GÉRARD DÉDÉYAN Gérard Dédéyan (doğumu 1942 Nantes), babası tarih profesörü Charles Dédéyan ın yolundan giderek Montpellier III Üniversitesi'nde

Transkript

1 GÉRARD DÉDÉYAN Gérard Dédéyan (doğumu 1942 Nantes), babası tarih profesörü Charles Dédéyan ın yolundan giderek Montpellier III Üniversitesi'nde ortaçağ tarihi profesörü olur. Kökeni Kayseri çevresinden olan Dédéyan ın ailesi XVIII. yüzyıl sonunda İzmir e yerleşir. Burada bir matbaa ve Avrupa edebiyatının Üç Silahşörler gibi başeserlerini tercüme edip yayınlayacakları bir yayınevi kurar da Fransa ya yerleşir.

2 Ayrıntı: 866 HistoriaAyrıntı Dizisi: 16 Ermeni Halkının Tarihi Der: Gérard Dédéyan Kitabın Özgün Adı Histoire du peuple arménien Dizi Editörü Masis Kürkçügil Fransızca dan Çeviren Şule Çiltaş Yayıma Hazırlayan Ali Çakmak Düzelti Ceren Ataer 2007, Éditions Privat Cet ouvrage est publié dans le cadre du Programme d'aide à la Publication (P.A.P.) de l'institut Français de Turquie Bu kitap Türkiye Fransız Enstitüsü'nün Yayına Destek Programı çerçevesinde yayımlanmıştır. Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Fotoğrafı Funkystock/Age Fotostock/Getty Images Kapak Tasarım İnci Batuk Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Hediye Gümen Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No.: 8/2 Topkapı/İst. Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım Şubat, 2015 Baskı Adedi 1000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basın Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) &

3 Ermeni Halkının Tarihi Der: Gérard Dédéyan

4 HistoriaAyrıntı Dizisi Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam I F. W. Hasluck Tarihçi ve Toplumsal Hareket Georges Haupt Savaş Alanı Olarak Tarih XX. Yüzyılın Zorbalıklarını Yorumlamak Enzo Traverso İngiltere de Emekçi Sınıfların Durumu Kişisel Gözlemlerden ve Otantik Kaynaklardan Friedrich Engels Cihan Harbine Doğru Türkiye Kişisel Gözlemlerden ve Otantik Kaynaklardan Parvus Efendi Bir Yeniçerinin Hatıraları Konstantin Mihailoviç Osmanlı İmparatorluğu nda Sosyalist Hareketler George Haupt & Paul Dumont Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam II F. W. Hasluck Arabistan dan Öteye Warwick Ball Bizans Dünyası Cilt 1 Cécile Morrisson Halk İstiyor Gilbert Achar Modern Dünyanın Doğuşu Sir Christopher Alan Bayly

5 İçindekiler Birinci Basıma Önsöz... 9 Önsöz Genel Kaynakçaya Giriş ELYAZMASI KAYNAKLAR ARŞİV KAYNAKLARI BASILI KAYNAKLAR GENEL TARİH COĞRAFYA, ETNOGRAFYA GÜZEL SANATLAR DİL, EDEBİYAT, KÜLTÜR KAYNAKÇA I Toprak, Halk ve Dil FİZİKİ COĞRAFYA TARİHİ COĞRAFYA İNSANLAR DİL KAYNAKÇA II Ermenilerden Önce: Savaşçı ve Kurucu Urartular KÖKENLER ASUR A MEYDAN OKUMA MADEN KAYNAKLARI VE TARIMSAL ZENGİNLİK MÜSTAHKEM MEVKİLER AĞI SAVAŞ TANRILARI VE ÖLÜLER KÜLTÜ BİLİNMEYEN BİR UYGARLIK ERMENİLERİN GELİŞİ KAYNAKÇA III İran ile Greko-Romen Dünyası Arasında Ermeniler (İÖ V. Yüzyıl-İS 300 e Doğru) PERS HEGEMONYASI HELENİSTİK DÖNEMDE ERMENİSTAN BÜYÜK DİKRAN VE ERMENİ İMPARATORLUĞU ARDAŞESYANLAR VE ROMA ERMENİSTAN DA BİR PART KRALLIĞI: ARŞAGUNİLER ERMENİSTAN DA SASANİLER KAYNAKÇA

