IĢıkpınar Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Parmakkapı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kırkgeçit Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Nisan Ġlköğretim Okulu Belde Normal Öğretim #YOK Erkaldı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yedi salkım Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK YoldüĢtü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Hamurkesen Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çöreklı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK YurtbaĢı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Akbulut Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK ÇavuĢtepe Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK GünbaĢı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK TaĢdönderen Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Öveçlı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yatağan Köyü Avukat Mehmet YILDIZ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK 339

348 Tutmaç Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Cevizalan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sevindik Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Örmeli Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Anlıak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Koçgüden Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Elaçmaz Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Güzelsu Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu Köy Normal Öğretim Gölardı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ortaköy Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Giyimli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Topçudeğirmeni Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Bükülmez Mez.Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ongün Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sütlüce Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Güleçler Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Oğuldamı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yalınca Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Uzungedik Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Umut Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Topsakal Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Arındı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK BeĢbudak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Doluçıkın Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Mollahüseyin Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Dolaylı Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Sıcaksu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kılıçtutan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK TaĢlıyazı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Tutak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Geziyurt Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Geçerli Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Dağseven Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Özlüce Köyü Ġlköğretim Okulu Gürpınar/VAN Köy Normal Öğretim #YOK YeĢildal Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK 340

349 Yelekli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yolaltı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK YeĢilyurt Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Gürpınar ĠMKB Kız YĠBO ġehir Normal Öğretim Üzengi Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Hasankoç Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK KarakaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Sadık Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Van Et Çok Programlı Lise ġehir Normal Öğretim Van Et Çok Programlı Lise ġehir Normal Öğretim Sarısüleyman Çok Programlı Lise Köy Normal Öğretim #YOK Gürpınar Van Et Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Sarı Süleyman Lisesi Köy Normal Öğretim #YOK Gürpınar Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Van Anadolu Ġmam Hatip Lisesi ġehir Normal Öğretim Van Anadolu Ġmam Hatip Lisesi ġehir Normal Öğretim Mizancı Murat Ġmam Hatip Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK #YOK Van Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Van Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Van Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Van Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Van Tarım Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim Münci Ġnci Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Van Denizcilik Anadolu Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK #YOK #YOK Van Gölü Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Ġskele Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Ġrfan BaĢtug Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK EminpaĢa Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK ġehit Ġbrahim Karaoğlanoğlu Ġlk. Ok. ġehir Ġkili Öğretim #YOK Hacı Ömer Sabancı Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Gedikbulak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yavuz Selim Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK HüsrevpaĢa Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Lütfiye Binnaz Saçlı Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Ferit Melen Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK 341

350 Ortanca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Turgut Reis Ġlköğretim Okulu Belde Normal Öğretim #YOK ġehit Çetin Aysan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Mustafa Kemal Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Gazi Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Hürriyet Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Ġkinisan Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK ġehit Kemal Görgülü Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Ağustos Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Dumlupınar Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Erçek Mehmetçik Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Süphan Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Mehmetçik Selen Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Kasımoğlu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yatıksırt Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kalecik Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Golalan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Pirgarip Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Değirmenarkı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK SağlamtaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kumluca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ocaklı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kozluca Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Güveclı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK KöĢebaĢı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çomaklı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Arısu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Gölyazı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Değırmenözü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Halkalı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Koç Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Yalnızağaç Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Gövelek Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ilıkaynak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Karagündüz Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 342

351 AktaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kolsatan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Meydancık Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Dağönü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Ağzıkara Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kevenli Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK YeĢilsu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK TopaktaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Karpuzalan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Değirmen Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Bakraçlı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Bakraclı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kavuncu Köyü Ali ÇavuĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Otluca Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yalınağaç Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Dibekli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Atmaca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Gülsünler Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kıratlı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Esenpınar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Agartı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK YeĢilsu Yabalı Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Tabanlı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çolpan Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Hıdır Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Karakoç Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Namık Kemal Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Ġstasyon Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Ġnönü Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK ġahbağı Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Irgat Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Karaağac Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çitören Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Cumhuriyet Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Atatürk Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK 343

352 Fatih Sultan Mehmet Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Yukarı Guneyce Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çalımlı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yemlice Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Arıtoprak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Özyurt Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Mahir Kolyiğit Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK KurubaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Mollakasım Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Sarmac Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yumrutepe Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK BeĢçatak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çakırbey Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Özkaynak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Çitli Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK AĢağı Gölalan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK YeniköĢk Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Göllü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Dibekdüzü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK AĢit Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK TaĢkonak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Tunca Uras Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Vali Mithat Bey Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Vankulu Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Yaylıyaka Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Dereüstü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK BağdeĢen Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Akçaören Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Bardakçı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK ġahgeldi Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Dilimli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çobanoğlu Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Baklatepe Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kaymaklı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK ErmiĢler Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 344

353 Derebey Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Adıgüzel Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Satıbey Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Fevzi Çakmak Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Fevzi Geyik Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Hacıbekır Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Milli Eğitim Vakfı Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Mustafa Cengiz Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Mimar Sinan Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK T.O.B.B. Ġlköğretim Okulu Belde Normal Öğretim #YOK Vali Adnan Darendeliler Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Alabayır Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Fevzi ġengül Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK SempaĢ Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Vakıfbank Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Hasan Ali Yücel Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Mustafa Necati Ġlköğretim Okulu Belde Normal Öğretim #YOK Ġsmail Hakkı Tonguç Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Kerim Tuncer Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Rekabet Kurumu Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Bostaniçi Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK ġehit Nurettin Türkmen Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Koç Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK ġ.j.yarbay Yusuf Turgut Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Vali Ali Cevdet Bey Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Vali Tahir PaĢa Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Akçift Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK TuĢba Ġlköğretim Okulu. ġehir Normal Öğretim #YOK Kelle Ġlköğretim okulu Köy Normal Öğretim #YOK Beyüzümü Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK DöĢeme Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Akın Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Türk Eczacılar Birliği Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Van Ahmet Yesevi ĠMKB Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Çalımlı Köyü-Yeni ÇavuĢ Mezrası Ġlk. Köy Ġkili Öğretim #YOK 345

354 Müslih GÖRENTAġ Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Özgün-CoĢkun HAYDAROĞLU Ġlk. ġehir Ġkili Öğretim #YOK Kınyas Kartal Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Salih Yıldız Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Eğlence Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kahraman Çocuklar Kız Yatılı Ġlkö. ġehir Normal Öğretim #YOK Canik Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Nihat AkbaĢ Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Yeniköy Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Güneyce Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK ġekerbulak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Birol Emil Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Kadriye Sağdinç Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK ġemsibey Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Akköprü Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Kahraman Çocuklar Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim Kız Teknik ve Meslek Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Kız Teknik ve Meslek Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Halide Edip Adıvar Kız Teknik ve Meslek L. ġehir Normal Öğretim Erçek Çok Programlı Lisesi Belde Normal Öğretim #YOK Nene Hatun Kız Teknik ve Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim Mehmet Akif Ersoy Lisesi ġehir Ġkili Öğretim Milli Piyango Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK ġehit Koray Akoğuz Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK ġehit Ġbrahim Karaoğlanoğlu Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Cumhuriyet Lisesi ġehir Ġkili Öğretim Vali Haydar Bey Lisesi ġehir Ġkili Öğretim Merkez Güzel Sanatlar ve Spor Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Merkez Güzel Sanatlar ve Spor Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Van Atatürk Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim Selâhaddini Eyyubi ĠMKB Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Abdurrahman Gazi ĠMKB Lisesi ġehir Ġkili Öğretim Niyazi Türkmenoğlu Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Bostaniçi Lisesi Belde Ġkili Öğretim #YOK Mizancı Murat Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK 346

355 Erçek Lisesi Belde Normal Öğretim #YOK Zeve Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK #YOK #YOK Van Güzel Sanatlar ve Spor Lisesi ġehir Normal Öğretim Van Güzel Sanatlar ve Spor Lisesi ġehir Normal Öğretim Van Güzel Sanatlar ve Spor Lisesi ġehir Normal Öğretim Orhan Okay Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Erek Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK #YOK #YOK Ahmed-i Hani Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK T. Yardımsevenler Derneği Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim T. Yardımsevenler Derneği Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim Kazım Karabekir Anadolu Lisesi ġehir Ġkili Öğretim Kazım Karabekir Anadolu Lisesi ġehir Ġkili Öğretim Van ĠMKB Anadolu Öğretmen Lisesi ġehir Normal Öğretim Abdurrahman Gazi ĠĢitme Engelliler Ġ.Ö.O ġehir Normal Öğretim Zübeyde Hanım Ġlköğ.Okulu ve ĠĢ Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Van Anadolu Sağlık Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim Van Anadolu Sağlık Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim Van Merkez Ticaret Meslek Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Van Merkez Ticaret Meslek Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Van Merkez Ticaret Meslek Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Van Merkez Ticaret Meslek Lisesi ġehir Ġkili Öğretim #YOK Van Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK #YOK EminpaĢa Ticaret Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Muradiye Ġmam Hatip Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Muradiye Çok Programlı Lisesi ġehir Normal Öğretim Muradiye Çok Programlı Lisesi ġehir Normal Öğretim Ünseli Gazi Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Atatürk Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Balaklı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Argit Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Küçükköy Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Yavuz Selim Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Esenkoç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK DürükkaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK 347

356 Görecek Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Tansu Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Karahan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kemerköprü Köyü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kocasaban Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK KöĢk Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Beydağı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çakmak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Dağören Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çiçekli Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK DevetaĢı Köyü MenĢure-Ġdris Erdoğan Ġlk. Köy Ġkili Öğretim #YOK Karavil Müzeyyen-Raif Kürüm Ġlk. Köy Normal Öğretim #YOK Doğangün Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Topuzarpa Milli Eğemenlik Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK UluĢar Bolu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ünselı Kasabası Fevzi Çakmak Ġlk. Belde Ġkili Öğretim #YOK Yalındüz Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yakıncak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Unselı 100.yıl Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Yumaklı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Keçikıran Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ovapınar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK OtlakbaĢı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ovapınar Hürriyet Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Cumhuriyet Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Açıkyol Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Akbulak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK #YOK #YOK Akçaçay Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Alkasnak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Babacan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK GümüĢtepe Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Fatih Sultan Mehmet Ġlköğretim Okulu ġehir Ġkili Öğretim #YOK Adaklı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sarımehmet Ġlköğretim okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Gönderme Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 348

357 Sürüyolu Köyü Ortak Nokta Ġlkö. Köy Normal Öğretim #YOK BeĢparmak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Argit Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Argit Demirtepe Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Beydağı Cumhuriyet Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Topuzarpa Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK UluĢar Zincirli Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kandahar Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK KuĢçu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Güllüçimen Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Balaklı Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sabusatan Mez.Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Görecek Köyü Saraç Mezrası Ġlkö. Köy Ġkili Öğretim #YOK Gültepe Köyü Ġ Ö O Köy Ġkili Öğretim #YOK Muradiye Akbulak ĠMKB Yatılı Ġlkö. Köy Normal Öğretim DinçbaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Gültepe Han Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Muradiye Kız Teknik ve Meslek Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Ünseli Mehmet Bey Çok Programlı Lisesi Belde Normal Öğretim #YOK #YOK #YOK Ünseli Mehmet Bey Lisesi Belde Normal Öğretim #YOK Muradiye Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Alpaslan Anadolu Öğretmen Lisesi Belde Normal Öğretim Özalp Ġmam Hatip Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK #YOK #YOK Nisan Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Emek Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yeni Dönerdere Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Dorutay Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Sağmalı Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Kırkçalı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Boyaldı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK ÇavuĢlar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yumruklu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Mollahasan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK KaĢıkara Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 349

358 YünkuĢak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yukarı Ayazca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Tatar Tayyan Ġlköğretim Okulu Özalp/VAN Köy Normal Öğretim #YOK ġemsettinköy Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Bodurağaç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Tulgalı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Yukarı Çavdarlık Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Temmuz Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Hacı Ali Köyü Rebeka-Sinan Çetin Ġlk. Köy Ġkili Öğretim #YOK Eskı Emek Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK HacıkıĢlak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yavuzlar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çamurlu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Aksorguç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Boğazkesen Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Dönerdere Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Hazine Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Y.Tulgalı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Balçıklı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Damlacık Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sugeçer Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Savatlı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Tepedam Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Gültepe Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Gözdeğmez Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Sarıköy Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Mollatopuz Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Mehmetalan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK ġehittepe Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Nebi Bey Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çırak Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Akçay Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Ayazca Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Morçiçek Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Seydibey Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 350

