17. YÜZYIL BOYUNCA OSMANLI- HABSBURG İLİŞKİLERİNDE BELGRAD-I DÂRU L- CİHÂD

Transkript

1 17. YÜZYIL BOYUNCA OSMANLI- HABSBURG İLİŞKİLERİNDE BELGRAD-I DÂRU L- CİHÂD BELGRADE THE GATE OF HOLY WAR IN THE OTTOMAN- HABSBURG RELATIONS DURING THE 17TH CENTURY İlhan TÜRKMEN 1 Özet Belgrad Balkan coğrafyasında yaşayan tüm uluslar için önemli bir şehir olmuştur. Gerek stratejik ve gerekse askerî üs konumu Belgrad ı her zaman vazgeçilmez kılmıştır. Osmanlı nın Balkanlar ve Orta Avrupa daki fetih politikalarında Belgrad önemli bir yere sahiptir. Osmanlı kaynaklarında Macaristan ın Kilidi olarak tanımlanmaktadır. Belgrad Osmanlı hakimiyetine girdikten sonra Osmanlı fetih politikalarında önemli rol oynamıştır. Osmanlı nın Orta Avrupa ya yaptığı seferlerde belli bir dönem ileri harekât üssü olarak rol almış iken, Osmanlı nın zayıflaması ile beraber Balkanlarda savunmanın merkezi olmuştur. II. Viyana bozgunundan sonra Belgrad Avusturya ya yapılan seferlerde önemli bir üs olarak kullanılmıştır. Bir ara Avusturya nın eline geçmiş olsa da tekrar Osmanlı topraklarına katılmıştır. Belgrad, her dönemde Osmanlı orduları için önemli bir lojistik merkezi olmuştur. Bu çalışmada 17. Yüzyılda Osmanlı- Habsburg ilişkilerinde Belgrad ın iki ülke ilişkilerinde oynadığı rol üzerinde durulmuştur. Özellikle yüzyılın sonlarına doğru Belgrad kalesi içerisindeki asker sayıları ve mühimmat durumları da arşiv kaynakları ile sunulmaya çalışılmıştır. Abstract Belgrade was an important city for all nations living in the Balkans. It was always an inevitable city due to its strategic location and its position as a military base. Belgrade had an important place in the conquest policies of the Ottoman State in Balkans and Central Europe. It was defined in the Ottoman sources as the lock of Hungary. After Belgrade was taken into Ottoman rule, it played important role in the Ottoman conquest policies. While it served as an advanced operation base for a certain period during the Ottoman campaigns to Central Europe, it became the centre of defence in the Balkans following the decline of the Ottoman state. It was used as an important base in the campaigns to Austria after the 2nd Vienna Defeat. It was captured by Austria for a period but regained in the Ottoman land. Belgrade was always an important logistics centre for the Ottoman armies. In this paper, we focus on the role Belgrade on the Ottoman-Habsburg relations in the 17th century. It is attempted to present on the basis of archive resources the number of soldiers and ammunition in the Castle of Belgrade especially near the end of the 17th century. 1 Yrd. Doç., Canik Başarı Üniversitesi, İİBF, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü, ilhanturkmen@basari.edu.tr

2 Giriş Belgrad, Tuna ve Sava nehirlerinin kesişme noktasında olması, Balkanlar ile Orta Avrupa nın tam ortasında muhkem bir mevki işgal etmesi ve tarihi Romalılara kadar dayanan Via Militaris 2 yolunun ana ve son durağı olması nedenleriyle; Balkanları fethe girişen Osmanlıların ilgisini daha II. Murad döneminde üzerine çekmiş stratejik bir kale-kentti 3. Tıpkı İstanbul gibi bir yanı suyla diğer yanı da muhkem surlarla çevrili bu kent; II. Murad ı dize getirdiği gibi (1440) 4, muhasarası sırasında yaralanan Fatih Sultan Mehmet i de ordusunu kaybetmekle yüz yüze bıraktı (1454) 5. Kent, ancak 1521 de dönemin askeri teknolojisinin en gelişmişine ve çok büyük bir orduya (yaklaşık bin) sahip olan Kanuni Sultan Süleyman tarafından fethedilebildi. Belgrad, bu tarihten itibaren Osmanlılar tarafından bölgenin en büyük ve en önemli askeri-lojistik üssüne dönüştürüldü 6. Osmanlılar, savaşta zarar gören Belgrad kalesinin surlarını ve tahkim 2 Romalılar zamanından kalma askeri yol. Askeri Yol veya Orta Yol olarak da adlandırılır. İstanbul- Belgrad arasındaki pek çok menzilden oluşmaktadır. Savaş zamanlarında Roma, Bizans ve Osmanlı orduları bu güzergâhtan ilerler ve daha önceden bu yol üzerindeki menzillere yerleştirilen zahirelerle ordunun ihtiyaçları karşılanmış olurdu. İstanbul Davut Paşa Menzilinden başlayan bu yolun ana güzergâhlarını Edirne, Sofya, Niş ve Belgrad şehirleri oluştururdu. 7 Ocak 1688 tarihli ve 2699 numaralı Mâliyeden Müdevver Deftere (MAD) göre bu yoldaki menzil sayısı 34'tür. Bkz: BOA.MAD (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defteri), 2699, s.2-9. Ayrıca bkz. Konstantin Yosif İreçek, Belgrad- İstanbul-Roma Askerî Yolu, Kültür Bakanlığı Yayınları. 3 Belgrad üzerine yapılmış en detaylı çalışma için, bkz. İlhan Türkmen, XVI. Yüzyılda Belgrad, Basılmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, II. Murad ın Belgrad muhasarası için bkz: İlhan Türkmen, II. Murad ın Belgrad Muhasarası, History Studies, 6/1, Ocak 2014, s II. Mehmet Belgrad Kuşatmasında 300 top ve 24 bin asker kaybetti. Rumeli Beylerbeyi Dayı Karaca Paşa gibi birçok önemli devlet adamı da kayıpların arasındaydı. Yaralılar arasında bizzat Sultanın kendisi de vardı. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, TTK, Ankara, c. II, s. 18; Cavid Baysun, "Belgrad", İslam Ansiklopedisi (İA), MEB, 1979, İstanbul, c. II, s. 475; J. V. Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, Milliyet Yay. İstanbul, 2010, c. II, s Türkmen, Belgrad Kazası, s.21-34; Baysun, Belgrad, s. 478.