6 IV Hıristiyan Ermenistan İddiası ( ) DİN DEĞİŞİKLİĞİNDEN THEODOSİUS UN PAYLAŞIMINA ERMENİ HIRİSTİYANLIĞININ SINAVI VE SAĞLAMLAŞTIRILMASI ( ) DANUDER LERİN ERMENİSTAN I,VAHAN MAMİGONYAN DAN BİZANS FETHİNE (590) KAYNAKÇA V Arap Hâkimiyeti ve Ermeni Özgürlükleri (VII.-IX. Yüzyıl) BİZANS MI İSLAM MI? VIII. YÜZYIL ERMENİ İSYANLARI PRENSLİKLER, VALİLER VE EMİRLER KRALLIĞIN İYİLEŞMESİ: İTİBAR VE BELİRSİZLİK KAYNAKÇA VI Yeniden Bulunmuş Bağımsızlık: Kuzey Krallığı ve Güney Krallığı (IX.-XI. Yüzyıl) KUZEY KRALLIĞI GÜNEY KRALLIĞI: VASBURAGAN KAYNAKÇA VII İmparatorluk Yönelimi ya da Diyaspora Yazgısı: Bizans ta Ermeniler (IV.-XI. Yüzyıl) KÜÇÜK ERMENİSTAN, ETNİK VE KÜLTÜREL ALIŞVERİŞ ODAĞI ( ) İMPARATORLUĞUN ASKERİLEŞTİRİLMESİ VE ERMENİLERİN BÜTÜNLEŞMESİ ( ) İMPARATORLUĞA KATILMIŞ ERMENİLER ( ) KAYNAKÇA VIII Haçlı Seferi Zamanları (XI. ve XIV. Yüzyıl Sonu) ÖZERK PRENSLİKLER VE BÜYÜK ERMENİSTAN A BAĞIMLI TOPRAKLAR KİLİKYA ERMENİ DEVLETİ NİN PARLAMASI KİLİSENİN İKİLEMİ: ULUSAL GELENEĞİN AÇILMASI YA DA SAVUNULMASI ENTELEKTÜEL YAŞAMIN YENİLENMESİ XIII. VE XIV. YÜZYILLARIN SANATSAL ÇİÇEKLENİŞİ KAYNAKÇA

7 IX Türkmenlerin ve Osmanlı Türklerinin Boyunduruğu Altında (XV.-XVI. Yüzyıl) XV. YÜZYILDA POLİTİK VE ASKERİ EVRİM XVI. YÜZYILDA POLİTİK VE ASKERİ EVRİM EKONOMİ VE TOPLUM KİLİSE, EDEBİYAT VE SANAT SONUÇ KAYNAKÇA X Ulusal Bağımsızlık Yıkıntıları ve Diyaspora (Başlangıcından XVIII. Yüzyıla) BAĞIMSIZLIK MERKEZLERİ BAŞLANGICINDAN XVIII. YÜZYILIN SONUNA KADAR ERMENİ KOLONİLERİ KAYNAKÇA XI Ermeni Rönesansı ve Kurtuluş Hareketi (XVII. ve XVIII. Yüzyıl) XVII. YÜZYILDA ERMENİSTAN IN POLİTİK TABLOSU XVII. YÜZYILIN KÜLTÜREL İCRAATLARI BAĞIMSIZLIK ARZULARI XVIII. YÜZYIL ERMENİ RÖNESANSI KAYNAKÇA XII Ermenistan ve Uyrukların Uyanışı ( ) XIX. YÜZYIL BAŞINDA ERMENİLER RUSYA ERMENİSTAN INDA VE TÜRKİYE ERMENİSTAN INDA ULUSAL BİLİNCİN FARKINA VARILMASI ERMENİ RÖNESANSI VE ULUSAL HAREKETİN BAŞLANGIÇLARI ERMENİ POLİTİK PARTİLER DÖNEMİ ( ) KAYNAKÇA XIII Ermeni Soykırımı ve Osmanlı İmparatorluğu nun Sonu ( ) OSMANLI İMPARATORLUĞU ERMENİLERİNİN SOYKIRIMI OSMANLI İMPARATORLUĞU NUN SONU ERMENİ SOYKIRIMININ İNKÂRI KAYNAKÇA Ermenilerin Tarihinin Önemli Anları Haritalar