359 Günyüzlü Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Eğribelen Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Oymaklı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Mahir Sadak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK AĢağı Koçkıran Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çubuklu Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Keçel Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yarımkaya Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Akçagöller Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Altınboğa Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Bağrıaçık Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kalecik Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Yorganlı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Atatürk Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK AĢağı Akçagöller Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Karlıyamaç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Y.Koçkıran Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Y.Balçıklı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yarımağıl Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Aydere Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kazım ÖZALP Ġ Ö O Köy Normal Öğretim #YOK Akgöl Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Karasu Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Gölet Ġlköğretim Okulu Belde Ġkili Öğretim #YOK Nurali Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Hayaldağı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Üçevler Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yukarı Dönerdere Çok Programlı Lisesi Köy Normal Öğretim #YOK Ağabey Özbey Lisesi ġehir Ġkili Öğretim Özalp Y.Dönerdere Lisesi Köy Normal Öğretim #YOK Özalp Anadolu Lisesi ġehir Normal Öğretim Sağmalı Lisesi Belde Normal Öğretim #YOK Atatürk Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Kazlıgöl Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kargalı Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK 351

360 Değirmigöl Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK BakıĢık Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Güzeldere Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Baltepe Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Keçikayası Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Zincirkıran Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK YeĢilalıç Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Yamanyurt Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Turan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Sırımlı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Örenburc Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kepir Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kekikdüzü Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Beyarslan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Nazarova Mezrası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çaybağı Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Çakmak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Karahisar Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Koçbası Ġlköğretim Okulu Köy Normal Öğretim #YOK Kapıköy Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Çardak Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Kurucan Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK DolutaĢ Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Saray Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ġehir Normal Öğretim Kazım PaĢa Ġlköğretim Okulu ġehir Normal Öğretim #YOK Cumhuriyet Ġlköğretim Okulu Köy Ġkili Öğretim #YOK Ahmet Nacar Çok Programlı Lisesi ġehir Normal Öğretim Ahmet Nacar Lisesi ġehir Normal Öğretim #YOK Tablo 88 : Okulllar (Ġl Milli Eğitim Müdürlüğü -2010) (2011 verileri tarafımıza ulaģmamiģtır.) 352

361 İL İLÇE Genel Müd Kurum Kodu 011Kurum Adı Y.Yeri Erkek Kız Toplam VAN BAHÇESARAY İlköğretim Genel Müdürlüğü Bahçesaray Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir Hakkıbey İMKB Yatılı İlköğretim Bölge VAN BAHÇESARAY İlköğretim Genel Müdürlüğü Okulu Şehir VAN BAHÇESARAY Ticaret ve Turizm Öğretimi Gen.Müd Bahçesaray Çok Programlı Lisesi Şehir VAN BAŞKALE Erkek Teknik Öğretim Gen.Müdürlüğü Başkale İMKB Çok Programlı Lisesi Şehir VAN BAŞKALE İlköğretim Genel Müdürlüğü Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN ÇALDIRAN İlköğretim Genel Müdürlüğü Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN ÇALDIRAN İlköğretim Genel Müdürlüğü Fatih Sultan Mehmet Kız Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN ÇALDIRAN İlköğretim Genel Müdürlüğü Hafsa Hatun Kız Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN ÇALDIRAN Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Zahide Mehmet Salih Tamince Lisesi Şehir VAN ÇATAK İlköğretim Genel Müdürlüğü Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN ÇATAK Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Çatak Çok Programlı Lise Şehir VAN EDREMİT Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Van Türk Telekom Fen Lisesi Şehir VAN ERCİŞ Erkek Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Erciş Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi Şehir VAN ERCİŞ İlköğretim Genel Müdürlüğü Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN ERCİŞ İlköğretim Genel Müdürlüğü Yıl Kız Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN ERCİŞ İlköğretim Genel Müdürlüğü Fevzi Çakmak Yatılı İlköğ.Bölge Ok. Şehir VAN ERCİŞ İlköğretim Genel Müdürlüğü Payköy Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Köy VAN ERCİŞ İlköğretim Genel Müdürlüğü Salihiye Kız Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN ERCİŞ Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Kız Teknik ve Meslek Lisesi Şehir VAN ERCİŞ Öğretmen Yetiştirme ve Eğt. Genel Md Erciş Anadolu Öğretmen Lisesi Şehir VAN GEVAŞ İlköğretim Genel Müdürlüğü Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN GEVAŞ İlköğretim Genel Müdürlüğü Güzelkonak Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Belde VAN GEVAŞ Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Gevaş Çok Programlı Lisesi Şehir VAN GÜRPINAR İlköğretim Genel Müdürlüğü Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN GÜRPINAR İlköğretim Genel Müdürlüğü Güzelsu Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Köy VAN GÜRPINAR İlköğretim Genel Müdürlüğü Gürpınar İMKB Kız YİBO Şehir VAN GÜRPINAR Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Van Et Çok Programlı Lise Şehir VAN MERKEZ Din Öğretimi Genel Müdürlüğü Van Anadolu İmam Hatip Lisesi Şehir VAN MERKEZ Din Öğretimi Genel Müdürlüğü Mizancı Murat İmam Hatip Lisesi Şehir VAN MERKEZ Erkek Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Van Tarım Meslek Lisesi Şehir VAN MERKEZ İlköğretim Genel Müdürlüğü İskele Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir

362 VAN MERKEZ İlköğretim Genel Müdürlüğü Kahraman Çocuklar İMKB İlköğretim Okulu Şehir Halide Edip Adıvar Kız Teknik ve Meslek VAN MERKEZ Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Lisesi Şehir VAN MERKEZ Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Nene Hatun Kız Teknik ve Meslek Lisesi Şehir VAN MERKEZ Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Mehmet Akif Ersoy Lisesi Şehir VAN MERKEZ Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Lisesi Şehir VAN MERKEZ Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Vali Haydar Bey Lisesi Şehir VAN MERKEZ Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Van Atatürk Anadolu Lisesi Şehir VAN MERKEZ Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Abdurrahman Gazi İMKB Lisesi Şehir VAN MERKEZ Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Van Güzel Sanatlar ve Spor Lisesi Şehir Türkiye Yardımsevenler Derneği Anadolu VAN MERKEZ Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Lisesi Şehir VAN MERKEZ Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Kazım Karabekir Anadolu Lisesi Şehir VAN MERKEZ Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Md Van İMKB Anadolu Öğretmen Lisesi Şehir VAN MERKEZ Özel Eğitim Rehberlik ve Dan. Hiz. Gn.Md Abdurrahman Gazi İşitme Engelliler İ.Ö.O Şehir VAN MERKEZ Sağlık İşleri Dairesi Başkanlığı Van Anadolu Sağlık Meslek Lisesi Şehir Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel VAN MERKEZ Müdürlüğü Van Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi Şehir VAN MURADİYE Erkek Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Muradiye Çok Programlı Lisesi Şehir VAN MURADİYE İlköğretim Genel Müdürlüğü Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN MURADİYE İlköğretim Genel Müdürlüğü Muradiye Akbulak İMKB Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Köy VAN MURADİYE Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Md Alpaslan Anadolu Öğretmen Lisesi Belde VAN ÖZALP İlköğretim Genel Müdürlüğü Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN ÖZALP Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Ağabey Özbey Lisesi Şehir VAN ÖZALP Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Özalp Anadolu Lisesi Şehir VAN SARAY İlköğretim Genel Müdürlüğü Saray Yatılı İlköğretim Bölge Okulu Şehir VAN SARAY Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Ahmet Nacar Çok Programlı Lisesi Şehir Tablo 89: Van Ġli Pansiyon Kapasitesi (Ġl Milli Eğitim Müdürlüğü, 2010) (2011 verileri tarafımıza ulaģmamiģtır.) 354

363 Ġlimizde Yüksek Öğretim Kurumu olarak, Yüzüncü Yıl Üniversitesi bulunmakta olup, Ģehir merkezine YaklaĢık 12 km mesafede bulunmaktadır. Kampus alanı dıģında sadece tıp fakültesine ait AraĢtırma ve Uygulama Hastanesi Ģehir merkezinde bulunmaktadır. Üniversite bünyesinde Fen-Edebiyat, Ziraat, Veteriner, Eğitim, Ġlahiyat, Tıp, Mühendislik-Mimarlık, Güzel Sanatlar ve Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakülteleri ile Van, Özalp, GevaĢ, Tatvan, Ahlat, Adilcevaz, ErciĢ, Hakkari ve Bitlis Meslek Yüksekokulları bulunmaktadır. Ayrıca Van, Bitlis ve MuĢ Sağlık Yüksekokulları Eğitime devam etmektedir. M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri ĠL GENELĠ SAĞLIK KURUMLARI (Bakanlığımıza Bağlı) Kurumun Adı 2009 Yılı Sağlık Ocağı 7 Sağlık Evi (Aktif/Ebeli) 49 Devlet Hastanesi 6 Dal Hastanesi 2 Entegre Ġlçe Hastanesi 4 ADSM 1 AÇS/AP Merkezi 2 Halk Sağlığı Laboratuarı 1 Verem SavaĢ Dispanseri ASH Ġstasyonu + KKM 17 Eğitim ve Dinlenme Tesisi 1 Kanser Tarama Merkezi 1 Bölge Tbc. Laboratuarı 1 Depo Tamirhane Müdürlüğü 1 TOPLAM 155 Tablo 90 : Ġl Geneli Sağlık Kurumları (2011 verileri tarafımıza ulaģmamıģtır.) M.3.4.Sosyal ve Kültürel Tesisler Kültür Bakanlığı, Van Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü bünyesinde Müze, Kültür Merkezi ve Ġl Halk Kütüphanesi bulunmaktadır. ġehirde 2 adet sinema, Devlet Tiyatrosu ve Van Gölü Kıyısında Kamu Kurum ve KuruluĢlarına ait Sosyal Tesisler bulunmaktadır. 355

364 M.3.5.Endüstriyel Yapılar Endüstri tesisleri ve endüstriyel alanlarla ilgili mevcut bilgiler Bölüm M da verilmiģtir. M.3.6.Göçer ve Hareketli Barınaklar Göçer ve hareketli barınakların sayıları, nitelikleri ve bulundukları yerler ile ilgili bir çalıģma bulunmamaktadır. M.3.7.Otel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar Ġlde turistik amaçlı olarak inģa edilen otellerden iki tanesi Van Gölü kenarında bulunmaktadır. M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar Kentteki iģ merkezi büyüklüğü Cumhuriyet Caddesi üst ve alt taraflarında yoğunlaģmaktadır. Belli bir uzmanlık alanı yoktur. Faaliyetler karmaģık bir Ģekildedir. Kent merkezinin geliģme yönü Kazım Karabekir Caddesi ve devamı olan Van-Edremit karayolu Ġpek yolu üzeri (D.S.Ġ. Bölge Müdürlüğüne kadar ), Ġskele caddesi, Van- Gürpınar yolu üzeri ( Sebze Haline kadar) ve Van- ErciĢ karayolu üzeri Yüzüncü Yıl Üniversitesi KavĢağına kadar olan kısımlardır. M.3.9.Kırsal Alanda YapılaĢma Kırsal alandaki yerleģim deseni karıģıktır. Konut yapı malzemesi genellikle kerpiçtendir. Son zamanlarda briket ile inģa edilen az miktarda konut bulunmaktadır. M Yerel Mimari Özellikler Bölüm G.1.2 de yerel mimari ve geleneksel Van evlerine ait bilgiler verilmiģtir. M Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller Yöreye özgü yapı malzemesi tekniği yoktur. M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı M.4.1. ĠĢ Alanları ve ĠĢsizlik 356

365 2000 yılında yapılan genel nüfus sayımından önceki bir hafta içinde çalıģmayan ve bir iģle bağlantısı olmayanlardan, iģ arayan ve son üç ayda iģ bulmak için bir giriģimde bulunanların, toplam iģ gücü nüfusu içindeki oranı, bir baģka deyiģle iģsizlik oranı %10,8' dir. Bu oran erkek nüfusta % 14,9 iken kadın nüfusta % 4,6' dır. ĠĢsizlik oranı il merkezinde ilçe merkezlerinden daha yüksektir. Ġl merkezinde % 32,2 olan iģsizlik oranı, ilçe merkezlerinde % 29,9, köylerde ise %0,4' tür. Ġl merkezleri ve ilçe merkezlerinde kadınların iģsizlik oranı, erkeklerin iģsizlik oranından daha yüksek iken, köylerde erkeklerin iģsizlik oranı kadınlardan daha yüksektir. Ġl merkezinde iģsizlik oranı kadınlarda %47, erkeklerde %30 iken, köylerde iģsizlik oranı kadınlarda %0,1, erkeklerde %0,7 dir. ĠĢsiz nüfusun büyük çoğunluğunu genç nüfus oluģturmaktadır. ĠĢsiz nüfusun %68' i 30 yaģından küçüktür. 357