3 ettirdikten sonra şehre, büyük ambarlar yaptırmıştır 7. Bu ambarlarda askerî malzeme ve zahire depolanmış, böylelikle hem şehrin hem de yakınlardaki birçok şehrin zahire ve askerî malzeme ihtiyacı buralardan sağlanmıştır. Tuna nehrinin en önemli limanları 8 ve İstanbul-Belgrad askeri yolu aracılığıyla, artık batı sınırlarına yapılan tüm askeri faaliyetlerin üssü konumuna gelen Belgrad ın, limanına ve kalesine malzeme sevk edilmeye başlanmıştır. İlerleyen yıllarda kalenin korunması için burada bir muhafız komutan bulundurulmuş ve bu usul hiç terkedilmemiştir 9. Tuna kaptanlarının da ikamet etmeye başladıkları kentin korunması için, kalesine top ve ağır savaş silahları ile muhafızlar yerleştirilmiştir. Ek olarak, akıncı ve gönüllü birliklerinin bir kısmının da sefer zamanları haricinde yine burada kaldıkları bilinmektedir. Ayrıca ilerleyen yıllarda şehre, bir baruthane ve bir de tophane kurulmuştur 10. Askerî malzemelerle donatıldığı kadar Müslüman nüfusla da meskûn hale getirilen Belgrad, zamanla muazzam bir ticarî faaliyet merkezi haline gelmiştir. Ayrıca Türk-İslam sivil mimarisinin tüm unsurlarıyla donatılan şehir tipik bir Osmanlı kenti olmuştur 11. Tüm bu vasıflarıyla ve devletin Batı sınırlarındaki askerî faaliyetlerin ana harekât üssü haline getirilmesiyle 7 Belgrad Kalesi ve surlarının tamiri için hazineden 20 bin altın harcanmıştır. Baysun, Belgrad. s İsakçı, Rodosçuk, İbrail, Vidin, Restoy ve Niğbolu Limanları bunlardan bazılarıdır. Tapu tahrir defterinde bu limanlardan bazılarının gelirleri kaydedilmiştir. Bkz: TADB.TTD (Tapu Arşivi Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri), 240, Tarih: 1582, s.6 9 Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Seyahatname, c.5, Hazırlayan: Yücel Dağlı, S. Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, Yapı Kredi Yayınları, 2001, s Şehirdeki ikinci tophane, 1605 senesinde Belgrad Muhafızı olan Vezir Gürcü Hadım Mehmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Salim Aydüz, Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Teknolojisi, TTK, Ankara, 2006, s Evliya Çelebi, c.5, s.374. Ayrıca şehirin en büyük vakfı kayıtlarda geçen Yahya Paşa b. Mehmed Paşa vakfıdır. Vakfın 1582 yılındaki gelirleri akçedir. Bkz: TADB.TTD, 240, s.14a; bu vakıfla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Türkmen, Belgrad Kazası, s.130 vd.

4 Darü l-cihâd 12 mahlasına kavuşmuş olan şehir, Budin in fethedilmesiyle serhat şehri vasfını yitirmiştir. Ancak şehrin askerî üs olma vasfı devam etmiş ve şehir; silah, mühimmat ve zahire ambarı olarak stratejik önemini korumuştur 13. Bu özellikleriyle, tarih boyunca stratejik bir kent olma vasfını deruhte eden Belgrad ın yılları arasında cereyan eden savaşlardaki durum ve konumu, makalemizin temel konusunu teşkil etmektedir Osmanlı-Habsburg İlişkileri Osmanlıların bir beylikten bir imparatorluğa dönüşümlerinde yaklaşık yılda tamamlanan Balkan fütuhatının önemi yadsınamaz. Balkanlar Osmanlı Devleti ne zenginlik, güç ve bunların temini için kaynak sağlamış, dahası onlara; gaza kavramıyla özdeşleşen yeni bir resmî ideoloji-kimlik inşa etme fırsatı da sunmuştur 14. Kazanımlarınınn karşılığında siyasi istikrar ve mamur bir ülke tesis eden Osmanlı Devleti, sosyo-ekonomik bir kaynak olduğu kadar toplumsal moral ve heyecan kaynağının da bu bölgedeki vaziyetiyle eşgüdümlü olduğunun her daim farkında olmuştur. Bu nedenlerle denilebilir ki; Balkanların hâkimiyet altına alınması Osmanlı devletinin büyümesinde nasıl önemli bir etki yarattıysa, buraların kaybedilmesi de devletin yıkılmasında benzer önemde bir etki yaratmıştır. Osmanlı Devletinin en güçlü devirleri kabul edilen XV, XVI ve kısmen XVII. yüzyılda bile siyasî ve askerî açıdan olduğunun aksine, ekonomik 12 "...iyâdi-i dalalet şiarlarında kalan Kal'a-i Belgrad-ı Darü'l-cihâd ve niçe kıla'-ı münie ve husûle refî'e vesair emsâr ve bilâd müceddiden feth ve teshîr...", TADB.TTD, 18, Tarih:1741, s. 1b; "...taraf-ı divan-ı mülükanemden darü'l-cihad-ı Kal'a-i Belgrad'da hasbiyeten lillah..." BOA. MD (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mühimme Defteri) 57, hüküm (h): Selim Aslantaş, "Belgrad-ı Darü'l-Cihâd", Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı:15, Ankara, 2011, s Bu konu üzerine tartışmalar için, bkz. Halil İnalcık, Osmanlı Fetih Yöntemleri Söğüt'ten İstanbul'a, Derleyen; Oktay Özel-Mehmet Öz, İmge, Ankara, 2000 s Aynı eser içinde Gyula Kaldy-Nagy, Osmanlı İmparatorluğu nun İlk Yüzyıllarında Kutsal Savaş (Cihat), s

5 açıdan bir süper güç olamadığı bilinen bir gerçektir. 15. Devletin ekonomisi; savaş gelirleri, ticaret, tarım ve haraç/vergi esasına dayanıyordu. XVI. Yüzyılda hızlanan coğrafi keşifler -belli bir zaman dilimine yayılmakla birlikte- ticareti ve para değerlerini, Celâlî ve benzeri isyanlar da tarımsal üretimi alt üst etti. Uçsuz bucaksız sınırları aşıp savaş ganimeti elde etmenin zorluğu da ekonomik sıkıntıların önemli bir nedenini teşkil ediyordu. Halkın üstündeki vergi baskısı arttıkça neden başlığında sayılanlar, etkilenen sonuçlara dönüştü. Osmanlı Devleti kendi iç sorunlarıyla boğuşurken, Avrupa devletleri ekonomik ve teknolojik üstünlüğü ele geçirdiler. Bu durum, yeni olmasa da yoğunluğu artacak ve güç dengelerinin eskiyle karşılaştırılamayacak kadar değiştiği bir rekabet-savaş alanı doğurdu: Osmanlı-Habsburg mücadelesi de Osmanlı nın aleyhine işleyen güç değişiminin neticesine göre değişiklik arz etmektedir. Osmanlı Devleti nin 1526 Mohaç Savaşı sonrası Macaristan ı peyderpey hakimiyeti altına alması, onları Avusturya 16 ile sınırdaş yapmıştı. Alman İmparatoru Şarlken ve Ferdinand ın Macaristan ı ele geçirmek için sarf ettikleri tüm çaba Kanuni döneminde bertaraf edildi. Üstelik peş peşe açılan seferler sonunda imzalanan 1533, 1547 ve 1562 antlaşmalarıyla Osmanlı Devleti nin bölgedeki üstünlüğü kabul edildiyse de sınır çatışmaları hiç bitmedi. Nihayet, 1593 te yeniden başlayan Osmanlı-Avusturya savaşları tam 14 yıl sürdü te Estergon un düşüşünden sonra, yeni padişah III. Mehmed ordunun başında sefere çıkmak zorunda kaldı. Batı serhaddinin ana kontrol noktası 17 olan Belgrad a otağ-ı hümayun kurduran Sultan, savaşın 15 Bu mesele için, bkz. Mustafa Akdağ, Türkiye'nin İktisadi ve İçtimaî Tarihi, YKY (yeni baskı), İstanbul, 2014; Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, Dergâh, İstanbul, Avusturya, bu dönemde Habsburg Hanedanı tarafından yönetilen Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu'nun ( ) bir parçası idi. Bu imparatorluğun başkenti Viyana şehriydi. Osmanlılar Avusturya için, "Nemçe" tabirini kullanmışlardır. Bkz: BOA.MD, 5, h: 819, Belgrad'ın tâbi olduğu Semendire Beyi'ne hitaben yazılan bir hükümde "liva-i mezbure serhaddin kilidi