8

9 Birinci Basıma Önsöz Ermeni Halkının Tarihi Fransa da Ermeni Yılı çerçevesinde yayımlanmış olduğundan, Enstitü üyesi müteveffa Philippe Wolff imzalı 1982 baskısının önsözünden Fransız Armenoloji geleneğinden bahseden aşağıdaki satırları almayı uygun gördük: Ermenilerin Tarihi çalışmasına, en azından XIX. yüzyıl başına kadar uzanan bir Fransız Armenoloji geleneğinin sonucu olarak bakılabilir: yıllarında Antoine-Jean Saint-Martin çığır açacak Mémoires historiques et géographiques sur l Arménie adlı eserin iki cildini yayımlıyor; 1845 te E. Le Vaillant de Florival en tartışmalı Ermeni tarihçilerinden Movses Khorenatsi yi çeviriyor ve yayıma hazırlıyor; Évariste Prudhomme, XI. yüzyıl tarihçisi Arisdages Lasdivertsi nin Badmutyun [Tarih] adlı eserini 1864 te yayımlayarak bu tarih yazma girişimini takip ediyordu. Bu alanda zirve, hiç şüphesiz Victor Langlois ve Édouard Dulaurier ye aitti: ilki yıllarında IV.-VIII. yüzyıl yazarlarına ayrılmış Collection des historiens anciens et modernes adlı çalışmasının ilk iki cildini bilim dünyasına teslim ediyor; ikincisi 1869 da Akademi tarafından yayımlanan Recueil des historiens des croisades ı bir Documents arméniens cildinin kayıtları ve yazılarıyla zenginleştiriyordu. Onun Documents latins et français relatif à l Arménie sine gelince, Dulaurier nin ölümünün ardından, içlerinde 1906 da eseri sunacak olan Charles Kolher in de yer aldığı pek çok bilgin tarafından epey ilerletilmiş olmalıydı. X. yüzyıldan XVIII. yüzyıla uzanan farklı Ermeni tarihçilerin derlemeleri 1870 ve 1876 yılları arasında Saint- Petersburg ta, aynı zamanda Gürcistan uzmanı olan Marie-Félicité Brosset sayesinde Fransızca olarak gün yüzüne çıkıyordu. Gelişmelerin, Ermeni meselesinin çözümüne doğru evrilmesi, araştırmaları XX. yüzyıl başlarına götürüyordu. Auguste Carrière genel olarak Altın Yüzyıl edebiyatıyla yetinirken, Frédéric Macler Armenolojinin bütün alanlarına el atıyordu: eski ve yeni tarih, elyazmaları üzerindeki resimler, edebiyat. Papaz François Tourne bize, 1910 yılın-

10 10 ERMENİ HALKININ TARİHİ dan başlayarak ortaçağın sonunda takılıp kalan Ermenistan ın siyasi ve dini bir tarihini sunuyordu. Elbette, Émile Benveniste in takip ettiği Antoine Meillet nin dikkate değer çalışmaları aracılığıyla olsa bile, Fransız Armenoloji okulu kendi tarihçileri tarafından bilhassa parlatılmışsa da, filolojinin ve Ermeni dilbiliminin gelişmesine de katkı yapmıştır. Fransız Ermenilerinin Ermeni bilginlerle, özellikle Venedik Mıkhitaristleriyle ilişkisi sınırlı olmuştur. Fransız Armenolojisi çerçevesinde farklı seviyelerde çalışmış olan daha başka Ermeniler de vardır: kendini dilbilgisi ve tarih çalışmalarına vakfeden Saint-Martin in çağdaşı Şahan Çrbedyan [Chahan de Cirbied]; Langlois ve Dulaurier zamanında pek çok Ermeni tarihçisini yayımlayan ve çeviren Garabed Şahnazaryan ile Fransa da Ermeni uygarlığı üzerine sayısız inceleme yayımlayan ve Jacques de Morgan a Ermeni Halkı nın Tarihi nden hatırı sayılır malzeme sağlayan şair Arşag Çobanyan dışında, XX. yüzyıl başında Garabed Basmaciyan ve Kevork Aslan. Daha yakın bir döneme gelmek için, Sovyet Ermenistan da ve başka yerlerde gerçekleştirilen araştırmalarla ve Revue des études arméniennes çevresiyle bağlantılı olarak, hiç çekinmeden, Fransız Armenolojisinin dil ve edebiyat incelemesi açısından olduğu kadar, sanat tarihi ve kısaca tarih açısından da iyi temsil edildiğini iddia edebiliriz. Bu yüzden, Ermenilerin alınyazısının üç bin yılını aydınlatabilecek ve bundan anlam çıkarmaya teşebbüs edebilecektir.