366 ĠġGÜCÜ ĠSTATĠSTĠKLERĠ VERĠ TABANI GeniĢ yaģ grubuna ve Bölgelere (düzey 2) göre iģsizler (Bin) ( 15 + yaģ ) Toplam TRB2 (Van, MuĢ, Bitlis, Hakkari) YIL BÖLGE KODU BÖLGE ADI ĠĢgücüne katılma oranı (%) ĠĢsizlik oranı (%) Ġstihdam oranı (%) 2009 TRB21 Van 41,6 15,6 35,1 358

367 Eğitim durumuna ve Son çalıģılan iģteki duruma göre issizler (Bin) ( 15 + yaģ ) 2009 TRB2 (Van, MuĢ, Bitlis, Hakkari) Okuma yazma bilmeyen Lise ve dengi meslek okulu Yükseköğretim Toplam Lise altı Ücretli veya yevmiyeli ĠĢveren veya kendi hesabına Ücretsiz aile iģçisi Daha önce çalıģmamıģ olanlar yıldan önce iģten ayrılanlar Toplam Tablo 91 : ĠĢgücü Ġstatistikleri 359

368 M.4.2. Göçler Ġllerin aldığı göç, verdiği göç, net göç ve net göç hızı ( dönemi) Net Göç Hızı Ġl ADNKS 2011 Nüfusu Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Türkiye ,00 Van ,415 72,273-48,858-46,67 M.4.3. Göçebe iģçiler (Mevsimlik) Ġlde göçebe iģçi bulunmamaktadır. Van Ġlinden diğer illere göçebe iģçi gitmektedir. M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı Van alanı içendeki toprakları, özel topraklar ve kamu toprakları olarak iki gruba ayırdığımızda; kamu toprakları Devletin hüküm ve tasarrufu altındaki topraklar, Belediye sınırı dıģındaki ortak mallar, kamunun özel mülkleri, kamunun kentsel geliģmeyi yönlendirme amaçlı kurumların toprakları ve Belediyenin toprakları olarak ortaya çıkmaktadır. Özel topraklar ise gecekondu mülkiyetli özel mülkler ve hisseli özel mülkler olarak ortaya çıkmaktadır. Van'da kent toprakları Ġpekyolundan Sıhke ye, ġabaniye den Akküprü ye kadar uzanan alanda en yüksek değeri almaktadır. Kamu kuruluģları ise kent dıģına doğru düģük yoğunlukta toprak kulanımına gereksinim duymaktadır. 360

369 M.4.5. Konut Yapım Süreçleri Van' da zaman içerisinde farklı konut süreçlerinin ortaya çıkması bir yandan geliģmesi, ülkede inģaat sanayinde üretim güçlerinin geliģmesi ile iliģkili olmuģ diğer taraftan gelir düzeyi ve devletin yönlendirmesi ile oluģan konut talebi belirlenmiģtir. 1980' lere kadar apartman tipi konutlaģma çok az olmuģ, 1980' lerin ortasında kooperatifleģme devlet destekli ekonomik yardımlarla 1995' lere kadar hızlanmıģtır. Konut sorununa çözüm bulabilmek için BaĢbakanlık TOKĠ tarafından ilimizde toplam 5092 adet konut yapılmıģ olup, büyük bir kısmı teslim edilmiģ ve Ġlin konut ihtiyacının bir kısmını karģılanmıģtır. M.4.6. Gecekondu Ġslah ve Önleme Bölgeleri Ġlde gecekondulaģmayı planlı bir Ģekilde yönetmek için tedbir ve önleme çalıģmaları yoktur. M.5. YerleĢim Yerlerinin Çevresel Etkileri M.5.1. Görüntü Kirliliği YelerĢim yerlerinden kaynaklanan görüntü kirliliği vardır. M.5.2. Binalarda Ses Ġzolasyonu Van ilinde yoğun bir gürültü olmadığından binalarda ciddi anlamda ses izolasyonuna yönelik çalıģmalar yapılmamaktadır. M.5.2. Havaalanları ve Çevresinde OluĢturulan Gürültü Zonları Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi bölüm L.2.4 te verilmektedir. M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü 361

370 Ticari ve endüstriyel kulanmılardan kaynaklanan gürültünün önlenmesi için ölçümler yapılmakta olup Yönetmelik sınır değerlerine göre uygulama yapılmaktadır. M.5.5. Kentsel Atıklar BaĢta merkez ilçe olmak üzere, tüm ilçelerimizde düzensiz katı atık ( çöp ) depolaması yapılmaktadır. Ġl Merkezinde Katı Atıklar Van-Özalp karayolunun 7.km. sinde bulunan VahĢi Depolama Sahasında bertaraf edilmektedir. Atıkların toplanması ve taģınması iģlemi Van Belediyesi Temizlik ĠĢleri Müdürlüğü kontrolünde yüklenici firmaca yapılmaktadır. Van Mahalli Ġdareleri Sürdürülebilir Çevre Yönetimi Birliği tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile tüzel kiģilik kazanmıģ ve özellikle katı atıkların düzenli depolanması esas alınarak, tarihinde çalıģmalarına baģlamıģtır. M Binalarda Isı Yalıtımı Binaların ısı yalıtımının yapılması hakkında yerel yönetimin yatırım gücü olmadığından imar planlamasında ısı yalıtımı ile ilgili hükümler bulunmamaktadır. 362

371 M.6. Nüfus M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre M.6.2. Nüfusun DeğiĢimi YaĢ, Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre Dağılımı Ġlçelere göre il/ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu Açıklama: Ġl, ilçe, belediye, köy ve mahallelere göre nüfuslar belirlenirken: Nüfus ve VatandaĢlık ĠĢleri Genel Müdürlüğü tarafından, ilgili mevzuat ve idari kayıtlar uyarınca Ulusal Adres Veri Tabanı (UAVT)'nda yerleģim yerlerine yönelik olarak yapılan; idari bağlılık, tüzel kiģilik ve isim değiģiklikleri dikkate alınmıģtır. Ġl Ġl/Ġlçe merkezi Belde/Köy Toplam Van Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Merkez 353, , ,171 92,496 47,261 45, , , ,406 Bahçesaray 3,287 1, ,204 6,977 7,227 17,491 8,674 8,817 BaĢkale 13,855 7,956 5,899 50, ,361 64,216 33,956 30,26 Çaldıran 15,198 8,394 6,804 52,169 26,699 25,47 67,367 35,093 32,274 Çatak ,603 3,027 17,768 8,821 8,947 24,398 12,424 11,974 Edremit 12,629 6,355 6,274 12,048 6,053 5,995 24,677 12,408 12,269 ErciĢ 76,463 40,195 36,268 82,987 42, ,45 82,612 76,838 GevaĢ 10,366 5,198 5,168 18,845 9,261 9,584 29,211 14,459 14,752 Gürpınar 5,352 2,821 2,531 34,293 17, ,645 20,104 19,541 Muradiye 14,267 7,262 7,005 37,193 18,952 18, ,214 25,246 Özalp 11,476 6,312 5,164 63,848 32,309 31,539 75,324 38,621 36,703 Saray 3,783 2,142 1,641 19,595 9,928 9,667 23, ,308 Toplam

372 Tablo 92 : Ġlçelere göre il/ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu

373 Bitirilen eğitim düzeyi, cinsiyet ve yaģ grubuna göre il/ilçe merkezleri nüfusu Van Merkez Ġl/Ġlçe merkezi YaĢ grubu Cinsiyet Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen Ġlkokul mezunu Ġlköğretim mezunu Ortaokul veya dengi okul mezunu Lise veya dengi okul mezunu Yüksekokul veya fakülte mezunu Yüksek lisans mezunu Doktora mezunu Bilinmeyen Erkek 22 32, ,685 Kadın 77 31, ,18 Erkek 42 2,865 13, ,483 Kadın 333 3,736 10, ,363 Erkek 161 1,603 8,019 6, ,871 Kadın 959 2,916 5,804 4, ,54 Erkek ,136 4,893 1, ,907 Kadın 1,072 2, ,695 2, ,502 Erkek ,452 3, ,197 3, ,352 16,605 Kadın 1,765 2,275 3,842 2, ,644 1, ,891 Erkek ,286 3, ,359 2, ,632 Kadın 1,791 2,21 4,487 1, ,088 1, ,906 Erkek ,245 2, ,178 1, ,875 Kadın 1,446 1,877 3, , ,782 Erkek ,663 1, ,917 1, ,009 Kadın 1,131 1,32 2, ,765 Erkek ,159 1, , ,447 Kadın 1,811 1,77 2, ,916 Erkek , , ,239 Kadın 1,566 1,062 1, , Erkek , ,345 Tablo 93 : Bitirilen eğitim düzeyi, cinsiyet ve yaģ grubuna göre nüfus Toplam 365

374 Nüfus yoğunluğu M.6.3. Ġl ve Ġlçelerin Nüfus Yoğunlukları Ġl ve cinsiyete göre il/ilçe merkezi, belde/köy nüfusu ve nüfus yoğunluğu, Toplam İl ve ilçe merkezleri Belde ve köyler İl Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Van Tablo 94: Nüfus Yoğunluğu M.6.4. Nüfus DeğiĢim Oranı Nüfus DeğiĢim Oranı ile ilgili bilgiye ulaģılamamıģtır. Kaynaklar: - Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Kültür ve Turizm Müdürlüğü Ġl Milli Eğitim Müdürlüğü Ġl sağlık Müdürlüğü

375 -Çevre ve ġehircilik ĠlMüd TÜĠK Van Bölge Müd. 2011, 367

376 N. ATIKLAR N.1.Evsel Katı Atıklar Envanter çalıģmaları neticesinde kiģi baģına düģen atık miktarı 1,10 kg/kiģi-gün olarak belirlenmiģtir. Atıkların envanteri oluģturulurken mevcut durum itibarıyla konutlar, iģyerleri vs. Ģeklinde bir ayrıma gidilmemiģtir. Mevcut çöp alanına merkez ilçe dıģında Bostaniçi belediyesine ait atıklar da gelmektedir. Söz konusu beldeden gelen atıklar yaklaģık olarak kg/gün olmaktadır. Bostaniçi beldesine ait atığın envanteri ile ilgili bir çalıģma yapılmamıģtır. Bunun dıģında atığın nem içeriği %45 mertebesindedir. Mevcut çöp alanında vahģi depolama uygulanmaktadır. Atık Cinsi Günlük Ortalama Ağırlık, Kg Günlük Ortalama Ağırlık Oranı, (%) Sebze, meyve, yemek, bahçe, odun, vb ,399 42,4 Plastik ve plastik ,263 6,7 ürünleri Kağıt ve kağıt ürünleri ,744 5,45 Cam ve cam ürünleri 9.642,211 2,28 Ġnorganik ,21 Metal, demir, teneke 8.879,355 2,1 vb. Çocuk bezi ve kadın ,683 3,83 bağı Evsel tıbbi atıklar 1.294,135 0,31 Tekstil 7.876,408 1,87 Lastik 3.128,646 0,74 Kemik 4.385,327 1,14 Pil 96,559 0,023 Elektronik 194,173 0,046 Diğer 3.798,740 0,9 TOPLAM ,00 Tablo 95: Van-Merkez deki YerleĢim Birimine Ait Katı Atık Kompozisyonu (Van Belediye BaĢkanlığı, 2010). KıĢ aylarında ısınma amaçlı katı yakıt kullanımı oldukça fazladır. Dolayısıyla kül miktarı artmaktadır. Bu da organik atık miktarını arttırmaktadır. Diğer atık türlerinin önemli bir değiģiklik göstermeyeceği kabul edilmiģtir. OluĢan atık envanterini gösterir 368