6 bitimine kadar burada kaldı. Tarihe Haçova Meydan Savaşı olarak geçen savaşı trajikomik 18 bir biçimde Osmanlılar kazandı. Sultanın savaşı kazanmış olmasına rağmen orduyu serdara teslim edip İstanbul a dönmesi, ordunun kazanımlarını hiçe indirdi. Eğri ve Kanije nin alınması dışında bu uzun savaş Osmanlılara bir şey kazandırmadı da savaşı bitiren Jitva Boğazı (Zitvatoruk) antlaşması imzalandı. Osmanlı tarihinde bir dönüm noktası kabul edilen bu antlaşmaya neden olan süreç, Habsburg imparatorunu Osmanlı sultanıyla eşit hale getirdi 19. Bazı kaynaklar bu sürecin, Osmanlıların ebedi devlet anlayışını sarstığını, askeri üstünlükteki zaafın kendini gösterdiğini, devletin idari, sosyal ve iktisadi sistemlerini derinden etkileyecek bir zemini hazırladığını ileri sürmektedir 20. Buradan hareketle; yaşanan bu sürecin, Balkanlar ve Orta Avrupa nın kapısı durumundaki Belgrad ın kaderini de değiştirdiği ileri sürülebilir. Fethinden itibaren Osmanlı ileri harekâtının ana üssü olan Belgrad, bu zamandan itibaren Osmanlı savunmasının kilit noktasına dönüşmüştür. Haçova Savaşı sonrası uzunca bir dönem Belgrad ın konumunu değiştirecek ya da güvenliğini tehdit edecek önemli bir olay yaşanmadı. Avrupa da cereyan eden Otuz Yıl Savaşları ( ), devletin batı olub ve cemi' serhadlerin levazımı liva-i mezburde görülür" ifadesi Belgrad Kalesi'nin önemini anlatması açısından önemlidir. BOA.MD, 47, h:127, "serhad kilidi" vurgusu için diğer kaynak bkz: BOA.MD, 55, h: Bu ifadenin kullanılmasının nedenini İ. H. Uzunçarşılı'dan nakledelim: "Savaş kaybedilmek üzereydi. Ordu mütemadiyen dağılmış ve birçok asker hatta içoğlanları ile hazine muhafızları bile kaçmıştı. Ordu içinde padişahın kaçtığına dair haberler dolaşıyordu. Düşman askerleri otağ etrafında yağmaya başladı. Düşmanın çadırlar arasında dolaştığını gören at oğlanı, aşçı, deveci... hademe güruhu düşman üzerine balta, kazma, odun ile saldırdı. Bir kısmını haklayıp "kâfir kaçtı" diye bağırınca ordunun döküntüsü galeyana gelip düşmana saldırdı. Çağala-zâdenin de saklandığı yerden çıkmasıyla düşman ordusunun bir kısmı bataklıkta boğuldu. Düşman ordusu bundan sonra kahkâri bir bozguna uğradı". Bkz: Uzunçarşılı, c. 3, s Uzunçarşılı, c.3, s Feridun Emecan, "Osmanlı Siyasi Tarihi", Osmanlı Devleti Tarihi (ed. E. İhsanoğlu) içinde, Feza Yay. İstanbul, 1999, c. I, s.45.

7 sınırında yaşanan hareketliliği azalttı. Sadareti Köprülü ailesine bırakan Osmanlı Devleti, kısa sürecek de olsa bir toparlanma dönemi yaşadı. Bu dönemde fetih ve gaza ruhunun yeniden canlandığı söylenebilir. Tazeledikleri özgüvenleriyle Osmanlılar, uzun bir aradan sonra Erdel meselesi yüzünden Habsburglarla mücadeleye yeniden girişti. Köprülü Fazıl Ahmet Paşa 1663 te Uyvar ı fethetti ve Osmanlı Devleti batıdaki en geniş sınırlarına ulaştı 21. Uyvar ın fethi sırasında gerek erzak ve gerekse mühimmat olarak Belgrad ın üs şeklinde kullanıldığı belgelerden anlaşılmaktadır. Uyvar ın fethi için Belgrad a savaş araç ve gereçlerinin gönderilmesi emredilmiştir. 22 Ertesi yıl Sent Gotthard da yaşanılan yenilgiye rağmen Habsburg Devleti, Fransa tehdidi yüzünden bu zaferini taçlandıramadan Osmanlı Devleti ile anlaşmak zorunda kaldı ve Vasvar Antlaşması imzalandı. 23 Erdel, Osmanlı topraklarında kaldı. Uyvar Seferi sırasında Belgrad, büyük bir faaliyet merkezi olarak, askeri üs vazifesini görmeye devam etti 24. Viyana Bozgunu ve Belgrad da İlk Habsburg İşgali 1676 yılında ki Lehistan seferi sırasında hastalanarak geri dönen Fazıl Ahmet Paşa nın 25 ölümü üzerine Köprülülerin idaresinden hoşnut olan 21 Mühürdar Hasan Ağa, Cevâhirü t-tevârih, Süleymaniye Ktb. Esad Efendi Kısmı, nr.2242, v.29b-38a; Erzurumlu Osman Dede, Târih-i Fazıl Ahmed Paşa, Süleymaniye Ktb. Hamidiye Murad Molla Ks. Nr.909, v.1a-13b; İsâzâde, İsazâde Tarihi, İstanbul Üniversitesi Ktb. nr.3014, v.45a-47b. 22 Uyvar Kales nin fethi için Osmanlıların her türlü hazırlığı yaptığı anlaşılmaktadır. Bkz: BOA.MD, 94, h.128 Âsitane-i sâ adetden Uyvar Kal asına varınca yol üzerinde vâki olan kadılara ve kethüda yerlerine ve yeniçeri ve serdarlarına ve sâir iş erlerine hüküm ki; hâliyâ Uyvar Kal asına gönderilen cebehânenin tahmil olunan yirmi iki aede arabalar ile cebeciler çorbacılarından neferâtıyla her hanginizin taht-ı kazanıza varub dâhil olur ise bir mahfuz olan mahalle kondurup ve gicelerde bekçiler ta yin ittirüb ve gider olduklarında yanına yarar kalvuzlar koşub emîn ve sâlim birbirinize isâl eylemeniz içün yazılmışdır Ayrıca Uyvar ın fethi için lazım olan araba, mühimmat ve bazı eşyaların da acilen Belgrad a gönderilmesi ve yine toplar için lazım olan demir tellerin de Belgrad a hemen yollanması ile ilgili bkz: BOA.MD, 94, h.129, 197, İsazâde, v.55a-56a. 24 Uzunçarşılı, c.3, s Fazıl Ahmed Paşa için Bkz: Abdulkadir Özcan, Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa, TDVİA, c.26, 2002, s