11 Önsöz 2007 yılı Fransa da Ermeni yılı olarak belirlendi. Bu durum Ermeni halkının geleneklerini, gerçekleştirdiklerini, dinamizmini tanıtan pek çok olayla ortaya çıkıyor. Fakat bu halkın böylesine değişken ve bu denli ilgi çekici olan tarihine bir girişi ihmal etmek mümkün değildi. Yirmi beş yıl önce Gérard Dédéyan tarafından yönetilen ilk sentez Histoire des arméniens başlığıyla hazırlanmıştı. Bu büyük esere katkıda bulunanlara, geçen çeyrek yüzyıl hesaba katıldığında, araya giren değişimleri, yeni araştırmaları, yeni bakış açılarını izleyerek artık daha iyisini yapabilmek mümkün göründü. Bunu yapmak için de Histoire du peuple arménien inki gibi yenilenmiş bir formüle karşılık gelen yeni bir başlık benimsemek faydalı olacaktı. Bir önceki biçimi anımsatmamak haksızlık olacaktı: büyük tarihçi Philippe Wolff un kaleme aldığı giriş kısmını muhafaza etmeyi tercih ettik; Wolff Ermeni halkının tarihyazımının, çağdan çağa zenginleşerek iki bin yıla yayılan son derece zengin bir tarihyazımının, neden ibaret olduğunu ana hatlarıyla belirlemişti zira Ermenistan büyük değerde tarihçiler kazandırmıştır ve zaman zaman çelişik olsa da onların tanıklığı esas alınmıştır. Bununla birlikte okura sunulan aynı kitap değildir. Elbette orijinal versiyon kaynakçanın sistematik bir biçimde güncelleştirilmesinden faydalandı fakat özellikle ilk on üç bölümden yedisinin metni ya aynı yazarlar ya da ilk yazarlara katılan başka yazarlar tarafından elden geçirildi ve zenginleştirildi: bunlar Ermeni diline (I), Hıristiyanlık öncesi Ermenistan a (III), Hıristiyan Ermenistan ın başlangıcına (IV), Bizans İmparatorluğu ndaki Ermenilere (VII), Haçlılar dönemindeki Ermenistan a (VIII) ayrılmıştır. Söz konusu eserin son katkısı: Erivan Devlet Üniversitesi nin tarihi coğrafya laboratuvarı onu bir mini Ermenistan atlası oluşturan on sekiz harita ile donattığından, okur Ermeni Halkının Tarihi ni sanki alandaymışçasına ve neredeyse yüzyıldan yüzyıla takip edebilecektir. Ermeni halkının kalbi çağımızdan on asır öncesine dayanan uzun bir geleneğin yayıldığı ve devam ettiği bu ülkede atar; o sırada Frigya-