377 veriler Tablo 95 de de gösterilmiģtir. Bu verilerden yola çıkılarak yıllık katı atık envanterini gösterir veriler Tablo 97 de verilmiģtir. Envanter çalıģmaları neticesinde kiģi baģına düģen atık miktarı 1,10 kg/kiģi-gün olarak belirlenmiģtir. Atıkların envanteri oluģturulurken mevcut durum itibarıyla konutlar, iģyerleri vs. Ģeklinde bir ayrıma gidilmemiģtir. Mevcut çöp alanına merkez ilçe dıģında Bostaniçi belediyesine ait atıklar da gelmektedir. Söz konusu beldeden gelen atıklar yaklaģık olarak kg/gün olmaktadır. Bostaniçi beldesine ait atığın envanteri ile ilgili bir çalıģma yapılmamıģtır. Bunun dıģında atığın nem içeriği %45 mertebesindedir. Mevcut çöp alanında vahģi depolama uygulanmaktadır. Bakanlığımız ĠPA Dairesi BaĢkanlığına VANÇEB tarafından Katı Atık Yönetim Sistemi Projesi sunulmuģtur. Bakanlığımızca söz konusu proje Avrupa Birliğine sunulmuģtur. Avrupa Birliği Delegasyonu Heyeti söz konusu projeyi yerinde incelemeye gelmiģtir. Katı Atık Yönetim Sistemi Projesi kapsamında Van Merkez katı atık sahasına taģınması planlanan katı atıklar için 7 adet Aktarma istasyonu yer seçimi yapılmıģ olup tahsisi iģlemleri için baģvurular yapılmıģtır. Mevcut proje kapsamında bütün katı atık sahalarının rehabilitasyonu planlanmaktadır. VANÇEB e Ġl Merkez ve bütün Ġlçe Belediye BaĢkanlıkları üyedir. Kaynak : VANÇEB N.2.Tehlikeli Atıklar Ġlimizde tehlikeli atık üreten firmalara ait atık cinci ve atık miktarları Ģöyledir: Ġpragaz A.ġ; 84 kg/yıl makine yağı, 60 kg/yıl gres yağı, 756 kg/yıl boya çamuru, 156 kg/yıl varil-boyalı teneke, EÜAġ Van Santralleri ĠĢletme Müdürlüğü ise 4 adet, izolasyon sıvısı ile birlikte yaklaģık yılda 2,5 ton olan PCB li trafodur. Ġlimizde faaliyet gösteren, atık yağ üreten iģletme ve kuruluģların iģ ve iģlemleri ise tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği uyarınca sürdürülmektedir. 369

378 N.3.Özel Atıklar N.3.1.Tıbbi Atıklar VAN ĠLĠ SAĞLIK KURULUġLARI YÖNETMELĠK UYGULAMALARI DEĞERLENDĠRME Ünite Ġçi Atık Yönetim Planı Evsel Atıklar Kaynağında Ayrı Toplama Ambalaj Atıkları Tıbbi Atıklar Kesici- Delici Atıklar Tehlikeli Atıklar Ünite Ġçi Atık TaĢıma Aracı Geçici Depolama Geçici Atık Deposu Konteyner Temizlik ĠĢçilerinin Özel Tıbbi Atık Kıyafeti OLUMLU (Adet) OLUMLU ( % ) OLUMSUZ (Adet) OLUMSUZ ( % ) Personel Ġçin Özel Eğitim OluĢan Tıbbi Atık Miktarı kg/gün kg/yıl * Yukarıdaki tablo denetimi yapılan her sağlık kuruluģu için ayrı ayrı doldurulacak ve sonuçların toplamı bütün sağlık kuruluģlarını kapsayacak Ģekilde adet ve yüzde olarak özetlenerek verilecektir. Bakanlığa sadece yukarıdaki özet tablo gönderilecektir. Tablo 96: Tıbbi Atıkların YaklaĢık Miktarları 370

379 GeliĢen teknolojilerin beraberinde getirdiği önemli Çevre sorunlarından biri ve insanlık açısından belki de en önemlisi tehlikeli atıklardır. Tıbbi atıklarda bu tehlikeli atıklar sınıfına girdiğinden atıkların üreticileri olan Sağlık kuruluģları, oluģan atıkların gerek ürettikleri yerde gerekse de dıģındaki kiģilerin sağlığına ve çevreye verebilecekleri zararları en aza indirmek için sınıflandırma, geçici depolama, ünite içinde taģıma, iģleme ve nihai bertaraf aģamalarında uyulması gereken kurallar Çevre bakanlığından alınan Tıbbi atıkların kontrolü yönetmeliğinin uygulanmasına dair Sağlık Bakanlığının tarih ve 8149 sayılı yazıları gereği genelgenin bir nüshası tüm ilçe kaymakamlıklarına ve ilgili birimlere (tüm Sağlık Ocakları, tıp poliklinikler,eczaneler,tüm kamu ve özel hastanelere)gönderilmiģtir. Ayrıca özel muayeneler ve laboratuarda gönderilmesi için yataklı tedavi Ģubesine de bir nüshası gönderilmiģtir. Bütün bu çalıģmalar neticesinde tıbbi atıkların toplanmasında ve taģınmasında 2009 yılı birinci yarısına kadar imha yöntemleri evsel atıklardan ayrı olarak kireçle gömme yöntemine göre bertaraf edilmekte idi yılının ikinci yarısında buharlı sterilizasyon tesisi faaliyete alınmıģ olup, il genelinde lisanslı araçlarla toplanan tıbbi atıklar sterilizasyon tesisinde bertaraf edilmektedir. Tıbbi atıklar sağlık kuruluģlarında ayrı toplanıldığı halde katı atık depolarında evsel atıklarla birlikte düzensiz olarak depolanmaktadır. Van ili Merkezinde toplam 19 resmi sağlık kurumu, 9 özel tıp merkezi, 8 özel poliklinik, 6 güzellik salonu, 4 röntgen merkezi, 11 laboratuar, 119 muayenehane, 49 eczane, 5 ecza deposu bulunmaktadır. N.3.2. Atık Yağlar 2003 yılından günümüze kadar 6 araç ve 1 firmaya atık taģıma lisansı verilmiģ olup lisans yenileme baģvurusu yapmayan 4 aracın lisansı Valiliğimizce iptal edilmiģtir. Yürürlükte 3 adet lisansa sahip firmanın aracı bulunmaktadır. Ġlimizde kota uygulamasına tabi 1 adet iģletme (Wanoil, OSB) bulunmaktadır. 371

380 Ġlimizde faaliyet gösteren 18 adet yetkili servis, değiģik tarihlerde tarafımızdan denetlenmiģ ve geçici depolama ve bertaraf konusunda bilgilendirilmiģtir. Atık motor yağı üreten servislere 2007 yılı atık yağ beyan formları tanzim ettirilerek formlar Bakanlığımıza gönderilmiģtir. Makine parkı mevcut olan kamu kurum ve kuruluģlarına, atık yağların geçici depolanması ve yetkilendirilmemiģ kiģi ve kuruluģlara atık yağ verilmemesi konusunda resmi yazı ile tebligat yapılmıģ olup denetimlere devam edilmektedir. KURUM ADI 2009 YILI VAN ĠLĠ ATIK YAĞ ÜRETEN KURUMLAR TABLOSU ATIK YAĞ ÜRTEN KAYNAK 2009 ATIK YAĞ MĠKT. ATIK YAĞI TOPLAYAN FĠRMA Karayolları Bölge Müd. Araç ve ĠĢ Mak Kg PETDER DSĠ Böl. Müd. Araçlar ve iģ Kg. Yetkili Servis Beklenmekte Mak. HYUNDAI AHSEN YanmıĢ Motor Kg. Yetkili Servis Bekleniyor OTOMOTĠF Yağı SARDUR OTOMOTĠF YanmıĢ Motor Kg. PETDER Yağı KIA YALVAÇLAR YanmıĢ Motor 480 Kg. PETDER OTOMOTĠF Yağı DOĞU OTOMOTĠF YanmıĢ Motor Kg. PETDER Yağı SEVĠMLĠ OTOMOTĠF YanmıĢ Motor Kg. PETDER Yağı TATA OTOMOTĠF YanmıĢ Motor 150 Kg. PETDER yağı ġefkatlar YanmıĢ motor Kg PETDER OTOMOTĠF Yağı RENAULT MAĠS YanmıĢ motor Kg. PETDER MOT. ARAÇLAR Yağı TOYOTA YÖRÜK OTOMOTĠF YanmıĢ Motor Yağı Kg PETDER VANGÖLÜ MOTORLU ARAÇLAR AKKÖPRÜLÜ OTOMOTĠF. ġengüller OTOMOTĠF GÖRGÜLÜ OTOMOTĠF (CTROEN YETKĠLĠ SERVĠSĠ) KAVAL OTOMOTĠF (HONDA YETKĠLĠ SERV.) YanmıĢ motor Yağı YanmıĢ Motor Yağı YanmıĢ Motor Yağı YanmıĢ Motor Yağı YanmıĢ Motor Yağı _ 2009 yılı içerisinde servis revizyonda olduğundan atık yağ oluģumu gerçekleģmemiģtir Kg PETDER Kg PETDER 400 Kg YETKĠLĠ SERVĠS BEKLENMEKTE Kg PETDER RASA ENERJĠ akine Yağı Kg Öz Mobil Mad. Yağ Üretim Paz.San. Tic. 372

381 ÜRETĠM SANT.A.ġ BMC ÇĠÇEKLER OTOMOTĠF ERCĠġ ġeker FAB. YanmıĢ Motor Yağı Makina yağlama yağı Ltd. ġti. 310 Kg PETDER 370 Kg Yetkili Servis Beklenmekte Tablo 97 : 2009 Yılı Van Ġli Atık Yağ Üreten Kurumlar Tablosu N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar Ġlimizde henüz atık bitkisel yağlarla ilgili herhangi bir geçici depolama ya da geri kazanım tesisi bulunmamaktadır. Ġlimizde bulunan tüm bitkisel atık yağ üreticileri (lokantalar, yemek fabrikaları, oteller, yemekhaneler, turistik tesisler, dinlenme tesisleri ve kamu kurumları) bitkisel atık yağlar ve geri kazanımı hususunda Müdürlüğümüz tarafından bilgilendirilmiģtir. N.3.4. Pil ve Aküler Pillerin ayrı toplanması için TAP Derneği ile iģbirliği yapılarak Ģehir merkezinin çeģitli yerlerine pil kutuları bırakılarak kısmen çalıģma baģlatılmıģtır. Özellikle Ġlköğretim okullarında toplanan pillerin sağlıklı bir Ģekilde bertaraf veya geri kazanım tesislerine ulaģtırılması sağlanmaktadır. Ġl genelinde akümülatörler lisanslı araçlarla ayrı olarak toplanmaktadır. Ġlde geri kazanım tesisi olmadığından bertaraf yöntemi ile ilgili bilgi mevcut değildir. N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller Bu tür atıkların oluģtuğu yerlerle ilgili bir çalıģma bulunmamaktadır. N.3.6. Tarama Çamurları Van Belediyesine ait Atık su Arıtma Tesisinde oluģan arıtma çamurları tesise ait filtrede koyulaģtırılarak katı atık sahasına nakli gerçekleģmektedir. N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar 373

382 Ġl genelinde elektrik ve elektronik atıkları konusunda ayrı toplanma yapılmamaktadır. N.3.8. Kullanım Ömrü BitmiĢ Araçlar Bu tür atıklar ile ilgili bir çalıģma bulunmamaktadır. N.4. Diğer Atıklar N.4.1. Ambalaj Atıkları Ġlimizde ambalaj atıkları ile ilgili ambalaj üretici ve piyasaya süren firmalara bilgilendirici toplantı yapılmıģ olup kod ve Ģifre verilmeye baģlanmıģtır. Ġlde ambalaj atıkları toplama, ayırma ve geri dönüģüm tesisi bulunmamaktadır. N.4.2. Hayvan Kadavraları Ġl genelinde hayvan kadavrası bulunmamaktadır. N.4.3. Mezbaha Atıkları Van Ġli ve Ġlçelerinde bulunan mezbahanelerden kaynaklanan atıklardan sadece Van-Et Entegre Et ĠĢletmesinde Rendering tesisi mevcut olup atıklar iģletilmektedir. N.5. Atık Yönetimi N.6.Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu Tablo 106 da verilmiģtir. N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, TaĢınması ve Aktarma Merkezleri Ġlde katı atıkların toplanması, taģınması ve bertaraf edilmesi iģlemleri Van Belediyesince yüklenici firmaya yaptırılmaktadır. Toplama yöntemi olarak poģetleme, çöp bidonları ve çöp konteynerleri kullanılmaktadır. PoĢetleme sitemi, Ģehir merkezi ve Ģehir merkezine yakın mahallelerde uygulanmaya baģlanmıģtır. 374