8 Padişah IV. Mehmed sadarete Merzifonlu Kara Mustafa Paşa yı 26 getirdi. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa döneminin Osmanlı- Avusturya ilişkilerinde bir dönüm noktası şüphesiz ki Viyana kuşatmasıdır. İç ve dış meseleleri önemli ölçüde halledilmiş bir ülke devralan Merzifonlu Mustafa Paşa, sadarette kalabilmesini selefleri ayarında büyük başarılar elde etmesine bağladı. Bu gaye doğrultusunda önemli bir başarı elde etmek amacıyla Viyana yı hedef haline getirdi. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Macaristan ın Avusturya ya bağlı olan Orta Macar bölgesinin beylerinden Tökeli İmre nin 27 Almanların mezhep baskılarına karşı yardım talebini önemli bir fırsat kabul etti. Merzifonlu Vasvar antlaşmasının süresi dolmadan çıkacağı bir seferle Osmanlı nın gücünü Orta Avrupa nın içlerine kadar götürmeyi ve Habsburg İmparatorluğu nu ortadan kaldırmayı tasarlıyordu. Bu sebeple seferin görünen sebebi Avusturya İmparatoru nun Protestan Macarları ezmesi ve Avusturya baskısından bunalan Macarların Osmanlı Devleti nden yardım istemesidir. 28 Merzifonlu Kara Mustafa Paşa sadarete geçtikten hemen sonra Tökeli İmre yi Orta Macar kralı ilan etmiştir. 29 Bundan cesaret alan Tökeli Avusturya sınırında faaliyetlere başlamıştır. 30 Avusturya nın Tökeli nin faaliyetlerinden rahatsızlığı Osmanlı sarayına iletilmek istenmiş fakat konu Padişahtan gizlenmiştir. 31 İmparator I. Leopold, henüz süresi dolmayan Vasvar antlaşmasının yenilenmesi için Edirne ye bir elçi gönderdi. 32 Padişah IV. Mehmed i de 26 Merzifonlu Kara Mustafa Paşa için bkz: Abdulkadir Özcan, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, TDVİA, c.29, s Tökeli İmre için bkz: Sandor Papp, Tököli İmre, TDVİA, c.41, 2012, s Fazıl Ahmet Paşa döneminde Protestan Macarların lideri olan Tökeli (Thököly) İmre isyan ederek Osmanlı dan yardım istemişti. Fakat Vasvar antlaşmasını bozmak istemeyen Fazıl Ahmet Paşa bu teklife yanaşmamıştır. Bkz: Uzunçarşılı, c.3, s İsmail H. Uzunçarşılı, c.3, s Papp, Tökeli, c.41, s Nicolea Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, çev. Nilüfer Epçeli, c.4, 4.Baskı, 2012, s Avusturya İmparatoru elçisi Khuniz i göndermiştir. Fakat elçinin tüm gayretlerine yenilenmek istenen Vasvar antlaşması yenilememiştir. Antlaşmanın yenilenememsindeki asıl sebep Merzifonlu Kara Mustafa

9 seferden vazgeçirmesi için Comte Albert de Caprara yı İstanbul a gönderdi. 33 İstanbul a gönderilen elçiye türlü tavizler vererek Padişahı seferden vazgeçirmesi talimatı verilmiştir. 34 Bu tavizler arasında tazminat olarak Yanık Kale nin Osmanlı ya bırakılması, sefer için yapılan masrafların karşılanması da vardı. Buna karşın Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Avusturya dan gerçekleştirilmesi imkanı olmayan isteklerde bulundu. Bunların arasında Macarlara mezhep serbestliği, yıllık beş yüz bin filori vergi, bazı sınır kalelerin yıkılması gibi hususlar vardı. Merzifonlu Saint Gotthard muharebesi yenilgisini telafi etmek amacıyla da barışı yeniletmedi. 35 Hatta daha da ileri giderek Avusturya sınırından feryâtnameler ve şikayetnameler göndertti. 36 Bu arada otuz yıldır Avusturya ile savaş halinde olan Fransa da Osmanlıların barış yapmasına engel olmaya çalışmıştı Nisan ayı başlarında IV. Mehmed kumandasındaki Osmanlı ordusu Edirne den hareket etti. 3 Mayıs 1683 tarihinde Belgrad ın karşısındaki Zemun sahrasına gelindi. Burada kalan Padişah ordunun kumandasını Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ya bıraktı. 38 Ordunun Yanık Kale yi almak üzere ileri gitmesine karar verildi. Osmanlı ordusunun sayısı 200 bini aşıyordu Haziran 1683 te İstolni- Belgrad da harp meclisini topladı. Viyana yı alıp orada Almanya ya sulh şartlarını dikte edeceğini, yoksa Yanıkkale nin alınmasının Almanya ya baş eğdirmeyeceğini ve Macar Paşa nın Avusturya üzerine gitmek istemesindeki kararlılıktır. Bkz: Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, c.5, çev. Nilüfer Epçeli,Yeditepe Yayınları, 2011, s Uzunçarşılı, c.3, s Zinkeisen, c.5, s Uzunçarşılı, c.3, s Mustafa Nuri Paşa, tahsîl-i istiklal ve takrir-i ikbâl içinde olduğunu bu sebeple de Nemçe (Avusturya) üzerine sefere çıktığını nakleder. Bkz: Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü l- Vukûât, c.ii, İstanbul, 1327, s.89; Joseph von Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, c.12, Üçdal Neşriyat, 1983, s Jorga, c.4, s , Silâhdâr Fıdıklılı Mehmed Ağa, Silâhdâr Tarihi, c.ii, İstanbul 1928, s.12; Zinkeisen, c.5, s.67, Jorga, c.4, s bin asker, 300 top, bin kişilik bir maiyyet yanında vardı. Bkz: Zinkeisen, c.5, s.69.

10 işlerinden el çektirmeyeceğini bildirdi. 40 İstolni- Belgrad da yapılan harp meclisinde Yanık Kale yerine Viyana nın kuşatılmasına karar verildi. Bu karara Kırım Hanı Murad Giray ve Budin valisi Uzun İbrahim Paşa dışında muhalefet eden olmamıştı. Murad Han ve İbrahim Paşa Yanık Kale ve Komoron gibi Avusturya elinde bulunan stratejik kalelerin alınmadan 41 Viyana nın kuşatılmasının büyük bir risk olduğunu ve ordunun arkasında düşman kalelerinin bırakıldığını, bu durumun da savaş stratejisi açısından hatalı olduğunu ifade ettiler. Hatta Tököli İmre de yoldaki önemli kalelerin önce alınması gerektiği görüşündeydi. 42 Merzifonlu muhalif tavırlarından dolayı Kırım hanına ve İbrahim Paşa ya düşman kesilmiş ve sefer aleyhine kimseye söz söyletmemişti. Meclisin Viyana üzerine gitme kararı bir telhisle sultana bildirildi. 43 Osmanlı ordusunun hızla üzerine geldiğini haber alan I. Leopold başkentini terk ederek, Plonya, Saksonya ve Bavyera dan gelecek yardım kuvvetlerini beklemeye başladı. 14 Temmuz 1683 te Osmanlı ordusu Viyana önlerine geldiğinde I. Leopold Viyana nın muhafızlığını Von Starhemberg e 44 bırakarak Avusturya içlerindeki Lenz e geldi. 45 Avusturya ordularının başkomutanı Charles de Lorraine idi. Bu sırada Sultan IV. 40 Merzifonlu Kara Mustafa Paşa nın bu kararı almasında Reisü l-küttâb Mustafa Efendi nin de gayreti etkili olmuştur. Efendim, gayrin sözün dinleme, sen ancak fâil-i muhtarsın, taraf-ı Hakk dan nâzil olmuş bir nûr-ı efzâsın diyerek onun hırsını tahrik etmek suretiyle Viyana üzerine sefere teşvik etmiştir. Bkz: Silâhdâr, c.ii, s Silâhdâr, c.ii, s.28-29; Zinkeisen, a.g.e., c.5, s Mehmed Râşid Efendi, Raşid Târihi, c.i, h.1281, s Sultanın bu karar karşısında hayret ederek: Kastımız Yanık ve Komoron kaleleriydi. Viyana Kalesi dilde yoktu. Paşa ne acaip saygısızlık edip bu sevdaya düşmüş. Hoş imdi Hak Teâlâ âsân getüre. Lâkin önceden bildireydi rızâ vermezdim diye üzülerek bu emr-i vâkiyi istemeye istemeye kabul ettiği anlaşılmaktadır. Bkz: Silâhdâr, c.ii, s Strahemberg in elinde yaklaşık 20 bin kişilik bir ordu vardı. Bkz: Jorga, c.4, s.171, Zinkeisen ise piyade, silahlı vatandaş, 700 kişilik üniversite öğrencisi grubu toplamda 22 bin civarında asker olduğunu yazar. Bkz: Zinkesien, c.5, s Mustafa Nuri Paşa Prag a çekildiğini yazmaktadır. Bkz: Mustafa Nuri Paşa, c.ii, s.82-83, Zinkeisen ilk önce Lenz e ardından Bavyera eyaleti içindeki Passau ya gittiğini yazar. Bkz: Zinkesien, c.5, s.70, Hammer, c.12, s.59.