12 12 ERMENİ HALKININ TARİHİ lıların kuzeni olan bu Hint-Avrupa dil halkı, daha sonra Pers, Roma, Bizans, Moğol, Safevi ve Osmanlılarla çatışmalar yoluyla ayakta kalmak üzere, Asurlulara kafa tutan Urartu İmparatorluğu nun yerini almaya gelmişti. Fakat bir Ermeni Diyasporası çok erken var olmuştur: Ermeniler servet yapmaya çalışacak, Bizans ta ve Fatımi Mısır ında şaşırtıcı gelişmeler gösterip bir Küçük-Ermenistan a dönüşecek Kilikya daki yerleşimleri yararına Haçlılarla sıkı ilişki kuracaklardır. Soylular yakın müttefikleridir ve papalık küçük krallığın hayatta kalmasını garanti altına almaya çalışırken kiliseyle ilgili problemlere de bir çözüm arar. Bizans imparatorları kadar Müslüman hükümdarların da peşine düştükleri şey ortaçağın Ermeni liderleri ve savaşçılarının askeri nitelikleridir; fakat XIII. yüzyıldan başlayarak tüccarlar gibi Moğol İmparatorluğu na yayıldıklarını ve Moğol Barışı ndan faydalanıp Çin e ulaştıklarını görürüz. Bu hattı terk etmeyeceklerdir. Daniel Defoe 1706 da Robinson unu Moğolistan ve Sibirya yoluyla geri götürmek istediğinde, onu Pekin den Moskova ya ipekli kumaşlar getiren Ermeni tüccarlar arasına katar de Binbir Gece Masalları nın çevirmeni Antoine Galland, İzmir e yerleşmiş Ermeni kolonisini zikrederken çok sayıda yabancı Ermeni nin bu limanın en önemli ticareti olan ipek yüklü kervanlarla İran dan bu kente gelişinden özellikle bahseder ve içlerinden bazılarının mallarını kendi hesaplarına Fransa ve İtalya ya götürmek için gemi kiraladıklarını not eder. Ermeni tüccar, bu nedenle büyük ticaretin tanıdık bir figürüdür ve Fernand Braudel in maddi uygarlık hakkındaki çalışmalarının ardından Ermenilerin, Hindistan ın, Safevi İran ının ve Osmanlı İmparatorluğu nun ekonomik yaşamında nasıl önemli bir yer edindiği bilinir hale gelir. Bunun nedeni çok erken zamanlarda ortaya çıkan ve Moğol döneminden itibaren sayısız Ermeni nin çok çeşitli ülkelere yerleşmesini sağlayan bir kök salma yeteneğidir; genellikle müreffeh koloniler kurmalarını sağlayarak onları, diğerleri arasında, Karadeniz kıyılarına ve Polonya ya kadar götürecektir. Gittikleri her yerde yeni yurtlarına kendilerinden bir şeyler katacaklardır. Bu kitabın bütün ilginçliği, başat bir tarihsel olgu olarak ortaya çıkan Ermeni Diyasporası na ayrılan incelemelerdedir. Diyaspora, Ermeni ulusal kimliğinin farkına varılmasına katkıda bulunmuştur: XVIII. yüzyıl başında (Duka ların kentinde basılı ilk Ermeni kitabının yayımlanmasından iki yüz yıl sonra) Venedik teki Mıkhitarist cemaatinin kuruluşunu ve özellikle matbaa sayesinde Ermeni kültür yaşamına katkısını düşünelim. Bu Diyaspora, her ülkenin yaşamına en mütevazı

13 Derleyen: Gérard Dédéyan 13 katılımcılar yanında, ev sahibi ülkeye önemli kişiler, bir o kadar göze çarpan politikacılar, sanatçılar ve bilginler kazandırmıştır. Dahası, mademki Fransa da Ermeni yılını anıyorduk o halde Ermenistan dan gelen din adamlarının Fransız topraklarına yerleştikleri zamanlardan Haçlılardan önce XX. yüzyıl başında yerini bu konuda öncü ülke Fransa da sürdürülen Ermeni incelemelerine bırakana dek, Ermeniler ile Fransa arasındaki ilişkilerin bütününü ele alan bu büyük freskin son bölümünü sessizlikle geçiştiremeyecektik. Ermeni- Fransız ilişkilerinin sıkılığı, bu anma yılını tanımlamak için benimsenmiş olan Dostum Ermenistan hitabını fazlasıyla hak ediyor. Jean RICHARD Enstitü Üyesi