383 Bu sistemin 2008 yılı içerisinde geniģletilmesi planlanmaktadır. PoĢetleme sisteminin uygulanmadığı yerlerde çöp bidonu ve çöp konteynerleri kullanılmaktadır. Çöp toplama ve taģıma iģlemi yüklenici firmaca günlük 3 vardiya halinde yürütülmektedir. Atıkların kaynağında ayrı toplanması sadece tıbbi atıklar konusunda hastanelerde uygulanmaktadır. Ġl Merkezinde katı atıkların taģınması konusunda herhangi bir transfer istasyonu bulunmamaktadır. Çöp taģıma iģlemlerinde kamyon ve traktör kullanılmaktadır. N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri N.8.1. Katı Atıkların Depolanması Ġlde, Merkez ve tüm ilçelerde düzensiz depolama yapılmaktadır. Ġl merkezine ait tüm atıklar Van- Özalp karayolun 7. km.' sinde bulunan düzensiz depo alanında depolanmaktadır. Mevcut depo alanı sulama amaçlı kullanılan Sıhke Göletine çok yakın ve yüksek olması nedeni ile gölet suyunda kirlilik yaratacağı muhtemel bir durumdur. Bununla beraber yeraltı suyu kirlenme riskine karģı herhangi bir önlem alınmadığından yeraltı sularında kirliliğe neden olmaktadır. N.8.2. Atıkların Yakılması Ġl genelinde katı atık yakma tesisi bulunmamaktadır. N.8.3. Kompost Ġl genelinde katı atık kompost tesisi bulunmamaktadır. N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi Ġlde geri kazanım tesisi bulunmamaktadır. ġehir genelinde atıkların ayrı toplanması konusunda herhangi bir çalıģma yapılmamaktadır. Geri DönüĢümlü atıkların toplanması için Van Belediyesi tarafından çalıģmalara baģlanmıģ ancak uygulamaya geçilmemiģtir. N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri Mevcut çöp sahası içerisinde herhangi bir tesis bulunmamaktadır. Mevcut depo sahası düzensiz depolama olduğundan depo alanında gaz çıkıģı ile ilgili 375

384 herhangi bir önlem alınmamıģtır. Çöpler depo alanına dökülerek üstü toprakla kapatılmaktadır. Çöp sızıntı suyu drenaj sistemi olmadığından yeraltı sularının kirlenmesi de kaçınılmazdır. Sızıntı sularının mevcut alanın yakınındaki gölete aktığı gözlemlenmektedir. Ġl merkezine ait depo sahası Van - Özalp karayolunun hemen kenarında bulunduğundan karayolunda koku ve görüntü kirliliği meydana getirmektedir. Kaynaklar: - Van Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü, Van Belediye BaĢkanlığı, 2011 O.GÜRÜLTÜ VE TĠTREġĠM O.1. Gürültü Fizyolojik bir olay olarak ses; "esnek bir ortam içinde periyodik titreģimler yapan bir kaynağın ortamın denge basıncında değiģimler meydana getirmesi ve bu basınç dalgalarının sabit bir hız ve belirli bir faz farkı ile ortamın uzak noktalarına kadar iletilmesi" Ģeklinde tanımlanmaktadır. Fizyolojik yönden ise ses; sözü edilen basınç akımı tarafından uyarılan iģitsel bir duyudur. Fiziksel olarak geliģigüzel yapılı ve birbiri ile uyumlu frekans bileģenleri olmayan ses düzeyleri, gürültü olarak tanımlanır ve bunlar kısaca istenmeyen, rahatsız edici seslerdir. Gürültü, temel ses birimleri olan ses gücü (p: watts), ses Ģiddeti (1. watts (m2) veya bunların iģitilebilen minimum basınca bağlı olarak ifade edilen bagaritmik değerleri (db ; desibel) yardımıyla ölçülmekte, insan kulağının algılama özelliğide hesaba katılarak yapılacak değerlendirmelerde ayrıca frekans ağırlıklı Ģebekeler (dba) kullanılmaktadır. Gürültünün çevre kirliliği olarak etkilerinin incelendiği durumlarda, çeģitli 376

385 gürültü kaynaklarından üretilen gürültünün zamana göre değiģimlerini ve spektral özelliklerini hesaba katan ve olumsuz etkilenme ile iyi iliģkili bulunan özel değerlendirme birimleri (indeksler) de yaygın olarak kullanılmaktadır. Gürültü; insanların iģitme sağlığını ve algılamasını olumsuz etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozabilen iģ performansını azaltan, çevrenin hoģluğunu ve sakinliğini yok ederek niteliğini değiģtiren önemli bir çevre kirliliği türüdür. Bir çevre sorunu olarak ele alındığında, öncelikle gürültünün insan ve toplum sağlığı açısından kabul edilebilecek en yüksek düzeylerinin (gürültü ölçüt ve limitlerinin) ortaya konması, daha sonra, incelenen çevredeki mevcut gürültü koģullarının ölçüm ve tahmin yöntemleri ile belirlenmesi ve bunlara bağlı olarak da gürültünün bir sistem içinde kontrol altına alınması çalıģmalarının yapılması gerekmektedir. Soruna fazla eğilmemiģ geliģmekte olan ülkelerde; alt yapı yetersizliği, endüstride yeni tekniklerin uygulanmasında bilgi eksiklikleri, büyük kentler ve çevresinde kontrolsüz nüfus artıģları, plansız ve düzensiz kentleģmeler, yeni ulaģım sistemlerinin planlanmasında çevresel etki değerlendirmesinin yapılmaması, eğitim eksiklikleri, temel hizmetlerindeki yetersizlikler, teknik güçlüklerden kaçınma kaygısı, ilgili devlet kuruluģları arasındaki koordinasyonun kurulmamıģ olması ve en önemlisi ekonomik sebepler, sorunun çözümünü geciktirmektedir. Bu gerçeği yaģamakta olan Türkiye'de 1986 yılında Çevre Kanunu kapsamında çıkarılmıģ Gürültü Kontrol Yönetmeliği yürürlükte bulunmaktadır. Ayrıca gürültü sorunlarını da içeren ÇED yönetmeliği uygulamaya konmuģtur. O.1.1 Gürültü KaynaklaIarı O Trafik Gürültüsü Kentlerdeki ulaģım faaliyetleri; motorlu taģıt ulaģımı raylı sistemler ve havaalanları gürültü kaynakları olarak ortaya çıkmaktadır. Motorlu taģıt sayısındaki önlenemez artıģlar ulaģım hızlarının artıģı, kentçi ulaģımın düzene girmemesi ve duruģ kalkıģlar, yolların teknik yetersizlikleri, ağır taģıt sınırlamasının diğer ülkelerin aksine sessiz gece saatlerine sarkıtılması, sürat yapılan yollarda tampon alan uygulamasının olmayıģı, kent planlarında ve imar 377

386 izinlerinin verilmesinde "Gürültü Kontrol Yönetmeliği"nin uygulanmaması ve imar yönetmeliklerinde ses yalıtımı ile ilgili maddelerin bulunmayıģı gibi sebepler sorunun giderek büyümesine sebep olmaktadır. O Endüstri Gürültüsü Van ili endüstri bakımından fakir olduğundan ve mevcut iģletmelerin de büyük bir kısmı Ģehir dıģında, Organize Sanayi Bölgesinde olduğundan endüstriden kaynaklanan gürültü önemsenmeyecek düzeydedir. O ĠnĢaat Gürültüsü ġehirlerde çevre gürültüsüne katkıda bulunan kaynaklardan biri de bina ve yol inģaatlarında kullanılan makine ve cihazlarla yapılan iģletmelerdir. Bu konuda yapılan sistemli bir çalıģma bulunmamaktadır. Ġl Merkezinde kenar mahallerde biriket imalathanelerinin gürültü oluģturduğuna dair zaman zaman Ģikayetler gelmektedir. Briketçilerin Ġl dıģına taģınma çalıģmaları devam etmektedir. O YerleĢim Alanlarında OluĢan Gürültüler 2002 yılı içerisinde Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü tarafından gürültünün yoğun olduğu bazı pilot bölgelerde aylık ölçümleri yapılmıģ, ancak ölçümler dijital olmayan cihazla yapıldığından ne derece sağlıklı olduğu belli olmamaktadır. O Havaalanları Yakınında OluĢan Gürültü Konu ile ilgili elimize gelen mevcut bilgiler Bölüm L.2.4 te ayrıntılı olarak verilmektedir. O.1.2. Gürültü ile Mücadele Ġlimizde görüntü ve gürültü kirliliğine yol açan Ģehir merkezlerinde ve yol güzergahlarında bulunan küçük imalathanelerin Ģehir dıģına çıkarılma çalıģmaları tamamlanmıģtır yılında gürültü ile ilgili Ģikayetler değerlendirilerek Müdürlüğümüzce mevzuat çerçevesinde iģlemler yapılmıģtır. O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri Ġlimiz genelinde madencilik faaliyetleri sırasında patlayıcı maddeler 378

387 kullanılarak atmosferde Ģok dalgaları ve yüksek ses düzeyi oluģturmaktadır. Faaliyet sahipleri tesislerinin insan ve çevre sağlığına olumsuz etkilerini önlemek için gerekli taahhüdlerde bulunmakta olup Müdürlüğümüzce denetlenmektedirler. O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri ÇalıĢanların iģ verimliliğini düģürmesi, dikkat dağıtması ve sonucunda da iģ kazalarını meydana getirmesi açısından oldukça önemli olup sosyal çevreyi etkilemektedir. O.1.4. Gürültünün Ġnsanlar Üzerine Olan Etkileri O Fiziksel Etkileri Gürültünün fiziksel ve fizyolojik etkileri tıp biliminde çok uğraģılan ve araģtırılan konulardır. Son araģtırmalar, gürültünün insan fizyolojisi üzerindeki etkilerinin daha önce bilinenlere göre daha fazla olduğunu vurgulamaktadır. ĠĢitme kaybı, gürültünün iģitme mekanizması üzerindeki en önemli etkisidir. Ġleri yaģlarda ortaya çıkan doğal iģitme kaybından farklı olan bu durum, yüksek düzeyli gürültülerden uzun süre etkilenme sonucu, geçici veya sürekli iģitme eģiği kayması ve akustik travma gibi üç ayrı Ģekilde görülmektedir. Ayırca gürültünün doğmamıģ çocuklar ve prematüre doğumlar üzerine olumsuz etkileri de belirlenmiģtir. O Fizyolojik Etkileri BaĢlıca fizyolojik etkileri kas gerilmeleri, stres, kan basıncında artıģ, kalp atıģlarının ve kan dolaģımının değiģmesi, göz bebeğinin büyümesi ve uykusuzluktur. Yapılan araģtırmalar, yüksek düzeyde gürültüye maruz kalan iģçiler ve özellikle gürültü ile birlikte vibrasyon (titreģim) veya CO gibi zehirleyici maddelere maruz kalınmasının kan basıncını arttırdığını ortaya çıkarmıģtır. O Psikolojik Etkileri Günümüz kent insanının yıpratıcı çalıģmalar ile bozulan fizyolojik ve psikolojik sağlığı, gürültü etkilenmesi ile artmıģ ve gürültüye dayanıklılığı ve hoģgörüsü azalmıģtır. Gürültünün psikolojik etkilerinin baģında sinir bozukluğu, sıkıntı, öfke, korku, tedirginlik, yorgunluk ve zihinsel etkilerde yavaģlama gelmektedir. O Performans Üzerine Etkileri Gürültünün performans üzerine etkileri baģlıca; moral bozukluğu, anlamada güçlük ve konsantrasyon bozukluğu, iģ performansını etkileyerek iģ verimini düģürmesi ve iģ kazalarına sebep olmasıdır. O.2. TitreĢim 379