11 Mehmed Belgrad da bulunmaktaydı. 46 Viyana nın teslim edilmesi yönündeki teklif reddedilince şehir kuşatıldı. 47 Ancak muhasara önceden planlanmadığı için gerekli hazırlıklar yapılmadan gidilmiş gerekli toplar götürülememişti. 48 Avusturya nın top gücü daha yüksekti. Bu yüzden kuşatma uzadı. 49 Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Viyana nın hücumla değil, teslim yoluyla alınması taraftarı idi. Kuşatmanın iki ayı geçmesi askerde yılgınlığa sebebiyet verdi. 50 Viyana dört taraftan kuşatılamayacak kadar büyük bir şehirdi. Bu sebeple Avusturya sürekli yardım alırken, Osmanlı ordusunda yiyecek sıkıntısı baş göstermeye başlamıştı. Avusturya nın müdafaa kuvvetlerinin sayısı gelen yardımlarla beraber 100 bini aşmıştı. 51 Durum değerlendirmesi yapan Merzifonlu Yanık Kale civarında bıraktığı Uzun İbrahim Paşa yı Viyana önlerine gelmesini emretti. Ayrıca 26 Ağustos 1683 günü Kara Mustafa Paşa yaptığı genel bir hücumla bazı tabyaları aldı. Bu sırada Lehistan Kralı Jean Sobieski nin Bavyera ve Saksonya kuvvetleri ile birleşerek yaklaşmakta olduğu ve irili ufaklı iki yüz topa sahip olduğu haberi geldi. 52 Merzifonlu Kara Mustafa Paşa gelen Leh ordusunu durdurma görevini Kırım Hanı Murad Han a vermiştir. Fakat Murad Han vezir-i azamla arasındaki kırgınlıktan dolayı ciddi bir gayret göstermeyince 53 Jean Sobieski kumandasındaki 100 bin kişilik ordu Kahlenberg dağını geçerek Osmanlı ordusunun arkasına geçmişti. 54 Kırım hanının Leh ordusunun Tuna yı 46 Jorga, c.4, s.167, Hammer, c.12, s Hammer, c.12, s.64, Viyana seferi ile ilgili geniş bilgi için bkz: Cevat Üstün, 1683 Viyana Seferi, TTK, Defterdâr Sarı Mehmed Paşa, Zübde-yi Vakayi ât, İstanbul, 1977, s Zinkesien Osmanlı top atışlarının şehre etki etmediğini ve muhasaracıların büyük kayıplar vererek geri püskürtüldüğünü yazar. Bkz: Zinkeisen, c.5, s Askerler atlarına ot bulabilmek için saatlik mesafeye gitmek zorunda kalıyordu Bkz: Defterdâr Sarı Mehmed Paşa, s Jorga, c.4, s Zinkesien, c.5, s Jorga, c.4, s Zinkesien, c.5, s.74; Hammer, c.12, s

12 geçmesinden sonra da hareketsiz kalması durumu iyice zora sokmuştu. Bunun üzerine Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Kara Mehmed Paşa kumandasında 6 bin kişilik bir ordu gönderdi. Ayrıca Uzun İbrahim Paşa yı da 23 bin kişilik bir ordu ile Kahlenberg dağından gelen yolu tutması için görevlendirdi. 55 Merzifonlu Kara Mustafa Paşa 12 Eylül 1683 günü iki aylık kuşatmayı kısmen kaldırarak saldırıya geçti. Osmanlı ordusunun sağında serdar-ı ekrem Kara Mustafa Paşa, sağında Uzun İbrahim Paşa, solunda Murad Giray ve Sarı Hüseyin Paşa vardı. Savaş esnasında ilk önce Uzun İbrahim Paşa nın savunduğu sağ kol bozuldu. 56 Ardından Sarı Hüseyin Paşa nın kuvvetleri Murad Giray ın yardımı gelmeyince paniklemiş ve dağılmaya başlamıştı. İki kolda bozulmalar yaşanınca Jean Sobieski doğrudan merkeze saldırdı. 57 Merzifonlu beş altı saat dayandı. Ancak sağ ve sol kolların çökmesi üzerine çekilmek zorunda kaldı. Son ana kadar savaşmayı düşündüyse de yakınındakiler ısrarıyla sancak-ı şerifi alarak Yanık Kale ye çekildi. 58 Ordunun bütün savaş malzemeleri ve ağırlıkları savaş meydanında kaldı. Yanık Kale ye gelindiğinde ilk iş olarak sağ kolu kumanda eden İbrahim Paşa yı idam ettirdi. 59 Ardından Budin e gelerek durumu düzeltmeye çalıştı. Sınır boylarındaki kalelere takviye kuvvetler gönderdi. Aldığı tedbirlerle kısa zamanda orduda tekrar kontrolü sağlayan Merzifonlu Kara Mustafa Pasa, kuşatma esnasında ihmali görülen Murad Giray ı Kırım hanlığından azlederek yerine II. Hacı Giray ı han yaptı. 60 Merzifonlu Kara Mustafa Paşa aldığı tüm tedbirlere rağmen 61 Ciğerdelen 55 Jorga, c.4, s Uzunçarşılı, c.3, s Hammer, c.12, s Uzunçarşılı, c.3, s Mustafa Cezar, Mufassal Osmanlı Tarihi, c.4, TTK, 2011, s Uzunçarşılı, c.3, s Budin Valisi Kara Mehmed Paşa kumandasında otuz bin kişilik bir kuvvet Ciğerdelen ve Estergon tarafına gönderilmiştir. Bkz: Silâhdâr, c.2, s.100