14

15 Genel Kaynakçaya Giriş Bir ilk yaklaşım için; K. Yüzbaşian, Armenolojiye Giriş (Ermenice), Erivan, ELYAZMASI KAYNAKLAR Bunlar, Madenataran denilen Erivan Eski Elyazmaları Enstitüsü, Kudüs te Surp Hagop (Patriklik) Manastırı, Venedik ve Viyana Mıkhitarist Manastırı, Yeni Culfa da (İsfahan) Surp Pırgiç Manastırı, her ikisi de Lübnan da bulunan Antilyas taki Kilikya Katolikosluğu ve Bzommar daki Ermeni Katolik Patrikliği gibi büyük merkezlerde toplanan zengin bir eski, ortaçağ ve modern çağ Ermeni elyazmalarından oluşmaktadır. Büyük uluslararası kütüphaneler de daha az sayıda Ermenice elyazmalarına sahiptir: Fransa Ulusal Kütüphanesi, British Library, Oxford Bodleian Library, Vatikan Kütüphanesi ve bazı Amerikalı kuruluşlar. Bu son yirmi yılda, önemli bir istisna Madenataran dışında (basit bir katalog yine de doğru yola yönelmeyi mümkün kılar) neredeyse bütün koleksiyonlar özenle kataloglanmıştır. Uygun bir Répertoire des bibliothèques et des catalogues de manuscrits arméniens (Ermeni elyazmaları katalogları ve kütüphaneleri envanteri) şimdi elimizin altında, B. Coulie Turnhout, ARŞİV KAYNAKLARI Modern döneme ait arşiv kaynakları epey boldur. Doğu da diplomatik ağların gelişmesiyle bağlantılı olarak XVII. ve XVIII. yüzyıllar için, ister konsolosluk (bilhassa Halep ve İzmir) ister elçilik (Konstantinopolis ve İsfahan) ve hatta donanma (Paris Ulusal Arşivi nde saklanan) arşivleri olsun, Fransız diplomatik belgeleri aracılığıyla sağlanan materyallerin önemine işaret etmek gerekir. Bunlara, o sırada Konstantinopolis ve Anadolu da merkezler geliştiren Fransisken ve Cizvit misyonerlerin özgün katkıları da eklenebilir.

16 16 ERMENİ HALKININ TARİHİ Batı Avrupa daki modern çağ Ermeni kolonileri için, Venedik ve Marsilya Ticaret Odası Arşivleri, Amsterdam Noter Arşivleri ve Roma daki De propaganda fide Kutsal Cemaati Arşivleri belli başlı materyaller sağlar. Orta ve Doğu Avrupa arşivleri uluslararası ticarette Ermeniler (mesela Lvov) tarafından oynanan ekonomik rolü aydınlatır, tıpkı büyük Ermeni ticaret şirketlerinin hesap defterleri gibi. Ermeni meselesinin gelişmesiyle belirlenen çağdaş dönem, eski Batı arşivlerinin titizlikle incelenmesi sayesinde, şu son yirmi beş senelik önemli çalışmaların konusunu oluşturur. Rus ve Sovyet Ermenistan ı ilgilendiren materyallerden Saint-Petersburg arşivleri ve Ermenistan ın önemli tarihsel arşivleri geniş ölçüde faydalanılsa da, Osmanlı kaynakları farklı nedenlerden dolayı fazla keşfedilmemiş ve ulaşılmaz kalır. Batılı kaynakların zenginliği bu açığı kısmen de olsa kapatır. Söz konusu kaynaklar, kısmen, konsoloslukların Hamidiye Alayları katliamları hususunda kimi zaman günü gününe tuttukları raporlar ile (daha az ölçüde) yine konsolosluk ağlarının 1915 soykırımı hususunda sağladığı, Almanya ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu gibi Osmanlı İmparatorluğu ile müttefik ülkeler ve Birleşik Devletler gibi tarafsız ülkelerin birincil kaynaklarından oluşmaktadır. Ermeni Devleti nin kurulmasından önce bile, kısmen Erivan daki ulusal arşivlerde ve kısmen Paris te AGBU nun (Ermeni Hayırseverler Genel Birliği) Nubaryan Kütüphanesi nde saklanan Ermeni Ulusal Delegasyonu arşivleri, Birinci Dünya Savaşı ndan sonra Boston a nakledilen EDF (Ermeni Devrimci Federasyonu-Taşnaktsutyun) arşivleri, Kudüs Ermeni Patrikliği ne bırakılan soykırım hakkındaki kaynaklar gibi önemli Ermeni arşiv materyali bir araya getirilmiştir. BASILI KAYNAKLAR XIX. yüzyılın Fransız Armenologları tarafından çevrilen tarihi kaynak derlemelerinin (önemli bir kaynak) varlığını hatırlayalım: Özellikle Altın Çağ yazarları için, Collection des historiens anciens et modernes de l Arménie adlı eserinde (2 cilt, Paris, ) V. Langlois; Recueil des historiens des croisades des documents arméniens i zenginleştiren E. Dulaurier (Paris, 1869, farklı destekçilerle, Documents latins et français relatifs à l Arménie, Paris, 1906); Collection d historiens arméniens (X. ve XVII. yüzyıl) adlı çalışmasıyla M.-F. Brosset (Saint-Petersburg, ). Basımına Erivan da girişilen Sources étrangères relatives à l Arménie et aux Arméniens dizisinin önemini vurgulayalım.