388 Ġlimiz ve ilçelerindeki titreģim kaynaklarının baģlıcaları taģ ocaklarıdır. Kaynaklar: - Van Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü, Türkiye nin Çevre Sorunları, Türkiye Çevre Vakfı, Çevre Kirlenmesi vekontrolü, Prof. Dr. Mehmet KARPUZCU,

389 P. P. AFETLER P.1. Doğal Afetler P.1.1. Depremler Diri Faylar ve Depremsellik Van, Ülkemizde deprem üreten ve deprem üretme potansiyeli taģıyan önemli tektonik yapıların bulunduğu bölgede yer almaktadır. Van ve Çevresinde Yeralan Aktif Faylar Van ve çevresinde deprem oluģturma potansiyeli taģıyan önemli aktif faylar; Çaldıran Fayı, ErciĢ Fayı, Hasan Timur Gölü Fayı, Süphan Fayı, Malazgirt Fayı, Tutak Fayı, Balık Gölü Fayı, Doğubayazıt Fayı, BaĢkale Fayı ve Beyüzümü Fayı dır. Ayrıca Güney Doğu Anadolu Bindirmesi de aktif bir yapı olarak kabul edilmektedir. Bu faylardan Çaldıran Fayı, ErciĢ Fayı ve Hasan Timur Gölü Fayı ve BaĢkale Fayı Ġl sınırları içinde yer almaktadır. Çaldıran Fayı (ÇF) Çaldıran Fayı, batıda Aladağların doğu devamı sayılan Azizan Dağında baģlar, Çaldıran Ġlçesinden geçerek GD yönünde Ġran sınırına kadar uzanır (Ek 1A, 1B, 1C, 1D; ġekil 2.3.1). Genel doğrultusu KB-GD olan fay, sağ yönlü doğrultu atımlı fay özelliğinde ve yaklaģık 55 km uzunluğundadır. Batıda Alaçayır köyü ile HıdırmenteĢ gölü arasında düz çizgisel olarak uzanan fay, doğuya devamında Çaldıran Ġlçesinden, Kalkandelen, Yağbasan köylerinden ve Bezirhan, Güngören köyleri güneyinden ve Yukarı Gülderen köyünden geçerek Ġran sınırı yakınına kadar uzanır. Çaldıran Fayının Ġran sınırı yakınından doğuya devam ettiğini gösterir belirgin bir veri bulunamamıģtır (ġaroğlu ve diğerleri, 1987). Ancak ve tarihlerinde Ġran da, Türkiye sınırı yakınında meydana gelen iki deprem, merkez üssü bulunmaktadır. Bu depremleri oluģturan fayların, Çaldıran fayının devamı olma olasılığı vardır. Çaldıran Fayı, 24 Kasım 1976 tarihinde kırılmıģ ve M = 7,3 büyüklüğünde bir deprem olmuģtur. Aletsel ve makrosismik verilere göre bu depremin merkez üssü Çaldıran Ġlçesi çevresidir. Büyük boyutlu can ve mal kaybı meydana gelen bu deprem, son yüzyılda ve aletsel dönemde bölgeyi ve Van ilini etkileyen en önemli yıkıcı depremdir. Bu depremde, 55 km uzunluğunda yüzey yırtılması meydana gelmiģ, 370 cm lik sağ yönlü atım geliģmiģtir. Çaldıran düzlüğünde Kuvaterner yaģlı alüvyonları ve Tendürek 381

390 yanardağının bazaltları fay tarafından kesilmiģtir (Arpat ve diğerleri, 1977). ErciĢ Fayı (EF) Fay, ErciĢ Ġlçesinin kuzeydoğusunda yer almaktadır. Genel doğrultusu K30 o B olan fay, Kuvaterner yaģlı Girekol yanardağını kraterine yakın yerden keser. Keklikova köyünün batısında fay, fay boyunca geliģen basınç sırtları ve açılma çatlakları ile çok belirgindir. ErciĢ Ġlçesinin doğusunda, Van Gölünün kuzeyinde yer alan kırıklar, ErciĢ fayının sıçrama bölgesinde geliģen yapıları olarak değerlendirilmiģtir. Morfolojide belirgin bir çizgelik sunan ve sağ yönlü doğrultu atımlı olan fay, yaklaģık 20 km uzunluğundadır. Hasan Timur Gölü Fayı (HTGF) Muradiye Ġlçesinin yaklaģık 15 km doğusunda, Zor dağının kuzeyinden baģlayan fay, güneydoğu yönünde Saray Ġlçesinin kuzeydoğusunda Ġran sınırına kadar uzanır. Genel doğrultusu K48 o B olan fayın, sınırlarımız içindeki uzunluğu yaklaģık 45 km dir. Fay boyunca gözlenen biçilmiģ sırtlar, ötelenmiģ dereler ve çek ayır havzaları (Hasan Timur Gölü) fayın sağ yönlü doğrultu atımlı olduğunu ve Holosen aktivitesini gösterir önemli verilerdir (Aktimur ve diğerleri, 1979). 382

391 Harita 11 : Van İli ve çevresindeki diri fayları ve deprem episantırlarını gösterir harita (ölçeksiz). 383

392 Tutak Fayı (TF) Ağrı Ġlinin güneydoğusunda baģlayan Tutak Fayı, Tutak ile EleĢkirt ilçeleri arasından geçerek, doğuda Aladağlara kadar uzanmaktadır. YaklaĢık 80 km uzunluğunda olan fay, genel doğrultusu KB GD olan baģlıca üç ana geometrik segmentten oluģmaktadır. Fay, batı kesiminde çoğunlukla değiģik boyutta bloklar içeren bir ofiyolitli karmaģığı keser. Orta ve doğu bölümünde ise Üst Miyosen-Pliyosen çökel kayaları ile Pliyosen ve Kuvaterner volkanitlerini kesmektedir (ġaroğlu ve Güner, 1979). Fay çizgisel gidiģli olup, morfolojide de çok belirgindir. Fay boyunca ötelenmiģ drenaj ve diğer morfolojik unsurlar, sağ yönlü doğrultu atımlı faylanmanın Doğu Anadolu daki en güzel örneklerindendir. Tutak fayı, Çaldıran ve ErciĢ fayları ile aynı doğrultuda uzanmaktadır. Tutak fayının tarihsel dönem aktivitesine iliģkin veri bulunmamaktadır. Ayrıca fayın üzerinde, son yüzyılda meydana gelmiģ yıkıcı bir deprem de yoktur. Ancak, 21 Ocak 2007 tarihinde, Ağrı Ġlinin güneybatısında meydana gelen deprem, Tutak fayından kaynaklanmıģtır. Bu depremde aynı gün, önce 3.6 büyüklüğünde bir deprem olmuģ ve bunu 5.0 büyüklüğündeki büyük Ģok izlemiģtir. Ana Ģok ve artçılar, fayın Tutak ilçe merkezine yakın bölümüne rastlamaktadır. Çevre il ve ilçelerde de hissedilen deprem, Tutak ilçe merkezi ve buna bağlı on bir köyde 50 ye yakın bina ve hayvan barınağında hasar meydana getirmiģtir. Bu büyüklükteki deprem, fayın tamamının kırılmasıyla oluģması beklenen büyüklükte değildir. Tutak fayının tamamının kırılması durumunda, oluģacak depremin maksimum büyüklüğünün Mw: 7.2 olacağı tahmin edilmektedir (Doğan ve diğerleri, 2007). Malazgirt Fayı (MF) Malazgirt Ġlçesinin 8 km doğusunda yer alan fay, yaklaģık 20 km uzunluğundadır. YaraĢlı Küfri köylerinden geçerek, Cemalverdi yanardağına kadar uzanan fayın genel doğrultusu K-KD dur. Küfri köyünden kuzeye doğru devam eden bölümü, ara aģmalı olarak izlenmektedir. Kuzeyde Cemalverdi yanardağına ait Pliyosen yaģlı kayaları, güneyde Süphan yanardağına ait bazaltik akıntıları kesen fayın önemli özelliği, iki yanardağ arasında yer almasıdır. Fay boyunca gözlenen morfolojik yapılar, fayın sol yönlü doğrultu atımlı olduğunu göstermektedir (ġaroğlu ve diğerleri, 1987). Malazgirt fayı üzerinde ve tarihlerinde meydana gelen 6.3 büyüklüğündeki depremler, fayın yıkıcı deprem oluģturma potansiyeli taģıyan, bölgedeki önemli faylardan biri olduğunu göstermektedir. Süphan Fayı (SF) Adilcevaz ile ErciĢ ilçeleri arasında yer alan fayın uzunluğu, yaklaģık 30 km dir. Kuzeyde Miyosen yaģlı andezit ve bazaltları, güneyde ise Süphan yanardağına ait volkanik 384

393 birimleri kesmektedir. Genel doğrultusu K 30 o D olan ve birkaç kırıktan oluģan fay, 5 km eninde bir zon oluģturmaktadır. Morfolojik veriler, fayın sol yönlü doğrultu atımlı olduğunu göstermektedir (ġaroğlu ve diğerleri, 1987). Balık Gölü Fayı (BGF) Genel doğrultusu güneydoğu olan fay, Ağrı Ġlinin kuzey doğusunda bulunan Balık Gölü nün kuzeyinde baģlar. Gölün batı kıyısını denetleyen fay, bu alanda Gözü dağına ait volkanitleri kesmektedir. Fay, daha güneyde Doğubayazıt düzlüğünde aralı-aģmalı olarak izlenir. Bu yörede Tendürek dağının Kuvaterner yaģlı akıntılarını, eski alüvyonlarını, yine Gözü dağının volkanitlerini, doğuya devamında ofiyolitik karıģık birimi kesen fay, Ġran sınırına kadar izlenebilmektedir. Bu fayın doğrultusunda, Ġran da da bazı Kuvaterner yaģlı faylar yer almaktadır (Berberian, 1976; Arpat ve diğerleri, 1977). YaklaĢık 100 km uzunluğunda olan fay boyunca elde edilen veriler, fayın sağ yönlü doğrultu atımlı olduğunu göstermektedir. Kuvaterner yaģlı birimlerin fay tarafından kesilmiģ olması ve güncel morfolojik yapıları denetlemesi, fayın diri olduğuna yorumlanmıģtır. Balık Gölü Fayının, Ġran da devamı kabul edilen faylar üzerinde meydana gelen Maku depremi de, bu fayın diri olduğunu göstermektedir (Berberian, 1976). Doğubayazıt Fayı (DF) Ağrı, Zor ve Tendürek dağları arsında yer almaktadır. Çok sayıda kırıktan oluģan ve zon oluģturan fayın genel doğrultusu kuzeybatıdır. 50 km uzunluğunda olan fay, Doğubayazıt düzlüğünde alüvyonları, güneydoğuya devamında Ağrı Dağının lavlarını ve ofiyolitli karıģığa ait birimleri kesmektedir. Morfolojik verilere göre fay, sağ yönlü doğrultu atımlıdır. BaĢkale Fayı (BKF) BaĢkale kuzeydoğusu ile Ġran sınırı arasında uzanan bu fay, ilk defa bu çalıģmada haritalanmıģ ve BaĢkale Fayı adı verilerek tanıtılmıģtır. Fay ana zonda morfolojik olarak çok belirgin olmasına karģın, aralı-aģmalı birçok faydan oluģmaktadır. Ġran içlerinde baģlayıp, KaĢkol köyünün 500 m batısından geçerek, Gelenler köyünün yakın batısından Çığlısuyu vadisine kadar uzanan bölümü, vadinin batı yamacından geçmektedir. Bu arada fay, fay boyunca uzamıģ sırtlar ve fay gölleri ile belirgindir. Güvendik köyünün 500 m kadar batısından itibaren, Çığlısuyu vadisinin doğusunda izlenen fayın ana kırığı, Özpınar köyüne kadar tek bir çizgi halinde izlenir. Bu köyden sonra fay iki kola ayrılmaktadır. Güneydeki kol Bilgiç köyüne kadar izlenebilmektedir. Diğer kol ise, Çığlısuyu vadisinden geçerek, Vadinin batı yamacından, Albayrak Beldesinin 3 km batısından, Ortayol köyü 2 km kuzeydoğusuna, 385