13 ve Estergon kalelerinin düşmesine engel olamadı. 62 Önemli Osmanlı kalelerini alan Avusturya Budin e yöneldi. Bunu haber alan Sultan IV. Mehmed Edirne ye döndü. Bu sırada Merzifonlu Kara Mustafa Paşa da Belgrad a geldi. Gazaz Ahmed Ağa, vezir-i azamdan mühr-i hümayun ve sancak-ı şerifi teslim etmesini istedi. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Belgrad da idam edildi. 63 Merzifonlu nun yerine Kara İbrahim Paşa vezir-i azam tayin edildi. Kara İbrahim Paşa bizzat sefere gitmeyerek Avusturya cephesine Bekri Mustafa Paşa yı, 64 Lehistan cephesine de Sarı Süleyman Paşa yı gönderdi. Bu tayinlerle dört farklı cephede düşmana karşı serdarlarla mücadele edilmeye başlandı. Viyana önündeki başarısızlık Osmanlı nın Orta Avrupa daki hâkimiyetini de tehlikeye düşürdü. Önce Avusturya ile başlayan savaş Lehistan, Venedik ve Rusya nında katılmasıyla çok cepheli bir mücadeleye dönüştü yılından itibaren Avusturya karşısında Osmanlı ordularının en zorda kaldığı dönemler başladı. IV. Mehmed in aşırı av merakı ve eğlenceye düşkünlüğü ayrıca etrafındaki menfaatçi ve cahil kişilerin de tesiriyle yanlış kararlar almaya devam etti yılında Avusturya üç farklı cepheden Osmanlı ya karşı saldırıya geçti. Osmanlı nın elindeki Uyvar kalesini kuşattı ve kırk günlük bir kuşatma sonucunda burasını ele geçirdi. 65 Lehistan, Venedik ve Rus cephelerinde de alınan yenilgiler üzerine 1686 yılında veziri azamın tekrar sefer çıkmasına karar verildi. Mart başında vezir-i azam ve serdar-ı ekrem sıfatıyla sefere çıkan Sarı Süleyman Paşa Belgrad a 62 Zinkeisen, c.5, s Padişahın Edirne ye ilk geldiğinde Merzifonlu ya desteğinin devam ettiği bilinmektedir. Fakat Dâru s- Sa âde Ağası Yusuf ile Büyük Mîrâhor Sarı Süleyman ın kışkırtmalarının Kara Mustafa Paşa nın idam edilmesinde etkili olduğu anlaşılmaktadır. Hatta Yusuf ve Sarı Süleyman ın idam haberinin gelmesi üzerine sevinçlerinden mendil çıkarıp oynadıkları nakledilmektedir. Bkz: Silâhdâr, c.ii, s.119; Merzifonlu Kara Mustafa Paşa nın idamı için bkz: aynı eser, s.123; Mustafa Nuri Paşa, c.ii, s Cezar, c.4, s Silâhdâr, c.2, s.213.

14 ulaştığında Budin in düştüğü haberi geldi. 66 Budin Macaristan ve Orta Avrupa hakimiyeti için çok önemli bir şehirdi. Budin in düşmesi Osmanlı ordularını çok zor durumda bırakmıştı. Artık Osmanlı orduları için Belgrad savunma nirenginin merkezi haline gelmişti. Budin in düşmesi üzerine Avusturya orduları kısa zamanda Budin üzerinden Şementorna, Peçuy, Şiklos gibi stratejik Osmanlı kalelerini ele geçirdiler. Ayrıca Osmanlı ordularının kışı geçirmek için Belgrad kalesine dönmesi üzerine Erdel tarafındaki kalelerde Avusturya hakimiyetine geçti yılında da Osmanlı ordularının kayıpları devam etti. Özellikle Mohaç ta yapılan savaşta Osmanlı orduları Avusturya karşısında ağır bir yenilgi aldılar. Sarı Süleyman Paşa ordu hazinesini savaş meydanında bırakarak Peter Varadin e çekilmek zorunda kaldı. Bu yenilgiyi fırsat bilen Yeğen Osman Paşa kapıkulu askerlerini vezir-i azam aleyhine kışkırtarak isyan çıkardı. İsyandan dolayı ordu Belgrad a çekildi. İsyancılar daha da cesaretlenerek vezir Siyavuş Paşa yı vezir-i azam yapmak istediler. İsyancılardan bir kısmı da padişahı tahttan indirmek için İstanbul a yöneldi. 67 Cephenin boşalmasını fırsat bilen Avusturya ordusu Ösek, Varadin, Sirem ve Belgrad yakınlarındaki bazı kaleleri de hâkimiyetlerine aldılar. Padişahın tahttan indirilişiyle birlikte ortaya çıkan karışıklıktan Râşid, c.1, s.93, Silâhdâr, c.2, s Sarı Süleyman Paşa isyancılardan önce İstanbul a gelerek mühr-i hümayunu padişaha teslim etti. Fakat idam edilmekten kurtulamadı. Mühür Siyavuş Paşa ya verilerek vezir-i azam ilan edildi. Askerin isyanı ise durdurulamadı. Silivri önlerine kadar gelen asker padişahın tahttan indirilmesini istedi. İleri gelen ulemanın Ayasofya Camii nde aldığı karar gereği IV. Mehmed tahttan indirildi ve yerine kardeşi Süleyman Kasım 1687 yılında Osmanlı tahtına çıktı. Bkz: Silâhdâr, c.ii, s.280; Râşid, c.ii, s.3-5; İsazâde, v.125b-127b. 68 II. Süleyman'ın tahta çıktıktan sonra karşı karşıya kaldığı ilk mesele askere dağıtılacak cülus bahşişiydi. Bu arada, yirmi yıl önce teşkil edilen satırlar ve rikâb solakları kaldırılarak bazıları tasfiye edilirken bir kısmı da peyk yapıldı. İç oğlanları ve zülüflü baltacıların kıyafetleri eski şekline getirildi. Köprülü Damadı Siyavuş Paşa, sadaret makamında bırakıldı ve eşkıyayı dağıtmakla görevlendirildi. Atmeydanı'nda toplanan sipahiler gecikmiş ulufelerinin hemen ödenmesini istediler. Ancak yeterli nakit bulunmadığından Veziriazamın emriyle Enderun Hâzinesi ve Istabl-ı âmiredeki gümüş ve altın kap kaçak, kılıç vb. ile bazı eşyalar darphaneye gönderilip para kestirildi. Fakat bu da kâfi gelmeyince varlıklı kimselerden imdâdiyye adı altında vergi alınması kararlaştırıldı. Bu arada ulufe ve bahşiş meselesi yüzünden kapıkulunun ayaklanması yeniden alevlendi. Zira Mısır'dan gönderilen imdâdiyye kâfi gelmemişti. Sonunda ödemeler güçlükle tamamlanınca Veziriazamın emriyle zorbalar dağıldı ve 22 Aralıkta normal divan toplantısı