394 ġimģat deresine kadar uzanır. Bu dereden sonra, 1 km kadar batıya sıçrama yapan fay, Ortayol köyü 1 km batısından, BaĢkale Ġlçesinin 3,5 km kuzeydoğusuna, Güroluk köyüne kadar uzanır. Fayın bu bölümü, 7 km uzunluğundadır. Fayın bu bölümünde, Yüksekova karmaģığı ve Pliyo-Kuvaterner yaģlı karasal çökeller fay tarafından sınırlandırılmaktadır. Ġran sınırına kadar uzanan devamı ise, Pliyo-Kuvaterner yaģlı karasal ve volkanik kayalardan geçmektedir. Genel doğrultusu kuzeydoğu olan fayın haritalanabilen kesimi, yaklaģık 55 km dir. Hava fotoğrafları ve morfolojide çizgiselliği çok belirgin olarak izlenen fay, sol yanal doğrultu atımlıdır. Çığlısuyu vadisinde görülen kükürt oluģumları, gaz çıkıģları, sıcak su kaynakları, traverten oluģumları ile fay boyunca görülen gölcükler, ötelenmiģ dereler, biçilmiģ sırtlar, fayın aktif olduğunu ortaya koyan önemli verilerdir tarihinde meydana gelen ve merkez üssü BaĢkale çevresi olan, M= 6 büyüklüğündeki deprem, yine fayın Ġran daki devamında, sınıra yakın oluģan depremler, fayın etkin olduğunu gösterir önemli verilerdir. Beyüzümü Fayı (BF) Bu fay, ilk defa bu çalıģmada Beyüzümü Fayı adı verilerek tanıtılmıģtır. Fay, en iyi Beyüzümü köyü kuzeyi (Van-Özalp yolu kuzey) ile Van çöp alanı arasında izlenmektedir. Beyüzümü köyü kuzeyinde, Kuvaterner yaģlı alüvyon yelpazesi, yelpaze delta çökelleri ile Paleosen-Eosen, Oligo-Miyosen ve Pliyosen yaģlı çökeller, yine fayın doğuya devamında, Özalp yolu kuzeyinde de (Bostaniçi gölü kuzeyi) Pliyosen çökelleri ile Kretase yaģlı kayaçlar fay tarafından sınırlandırılmıģtır. Genç birimleri sınırlandırması, ayrıca morfolojik veriler, fayın Holosen (Kuvaterner) de etkin olduğunu göstermektedir. Fayın haritalanabilen kesiminin uzunluğu yaklaģık 20 km dir yılında, Van yerleģim alanını ve çevresindeki köyleri etkileyen depremin, bu faydan kaynaklanma olasılığı vardır. Deprem sonrasında bölgede araģtırmalar yapan Lahn (1946), bu alandan geçen faydan bahsetmektedir. Güneydoğu Anadolu Bindirmesi (GAB) Güneydoğu Anadolu Bindirme KuĢağı, batıda MaraĢ kuzeyinde baģlar, doğuya doğru Diyarbakır, ÇüngüĢ, Ergani, Lice, Kozluk, Siirt Pervari den geçerek, Van güneydoğusundan, Ġran da Zağros Dağlarına doğru devam etmektedir. Doğu Anadolu ile Güneydoğu Anadolu bölgesini coğrafik olarak da sınırlandıran bu kuģak, batıda Doğu Anadolu Fayı ile kesiģmektedir. Doğu Anadolu Fayı ile kesiģmesi, ayrıca 6 Ocak 1975 Lice depremi ve arazi gözlemleri (Arpat, 1975), bu bindirme kuģağının tarihsel ve aletsel dönemlerde etkin olduğunu göstermektedir. Bölgede deprem istasyonları sayısının çok az olması nedeniyle, bu kuģağın güncel depremsel etkinliğini değerlendirmek oldukça zordur. Bilinen veriler, bu kuģağın bölgede deprem tehlikesi açısından önemli bir potansiyel 386

395 oluģturduğunu ortaya koymaktadır (ġaroğlu ve diğerleri, 1987). Depremsellik Van ve çevresinde deprem oluģturma potansiyeli taģıyan önemli aktif faylar; Çaldıran Fayı, ErciĢ Fayı, Hasan Timur Gölü Fayı, Süphan Fayı, Malazgirt Fayı, Tutak Fayı, Balık Gölü Fayı, Doğubayazıt Fayı ve BaĢkale Fayıdır. Ayrıca Güney Doğu Anadolu Bindirmesi de aktif olarak kabul edilmektedir. Bu faylardan Çaldıran Fayı, ErciĢ Fayı, BaĢkale Fayı, Beyüzümü Fayı ve Hasan Timur Gölü Fayı ile Güney Doğu Anadolu Bindirmesinin bir bölümü, Ġl sınırları içinde yer almaktadır. Tarihsel ve aletsel deprem kayıtları, 11. ve 19. yüzyılları arasında Ģiddetleri VI X arasında değiģen birçok depremin olduğunu göstermektedir. Buna karģılık yılları arasında 75 ve yılları arasında 42 adet, büyüklükleri 4-4,5 ve nadiren de 5 e kadar ulaģan, küçük deprem aktiviteleri görülmüģtür. Bölgedeki mikro deprem aktivitesinin yoğunluğu ve tek düzeliği, Doğu Van segmentinde sismik bir zaman boģluğuna yorumlanmaktadır (Toker, 2006). Bu depremlerin bir bölümü, yukarıda kısaca tanıtılan aktif faylardan kaynaklanmaktadır. Bazı depremlerin ise lokasyonu bilinmekle beraber, depremi oluģturan kaynaklar bilinmemektedir. Bu da, bölgede bu konuda daha ayrıntılı çalıģmaların yapılması gerektiğini göstermektedir. Tarihsel ve aletsel dönemlere ait deprem kayıtları, bölgede VII VIII Ģiddetinde ve 5 6 büyüklüğünde depremlerin olduğunu göstermektedir. Tarihsel döneme ait depremler Ģiddetlerine göre değerlendirilmiģtir. Bu veriler Van da aletsel dönem öncesinde, yüksek hasarlara neden olan depremlerin meydana geldiğini göstermektedir. Bu depremlerden son 80 yılda, Ġl de hissedilen, can-mal kaybına neden olan ve hakkında bilgi sahibi olunan depremlerden bazıları, tarih sırasına göre aģağıda kısaca tanıtılmıģtır. Bu depremlerin tanıtılmasında Ambraseys (1988), Ergin diğerleri (1967), Eğidoğan ve diğerleri (1991) ve Kalafat (1998) ın çalıģmalardan yararlanılmıģtır. ErciĢ Depremi: 10 Eylül 1941 de meydana gelen deprem, yaklaģık M=6 büyüklüğündedir. ErciĢ Ġlçesine bağlı 36 köy ağır hasar görmüģ, Ġlçede Müdürlük binası, Jandarma Karakolu ve okul yıkılmıģtır. 192 kiģi yaģamını yitirmiģ, 190 kiģi de yaralanmıģtır. Ağrı nın Tatne ilçesinde 7 ev kısmen yıkılmıģ, hükümet konağı kısmen zarar görmüģ, Dedeli bucak merkezinde ve köylerinde 10 ev ağır hasar görmüģ, bir kiģi de yaģamını yitirmiģtir. Van Depremi: Van Ġl Merkezini etkileyen, son yıllardaki önemli deprem, 1945 yılında meydana gelmiģtir. Bu deprem, ilk 28 Haziran 1945 te olmuģ ve Ağustos ayı sonuna kadar tekrarlayarak devam etmiģtir. Bu dönemdeki depremlerden Van kenti, Bakraçlı, KurubaĢ, KeĢiĢ, Kavurma, Elmalık, Kevenli, Karpuzalanı, Elmalık ve Doğanlar köyleri 387

396 etkilenmiģ, bu köylerde küçük boyutlu hasarlar olmuģ, Van da birçok binanın duvarları çatlamıģ, Bakraçlı köyünde eski kilisenin kubbesi kısmen yıkılmıģtır. 20 Kasım 1945 te olan artçı depremde, önceki hasarlara ek olarak hasarlar olmuģ ve iki kiģi ölmüģtür. Aynı yılın Aralık ayında, Van kentini ve çevresindeki köyleri etkileyen ikinci deprem serisi yaģanmıģtır. Bu depremlerde, birçok köyde yapısal hasarlar meydana gelmiģ, KurubaĢ, KeĢiĢ, Bakraçlı, Doğanlar köylerinde, ilk depremlerde hasar gören evler yıkılmıģ, çoğu da oturulamaz hale gelmiģtir (Lahn, 1946). Ulus Gazetesi ne göre, son deprem serisinde Van da iki katlı binaların tümü yıkılmıģtır. Lahn (1946), bu depremlerin VI Ģiddetinde hasara neden olduğunu belirtmektedir. Bu da M= büyüklüğünde bir depreme karģılık gelir. Normalde bu büyüklükteki bir depremde, yapısal hasarın bu kadar büyük olmaması gerekir. Hasarın büyük olmasının, yerleģim alanlarının Kuvaterner yaģlı genç alüvyal çökeller üzerinde yer alması, yapı kalitesinin çok kötü olması ve depremlerin birkaç ay boyunca tekrarlanması gibi birçok nedeni vardır. Depremler sonrasında yapılan çalıģmalar sırasında, vatandaģlarca 50 yıl önce de benzer deprem serisinin yaģandığı belirtilmiģtir. 388

397 Van ve çevresinde aletsel dönemde hasar oluģturmuģ önemli depremler. Tarih Fay Büyüklük Hasar OluĢan (Etkilenen)Yerler Açıklama 10 Eylül 1941 ErciĢ Fayı 6 ErciĢ ilçe merkezi ve köyleri, Ağrı- 36 köy ağır hasar görmüģ, 193 kiģi yaģamını yitirmiģ, Tatne, Dedeli 190 kiģi yaralanmıģtır. Van Ġl merkezi ve Bakraçlı, KurubaĢ, Köylerde küçük boyutlu hasarlar olmuģtur. 28 Haziran 1945 Beyüzümü Fayı? 5 KeĢiĢ, Kavurma, Elmalık, Kevenli, Karpuzalanı, Elmalık, Doğanlar köyleri 20 Kasım ? Van il merkezi ve köyleri 2 kiģi yaģamını yitirmiģtir. Aralık Temmuz 1972 Edremit Fayı Kasım 1976 Çaldıran Fayı Mayıs Mayıs 1982 Çaldıran Fayı 4.8 Van Ġl merkezi ve KurubaĢ, KeĢiĢ, Bakraçlı, Doğanlar köyleri Edremit Ġlçe merkezi ve Elmalık, Ayazpınar, Dönemeç, Köprülü, GölkaĢı, ÇayırbaĢı, Bakımlı köyleri Çaldıran, Muradiye, ErciĢ, Özalp ilçeleri ve köyleri ile Ağrı Ġline bağlı Diyadin, TaĢlıçay ilçeleri ve köyleri. Türk Ġran sınırına yakın yerleģimlerde, Muradiye, Özalp, Saray ve Dorutay da hissedilmiģtir Çaldıran, Muradiye, Özalp, ErciĢ ve çevresinde hissedilmiģtir Van kent merkezi ve köylerinde ağır hasarlı evler yıkılmıģtır. YaklaĢık 130 ev yıkılmıģ, 410 ev ağır hasarlı, 15 kiģi hafif yaralı kiģi ölmüģ, 497 kiģi yaralanmıģ, 9232 konutta ağır hasar oluģmuģtur. 389

398 20 Nisan 1988 Çaldıran Fayı 5.1 Çaldıran, Muradiye, Doğubeyazıt ve Ġran nın Maku bölgesinde hissedilmiģtir. 25 Haziran Van Ġl merkezi, ilçeleri ve köyleri ile Bitlis ilçeleri ve köylerinde hissedilmiģtir. 15 Kasım 2000 MuĢ Bindirmesi 5.7 GevaĢ ve çevresi 10 ġubat 2001 ErciĢ Fayı 4.2 ErciĢ 23 Ekim-9 Kasım Van Ġl Merkezi, ErciĢ ve Van Fayı 2011 Edremit ilçeleri Van ve çevresinde tarihsel döneme ait depremler (KOERĠ) 390

399 Sıra No: Tarih Gözlemsel DıĢmerkez Enlem Boylam ġiddet Etkili Olduğu Bölge VII Van VI Ahlat, Van, Bitlis ve MuĢ VIII Ahlat, ErciĢ, Van VIII Van, Bitlis, MuĢ VIII Bitlis ve çevresi IX Van, Tebriz, MuĢ, Bitlis VIII HoĢap, Van VIII Van VII Van VIII Van, ErciĢ VI Bitlis VII Van IX Van, Bitlis, MuĢ Van ve çevresinde, aletsel döneme ait M=3.9 ve üzeri büyüklükteki depremler (Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı Afet ĠĢleri Genel Müdürlüğü Deprem AraĢtırma Dairesi kayıtlarından) 391

400 Tarih Enlem (K) Boylam (D) Magnitüd Md Yer Ġran Ağrı (Hamur-Tutak) Van Van Hizan-Bahçesaray-Çatak Ġran-Çaldıran Sınırı Hizan-Bahçesaray-Çatak Bahçesaray-Çatak Özalp Civarı Van Gölü (Çarpanak Adası) Muradiye-Çaldıran Çaldıran Çaldıran Çaldıran Çaldıran Çaldıran Çaldıran-Ġran Sınırı Çaldıran-Ġran Sınırı Çaldıran Çaldıran-Ġran Sınırı Muradiye 392

401 Ġran Sınırı Ġran Sınırı Çaldıran-Ġran Sınırı ErciĢ Çaldıran Kuzeyi ErciĢ Çaldıran ErciĢ Kuzeyi Çaldıran-Ġran Sınırı Çaldıran-Ġran Sınırı Çaldıran-Ġran Sınırı Çaldıran-Ġran Sınırı ErciĢ Kuzeyi Çaldıran ErciĢ ErciĢ-Patnos Çaldıran ErciĢ Kuzeyi Çaldıran-Ġran Sınırı Çaldıran ErciĢ Çatak Bahçesaray Çatak Çatak 393

402 Çaldıran-Ġran Sınırı Van ErciĢ Bahçesaray Çaldıran Çaldıran Çaldıran Van GölüGüneyi Çaldıran GevaĢ Çaldıran Kuzeyi Çaldıran Van Van-Tımar Ahlat Ahlat Van Tatvan-Nemrut Kalderası Doğu Beyazıt Çatak Adilcevaz MuĢ-Bulanık Van Gölü Güneyi-GevaĢ GevaĢ Van Gölü Güneyi 394

403 Çatak-Bahçesaray GevaĢ GevaĢ ErciĢ Çatak Bahçesaray Van Ahlat-Bitlis Van-Tımar Bahçesaray Doğusu Özalp Güneyi BeytüĢĢebap Muradiye Çaldıran Van Gölü Merkez-VAN Gürpınar Gürpınar Güneyi Gürpınar Güneyi Hakkari BeytüĢĢebap BaĢkale Güneyi Yüksekova-Hakkari BaĢkale Güneyi BaĢkale Güneyi 395

404 Hakkari kuzeyi Türkiye-Ġran Sınır Bölgesi Merkez-VAN BaĢkale Güneyi BaĢkale Güneyi Hakkari BaĢkale Güneyi Hakkari Hakkari Hakkari Gürpınar-VAN Türkiye-Ġran Sınır Bölgesi Van Gölü Türkiye-Ġran Sınırı Çatak-VAN Hakkari Türkiye-Ġran Sınır Bölgesi Türkiye-Ġran Sınırı Türkiye-Ġran Sınır Bölgesi Ahlat-Bitlis Türkiye-Ġran Sınır Bölgesi Tablo 98 : Van Ġli Tarihsel Depremler Tablosu 396

405 Edremit Depremi: 16 Temmuz 1972 de meydana gelen bu depremin büyüklüğü M= 4.9 dur. Edremit Ġlçe merkezi ve çevresinde etkili olan depremde, 5 köyde 24 ev tamamen yıkılmıģ, 209 ev oturulamayacak duruma gelmiģ, 15 kiģi hafif yaralanmıģtır. Edremit te 45 evde çok ağır, 55 evde ise ağır hasar olmuģtur. Elmalık köyünde 14 ev yıkılmıģ, 91 ev oturulamayacak hale gelmiģ, Ayazpınar köyünde 10 ev yıkılmıģ, 28 ev ağır hasar görmüģtür. Dönemeç köyünde 25 ev, Köprülü köyünde 10 ev yıkılmıģ, 28 ev ağır hasar görmüģtür. GölkaĢı ve ÇayırbaĢı köylerinde hafif, Bakımlı köyünde ağır hasar olmuģtur. Çaldıran Depremi: Bölgede ve Van Ġl sınırları içinde can ve mal kaybına neden olan, son yüz yılda meydana gelen en büyük yıkıcı depremdir. 24 Kasım 1976 tarihinde, M= 7.3 (USGS) büyüklüğünde meydana gelen depremin merkez üssü Çaldıran Ġlçesidir. Depremde, yaklaģık 55 km uzunluğunda olan Çaldıran fayının tamamı kırılmıģtır. Deprem, Çaldıran, Muradiye, ErciĢ, Özalp ilçeleri ve köyleri ile Ağrı Ġline bağlı Diyadin, TaĢlıçay ilçeleri ve köylerinde can kaybına ve hasara neden olmuģtur. Depremde 3840 kiģi ölmüģ, 497 kiģi yaralanmıģ, 9232 konutta oturulmayacak Ģekilde hasar meydana gelmiģtir. Deprem bölgesindeki kentsel ve kırsal yerleģimlerde, yığma duvarlı binaların yanı sıra, betonarme binalarda da hasarlar meydana gelmiģtir. Genellikle hasar ve can kabı, yığma duvarlı ve toprak damlı binalarda olmuģtur. Ketin ve Abdüsselamoğlu (1977), bu depremde Van Gölü tabanının güneye doğru eğildiğini ve kuzey kıyısının 16 cm yükseldiğini belirtmektedirler. Deprem sonrasında uzun süre artçı sarsıntılar da olmuģtur. Artçı depremlerde, Çaldıran depreminde hasar gören binalar yıkılmıģtır. 11 Ocak 1977 de, Çaldıran, Muradiye, ErciĢ ilçeleri ile Ağrı dolayında hissedilen bir deprem daha olmuģtur. Büyüklüğü 5 olan bu deprem, Çaldıran depreminin artçı depremi olmalıdır. Bu depremde, Çaldıran ve yakın köylerinde hasarlar olmuģ, Diyadin çevresinde, Çaldıran depreminde hasar gören binaların bir kısmı yıkılmıģtır. 26 Mayıs 1977 Türk Ġran Sınır Bölgesi Depremi: Bu deprem, M= 4.9 büyüklüğündedir. Türk Ġran sınırına yakın yerleģimlerde, Muradiye, Özalp, Saray ve Dorutayda hissedilmiģtir. 29 Mayıs 1982 Çaldıran Depremi: M= 4.8 büyüklüğündeki bu deprem, Çaldıran da etkili olmuģ, Muradiye, Özalp, ErciĢ ve çevresinde hissedilmiģtir (Kalafat, 1998). 20 Nisan 1988 Türk Ġran Sınırı Depremi: M= 5.1 büyüklüğündeki bu depremde, Çaldıran çevresinde bazı yapılarda hasarlar meydana gelmiģtir. Muradiye, Doğubeyazıt ve Ġran nın Maku bölgesinde hissedilmiģtir. Depremin Çaldıran Fayından kaynaklandığı düģünülmektedir. 25 Haziran 1988 Van Depremi: M= 5 büyüklüğünde olan deprem, Van çevresinde kuvvetlice, ayrıca Van ve Bitlis in ilçeleri ve köylerinde de hissedilmiģtir. Bu depremler 397

406 dıģında ayrıca, 15 Kasım 2000 de M= 5.7 büyüklüğünde Van Gölünün güneyinde, GevaĢ ve çevresinde bir deprem meydana gelmiģtir. Bu deprem, doğuya doğru devam eden MuĢ bindirmesinden kaynaklandığına yorumlanmaktadır. 10 ġubat 2001 de de Gölün kuzeyinde ErciĢ te, M= 4.2 büyüklüğünde deprem olmuģtur. Yine 2002 yılında Çarpanak adası, KurubaĢ köyü, AĢit köyü civarında, 2003 yılında Gedelova ve Van Gölünde depremler oluģmuģtur. Son yıllarda Van Ġli ve çevresinde depremsel etkinliğin arttığı görülmektedir. Bölgedeki mikro deprem aktivitesinin yoğunluğu ve tek düzeliği, Doğu Van segmentinde sismik bir zaman boģluğuna yorumlanmaktadır (Toker, 2006). Bölgedeki ve Ġl deki depremlerin yıllara göre dağılımları incelendiğinde, 1976 lı ve 2000 li yıllarda, bölgenin depremsel etkinliğinde belirgin bir artıģ olduğu görülmektedir. Tarihsel dönemdeki ve son yıllardaki depremler, Ġlin ve bölgenin aktif bir tektonik yapıya sahip olduğunu belgelemektedir yılındaki Çaldıran depremi (M = 7.3), aletsel dönemde Ġl de meydana gelen en önemli yıkıcı depremdir. Ġl de ve bölgede benzer büyüklükte depremlerin olma olasılığı vardır. Kentsel planlama ve kırsal yerleģim yerlerinin belirlenmesinde, yapı tasarımlarında, bölgenin deprem tehlikesinin yanı sıra, zemin özellikleri de göz önünde bulundurulmalıdır. Planlamalarda kaya zemin özellikleri taģıyan alanlar tercih edilmelidir. Ġl ve çevresinde, yukarıda tanıtılan fayların yanı sıra, yeterli araģtırma yapılamadığından haritalanamayan tektonik hatlarda mevcuttur. 23 Ekim - 9 Kasım 2012 Van Depremi: 23 Ekim 2011 Van depreminin, MTA Genel Müdürlüğü nün 1: ölçekli jeoloji haritalarında gösterilen ve Van kenti kuzeyinde, Van Gölü ile Erçek Gölü arasında DB yönünde alt parçalardan oluģan, zon Ģeklinde haritalanmıģ olan fay zonundan kaynaklandığını göstermiģtir. Depremin kaynağı olan bu zon Van Fayı olarak adlanmıģtır. Van fayı Erçek Gölü ile Van Gölü arasında D-B genel doğrultusunda uzanır. Her iki ucunda adı geçen göllerin suları altında bulunan fayın karada haritalanabilen toplam uzunluğu 27 km dir. Fayın kuzey bloğu genel morfolojide yüksektedir. Batı ucunda, karada, yaklaģık 12 km uzunluğundaki bölümünde tek fay parçasından oluģur. 17 km uzunluğundaki doğu yarısında ise fay 2 km geniģlikte, birbirine paralel uzanan iki parçadan oluģmaktadır. 398

407 Harita 12: Van Depremini Gösterir Harita Van Fayı nda 23 Ekim 2011 depreminde geliģen yüzey deformasyonlarını gösterir lokasyon haritası. Pembe bant 23 Ekim 2011 depreminde yüzey deformasyonlarının geliģtiği segmenti göstermektedir. Bakanlar Kurulu nun tarih ve 96/8109 sayılı kararıyla yürürlüğe giren ve halen yürürlükte olan Türkiye Deprem Bölgeleri Haritasına göre Van ili 2. derece deprem bölgesinde bulunmaktadır. 399

408 (a) Harita 13: Deprem Bölgeleri Hartası Deprem aktivitesi bakımından oldukça aktif olan bölgede birçok yıkıcı depremin meydana geldiği bilinmektedir. Çaldıran, Hasan Timur Gölü ve ErciĢ fayları ile Güneydoğu Anadolu Bindirmesi bu depremleri üreten ana yapılar olup 1945 M=5.8 Çatak, 1972 M=5.2 Van, 1976 M=7.2 Çaldıran ve 1977 M=5.1 ErciĢ depremleri son yüzyılda meydana gelen en büyük depremlerdir. 400