15 yararlanmak isteyen Avusturya, Venedik ve Rusya harekete geçtiler. Tecrübeli komutanlardan yoksun Osmanlı ordusu karşısında Avusturya'nın ilerleyişleri kolay oldu. Öyle ki sınır boylarındaki kaleler birbiri peşi sıra düştü. Önce İstanbul'daki karışıklıklar sebebiyle lojistik destek alamayan Kuzey Macaristan'daki Eğri, İstolni Belgrad, Lipova, İlok, Varad ve Lugoş; Kuzey Karpatlar'da Munkacs ile Sava nehrinin güney ve kuzeyinde bulunan Derbend, Gradişka, Seddülislâm ile Eski ve Yeni Obraca kaleleri Avusturyalıların, Yunanistan'daki İstefe ile Bosna'daki Knin ve civarı Venediklilerin eline geçmişti. 69 Belgrad Habsburg Hakimiyetinde Öte yandan eşkıyalıktan yükselme Yeğen Osman Paşa'ya önce Rumeli beylerbeyliğiyle Belgrad muhafızlığı verildi 70 ve Macaristan serdarlığına tayin edildi. 71 Ancak gittiği yerlerde halkı haraca bağlayan, reayaya zulmeden yapılabildi. (Silâhdâr, c.2, s ). 22 Ocak 1688 tarihinde sefer için Veziriazam tuğları dikildiği esnada yeni bir kargaşa ortaya çıktı. Yeniçeri Ağası Harputlu Süleyman Ağa'nm Veziriazama rağmen zorbaları cezalandırmaya kalkışması ve Fetvacı Ahmed Çavuş'u öldürtmesi üzerine Hacı Ali Ağa'nın kışkırtmasıyla ayaklanan zorbalar, yeniçeri ağasını öldürdükten sonra Veziriazamdan mührü istediler. Fakat Siyavuş Paşa mührü bizzat padişaha vereceğini söyleyerek konağına kapandı. Nihayet zorbalar padişaha giderek Siyavuş Paşa'yı azlettirdiler ve ertesi günü konağını basıp kendisini öldürerek eşyasını yağmaladılar. (Silâhdâr, c.2, s ). İstanbul halkı kargaşa ortamından bıkmıştı. 1 Mart'ta esnaf dükkânlarını açmıştı. Ancak bazı zorbaların Yağlıkçılar Çarşısı'nı yağmalamaya kalkışması yüzünden dükkânlar kapatıldı ve esnaf toplandı. Halkın da katılımıyla oluşan kalabalık, saraya yürüdü ve padişahtan eşkıyanın bertaraf edilmesini talep etti. Bâbüsselâm'ın iki kulesi arasına sancak asıldı ve Müslümanların sancak altında toplanması istendi. Sancak vak'ası olarak bilinen hadise üzerine yeniçeri ileri gelenleri padişaha itaat ederken ne yapacaklarını şaşıran âsi liderleri önce önemli görevleri aralarında paylaştılar. Ardından padişahı tahttan indirip yerine kardeşi Ahmed'i veya yeğeni Mustafa'yı tahta çıkarmayı planladılar. Hatta bazıları bütün hanedan mensuplarını ortadan kaldırıp devletin başına Kırım hanını getirme teklifinde bile bulundu. Halkın da baskısıyla veziriazamlığa Sadâret Kaymakamı Nişancı İsmail Paşa'yı, şeyhülislâmlığa Debbağzâde'yi getiren II. Süleyman bazı zorba ileri gelenlerini taşra görevlerine tayin etti. Has Oda'dan Bosnalı Haşan Ağa yeniçeri ağalığına getirildi. II. Süleyman'ın tahta çıkışından itibaren dört ay süren karışıklıklar sona erdi. (Silâhdâr, c.2, s ). 69 Uzunçarşılı, c.3, s.476, Engürüs tarafında serasker olan vezir Osman Paşa ya hüküm ki: Sen ki vezir-i müşarünileyhsin Belgrad ve kalesine tayin olunub sancakları Alaybeğileri derûn-ı kalede kalub kendüleri firar iden züema ve erbabı tımarın ve derûn-ı kalede fevt olan şühedanın zeamet ve tımarlarına Niş nam mahalde muhafaza şatıyla serhadlülerden dirliği olmayan erbab-ı istihkaka tevcih eylemek içün hüküm yazılmışdır. Fî evahir-i Safer sene 1100 Bkz: BOA.MD, 98, h Belgelerde Osman Paşa ya her türlü desteğin verildiği anlaşılmaktadır. Sofya daki şahi toplarının Osman Paşa ya yetiştirilmesi hakkında bkz: BOA.MD, 98, h.3; Berkofça muhafazasındaki Hüseyin Paşa ya Osman Paşa ya yardım etmesi için bkz: BOA.MD, 98, h. 4.

16 Osman Paşa kendisine sancak-ı şerif ve sadâret mührünün gönderilmesini, kethüdasına Karaman beylerbeyliğinin tevcihini istedi. Ayrıca Anadolu'dan yeni levendler talep etti. 72 Seraskerlikten azledilen Yeğen Osman Paşa'nın yakalanması için asker toplanması emredildi ve seraskerliğe Hazinedar Haşan Paşa getirildi. Veziriazam Nişancı İsmail Paşa, Anadolu'daki eşkıyanın ortadan kaldırılması talimatını verdi. Zorbaların maiyetinde bulunan sarıca ve sekbanların katledilmesi hakkında fermanlar gönderildi. 2 Mayıs 1688 tarihinde Tekirdağlı Bekri Mustafa Paşa sadaret makamına getirildi. 73 Bekri Mustafa Paşa'nın veziriazamlığı döneminde Avusturya ve müttefikleriyle barış yapılması gündeme geldi ve Zülfikar Efendi elçi olarak Viyana'ya gönderildi. 74 Plan: 1 Belgrad Kalesi ni Gösterir Plan Silâhdâr, c.2, s Cezar, c.4, s Jorga, c.4, s Narodna Biblioteka Srbje (NBS), KR I 55, Serbian State Archive (Bu belge Sırp Arşivi nden alınıp bilgisayar programları ile düzenlenmiştir.)

17 Öziçe ve Yenipazar taraflarında yapılan savaşlarda, Avusturya kuvvetleri Sava nehrini geçti ve Osmanlı birlikleri Niş'e çekildi. Mora tarafından ise Eğriboz'un 76 Venedik kuşatması altında olduğu ve kısa sürede yardım ulaşmazsa Belgrad'ın düşmesi söz konusu olunca ahali şehri terk ederek daha güvenli bölgelere kaçtı. Bunun üzerine II. Süleyman 11 Eylül'de Edirne'ye hareket etti. Yeğen Osman Paşa'ya Belgrad taraflarını muhafaza etmesi emredildi. 77 Cephe komutanlığından ziyade eşkıyalık yapan Serdar 76 Vezir-i mükerrem kapudan paşaya hüküm ki: Hala biavnillahi teala düşman-ı din muhasarasından halas olan Eğriboz kalesinin tamir ve termimi ve sair cephane ve zehair ve mühimmat-ı lazımesi tekmili ehemmi umurdan ve devletden olmağla Bkz: BOA.MD, 98, h Osman Paşa Avusturya kuvvetleri ilerlerken şehrin savunulması için ciddi bir gayret göstermemiştir. Bu sebeple Raşid eserinde Osman Paşa için hâin-i din ve devlet ifadesini kullanır. Bkz: Raşid, c.2, s.55. Ayrıca 1688 tarihli evrakta halka iyi ve adaletli davranılması emredilmektedir. Bkz: BOA.MD, 98, h.32. Başka bir hükümde levend taifesinin, keferinin ve yerli eşkıyaların halka zulmettikleri ve tedbir alınması gerektiği hakkında bkz: BOA.MD, 98, h.38.

18 Osman Paşa düşmanın karşısına bizzat çıkmamıştır. Düşmanın yaklaştığı sırada Vraçar ovasında bulunan Yeğen Osman Paşa, Bavyera elektörü Maximilian ve Baden hakimi Ludwig kumandasındaki elli bin kişiyi mütecaviz Avusturya ordusu Zemun sahrasına konduğu zaman şehir halkından hiç kimsenin firar etmemesi için sıkı emirler verdikten sonra İbrahim Paşa yı Belgrad muhafızlığına, Öküz-öldüren Ahmet Paşa yı 78 da kaledeki askerlerin kumandanlığına tayin ettikten sonra Belgrad önlerinden çekildi. 79 Avusturya kuvvetleri ciddi bir engelleme ile karşılaşmadan Sava üzerindeki Çingene adasına ve oradan da karşı kıyıya geçtiler. Bu sırada İstolni Belgrad muhasarasından kurtulup gelen Zağarcıbaşı Osman Ağa yanındaki bir miktar yeniçeri ile düşmanın geçişini engellemek istedi. Serdar Yeğen Osman Paşa nın gittiğinden habersiz olan bu yeniçeriler serdarın kendilerine yardım edeceğini zannediyorlardı. Fakat bu ümit boşa çıktığı gibi Osman Ağa ve yanındakilerin askerlerin pek çoğu şehit oldu. Zemun sahrasındaki Avusturya kuvvetleri de şehirdeki Hristiyan halk ile anlaşmış ve beri tarafa geçişler bu sebeple çok kolaylaşmıştı. Şehirdeki Müslüman halk Tuna kıyısındaki gemilerle daha güvenli olan Fethülislam palankasına geçmeye çalışıyordu. Gemilerdeki Müslüman halkın sayısı 8 bin civarında idi. Fethülislam a gelen Müslüman halka burada da saldırı oldu. Fakat bu saldırıyı Macar kuvvetlerinin başındaki Tökeli İmre bertaraf etti. Şehirden çıkamayan Müslüman- Türk halkını Avusturyalılar kılıçtan geçirdi. Pek çok Müslüman hayatını kaydetti. Silâhdar a göre kuşatma 29 gün sürmüştür. 80 Ancak zamanında asker yollanamaması sebebiyle Belgrad, Maximilian 78 Ahmet Paşa Avusturya kuşatması sonunda düşmana esir düşmüştür. Oğlu İbrahim Paşa da bir arzu hal yazarak babasının borçlarının olduğu ve bunların ödenmesini istemiştir. Bkz: BOA.MD, 98, h.27. İstanbul kaymakamı Ömer Paşaya ve İstanbul kadısına hükümki: Belgrad muhafazasında iken küffara esir olan Ahmed Paşa nın oğlu İbrahim arzuhal sunub babası müşarünileyh esir olmağla bazı kimesnelere duyunu ve bazı kimesnelerden kefaleti hasebiyle 79 Cezar, c.4, s Silâhdâr, c.2, s.368.

19 Emmanuel kumandasındaki Avusturya kuvvetleri tarafından zapt edildi. Belgrad ın Avusturya tarafından kuşatılması esnasında gevşek davranan ve yeterli asker göndermeyen Serdar Yeğen Osman Paşa, Belgrad ın düşmesi üzerine Semendire den Niş 81 tarafına çekildi. Semendire de asker bulunmadığını fark eden Avusturyalılar 82, Belgrad dan sonra Semendire üzerine yürüdüler ve savunmasız kalan şehri kolayca ele geçirdiler. 83 Belgrad ın düşmesi Osmanlı devlet merkezinde telaş ve heyecana neden oldu. Belgrad ın Avusturya nın eline geçmesi ile beraber Tuna nın sol tarafındaki Macaristan topraklarında kalan Pançova palangaları da işgal edildi. Macaristan da Avusturya eline geçmeyen yalnızca Temeşvar vardı. Belgrad ın elden çıkması Osmanlı Devleti nin Orta Avrupa hakimiyetini önemli oranda bitirmiştir. Balkan toprakları Avusturya nın işgaline açık hale gelmiştir. Belgrad Osmanlı Devleti için önemli bir kayıp olmuştur. 84 Niş'ten Sofya'ya çekilen Yeğen Osman Paşa, aşırı vergilerle ahaliye baskı uyguladığı gibi padişahın emirlerine itaat etmemekteydi. Olayların daha vahim hal alması üzerine Macaristan serdarlığı alınarak Arap Recep Paşa'ya verildi. 85 Osman Paşa, Niş taraflarına çekildi ise de yakalanarak idam edildi. 86 Viyana'ya gönderilen elçi Zülfikar Efendi'nin anlaşma zemini bulamaması bir yana ağır hakaretlere uğraması ve tutuklanması 87 üzerine tarihli bir belgede Selanik, Manastır, Yenice vs. kadılarına yazılan hükümde Belgrad ın düşman kuşatmasında olduğu Ayrıca Niş in de tehlike de olduğu burası için tüfekli Arnavud yiğitlerinin tutulması, halktan gereğinden fazla vergi alınmaması, Selanik, Manastır ve Vardar dan asker bulunması istenmiştir. Bkz: BOA.MD, 98, h Zinkeisen, c.5, s.102; Jorga, c.4, s Raşid, c.2, s.59. Bir hükümde ise Eğriboz Kalesi nin tamir edilmesi, silah ve mühimmatın buraya sevk edilmesi istenmiştir. BOA.MD, 98, h.28. Vezir-i mükerrem kapudan paşaya hüküm ki: Hala biavnillahi teala düşman-ı din muhasarasından halas olan Eğriboz kalesinin tamir ve termimi ve sair cephane ve zehair ve mühimmat-ı lazımesi tekmili ehemm-i umurdan ve devletden olmağla 84 Belgrad ın kaybedilmesi üzerine Osmanlı Belgrad ı geri alabilmek amacıyla hemen bir yıl sonra hazırlıklara başlamıştır. Bkz: BOA.MD, 99, h Silâhdâr, c.2, s Cezar, c.4, s Zinkeisen geri döndüğünü yazmaktadır. Bkz: Zinkeisen, c.5, s.103.

20 Macaristan seferine çıkılmasına karar verildi. 88 Bu arada Anadolu'da ve Rumeli'deki askerin vakit geçirmeden asıl orduya katılmaları emredildi. Haziran 1689'da Edirne'den geçilerek Sofya'ya varıldı. Bosna sınır boylarında Vişegrad'ı kuşatma girişimi sonuçsuz kalmıştı. 89 Banaluka ve Dupniçe'ye yapılan saldırılar durdurulmuştu. Valievo, Berçka ve İzvornik Avusturya kuvvetlerinden temizlenmiş, Fethülislâm ve İrşova geri alınarak Temeşvar yolu açılmıştı. Böylece Avusturya ile Eflâk arasındaki bağlantı kesilmişti. Tuna'daki Avusturya donanmasının büyük kısmı ele geçirilirken karaya çıkardığı asker de bozguna uğratılmıştı. 90 Belgrad'ı geri almakla görevlendirilen Serdar Arap Recep Paşa 91 cephesinde durum pek parlak değildi. Maiyetindeki askeri disiplin altına alamayan Recep Paşa, kişilik süvari kuvvetiyle Semendire ve Belgrad taraflarında akınlarda bulundu. Recep Paşa, Batoçine'de yenilgiye uğradı, bütün ağırlıkları ve topları Avusturyalıların eline geçti. 92 Bunun hemen ardından 25 Eylül'de Niş düştü ve Eflak istilâ edildi. 93 Veziriazam Mustafa Paşa, Sofya'da iken şehrin etrafında hendekler kazdırarak toplar koydurdu. Sofya'da muhafız bırakarak ahalinin şehri boşaltmasını istedi ve kendisi de Edirne'ye döndü. Bu arada yenilginin sorumlusu olarak gördüğü Arap Recep Paşa'yı ortadan kaldırttı ve Mora muhafızı Arnavut Koca Halil Paşa'yı Macaristan seraskeri tayin etti. 94 Kosova'ya kadar ilerleyen Avusturya birlikleri, Kırım hanının yardımıyla II. Süleyman 7 Haziran 1689 da Kapıkulu askerleri ile beraber Edirne den hareket etti. Bkz: Silâhdâr, c.2, s.425. Ayrıca ülkenin her tarafına emirler gönderilerek Engürüs üzerine yapılacak sefer için orduya ilgili yerlerin katılması istenmiştir. Bkz: BOA.MD, 99, h.43, askerlere ulufelerinin dağıtılması ve aksamaması için yeniçeri ağası Mahmud Paşa ya yazılan emir için bkz: BOA.MD, 99, h Raşid, c.2, s Raşid, c.2, s Silâhdâr ın Recep Paşa için yaptığı tanımlama ilginçtir: cenge akıl ermez, tedbir nedir bilmez bir adam bkz: Silâhdâr, c.2, s Silâhdâr, c.2, s Cezar, c.4, s Silâhdâr, c.2, s Raşid, c.2, s.107.