ÜNİTE 9: BANKACILIK SİSTEMİNİN FAALİYETLERİ VE KAYDİ PARA YATIRILMASI

Transkript

1 ÜNİTE 9: BANKACILIK SİSTEMİNİN FAALİYETLERİ VE KAYDİ PARA YATIRILMASI Para arzında meydana gelen değişimler eknmik faaliyetler üzerinde geniş etkilere sahiptir. Para arzının eknminin genelini etkilemesi para arzının nasıl belirlendiğini anlamamızı gerektirir. Bu ünitede ve bundan snraki ünitelerde; Para arzı larak dikkate alacağımız büyüklük hangisidir?, Para arzının değişmesine yl açan faktörler nelerdir?, Para arzını kim kntrl etmektedir? gibi sruların yanıtlarını bulacağız. MEVDUAT (TİCARİ) BANKALARI VE TCMB BİLANÇOSU Aldıkları kararlar ve yaptıkları tercihlerle para arzı düzeyini etkileyen aktörler: Merkez Bankası, Mevduat kabul eden kurumlar(bankalar) Banka dışı kesim (mevduat sahipleri ve bankalardan brç alanlar) Bu aktörler arasında merkez bankasının önemli bir yeri vardır. Türkiye Cumhuriyeti Merkez bankası (TCMM) Bilançsu TCMB Vaziyet, Analitik Bilanç, Stand-by bilançsu gibi çeşitli biçimlerde bilançlar yayımlamaktadır. Biz TCMB bilançsunun daha klay gözlenebilmesi ve yrumlanması için, IMF'nin önerdiği şekilde düzenlenmiş lan Stand-by bilançsunu ele alacağız. Bu bilançnun aktif kısmı, net dış varlıklar (NDV) ve net iç varlıklar (NİV) ana kalemlerinin tplamından; pasif kısmı ise parasal tabandan (B) luşmaktadır. Bu durumda parasal taban aynı zamanda, NİV ve NDV tplamına eşit lmaktadır. Yani bu bilanç parasal tabanın, hem kaynakları (parasal tabanın nasıl yaratıldığı) açısından hem de kullanım açısından elde edilmesine lanak vermektedir. Buna göre parasal tabanın kaynaklarına göre gösterimi; B=NDV+NİV şeklinde lur. Bilançnun bu gösterim şeklinde analitik bilançnun varlık ve yükümlülük kalemlerinin cebirsel işaretleri (bilançda gösterildiği gibi artı ve eksi işaretler) tplanılarak netleştirilmektedir (Tabl 9.1). 1

2 Tabl 9.1: Merkez Bankası Bilançsu (Stand-By Tarihli Niyet Mektubu ile Belirlenmiş- 1000) Tablda gösterilen bilançnun aktif tarafında, net dış varlıklar, dış varlıklarla dış yükümlülükler arasındaki farktır. Bilançda artı işaretle gösterilen kalemlerin tplamı dış varlıkları, eksi işaretle gösterilen kalemlerin tplamı ise dış yükümlülükleri göstermektedir. Buna göre dış varlıklar; bürüt döviz rezervleri ile rta vadeli dış kredilerin tplamından luşmaktadır. Dış yükümlülükler ise bürüt uluslararası yükümlülükler ile diğer kalemlerinden luşmaktadır. Net iç varlıklar kalemi, çk genel larak TCMB'nin bankacılık ve kamu kesimi ile lan net kredi ilişkisinin bir göstergesi larak ifade edilebilir. NİV kalemi, kamu kesimine açılan net nakit iç krediler, net APİ (açık Piyasa İşlemleri) ve net diğer iç varlıkların tplamına eşittir. Burada kamuya açılan net nakit iç krediler, hazine brçlarından kamu mevduatı, döviz larak takip edilen mevduat ve fnların çıkarılmasıyla elde edilmektedir. Net diğer iç varlıklar kalemi ise bankacılık sektörüne açılan nakit kredilerle banka dışı kesimin mevduatı arasındaki farka eşittir. 2

3 NİV kaleminde ve NDV kaleminde meydana gelecek bir artış parasal tabanın artmasına neden lur. Pasif tarafı ise Parasal taban büyüklüğünün ikinci bir ifade biçimini "kullanım cephesinden parasal taban"ı vermektedir. Buna göre parasal taban emisyn hacmi ve mevduat bankalarının TCMB'de bulundurdukları mevduatların (zrunlu rezervler ve serbest rezervler) tplamından luşmaktadır. Daha önceki ünitelerden hatırlayacağınız gibi emisyn, dlaşımdaki nakit ile bankaların kasasındaki paranın (bu büyüklük bankaların serbest rezervleri içinde bulunur) tplamından luşmaktadır. Öyleyse parasal taban büyüklüğü tplam rezervler, bankaların merkez bankasında tuttuğu zrunlu rezervler ve serbest rezervler ile bankalar tarafından nakit larak tutulan paraların (bu paralar bankaların kendi kasalarında saklandığı için "bankaların kasası" larak adlandırılmaktadır) tplamından luşmaktadır. Buna göre parasal tabanın kullanıma göre gösterimi; B=C+R şeklinde lacaktır. Parasal tabanda yer alan rezervler tplamı bankalar için bir varlık niteliğinde iken TCMB için yükümlülük niteliğindedir. Merkez bankası bankaların rezervlerini değiştirerek parasal tabanı ve dlayısıyla para arzını etkilemektedir. Mevduat Bankaları Bilançsu Mevduat bankaları, fn fazlası lan eknmik birimlerin tasarruflarını (temel larak mevduatlar) tplayan ve bu fnları fn açığı lan eknmik birimlere kredi veren aracı kurumlardır. Mevduat bankalarının eknmide fn transferine aracılık etme fnksiynlarının yanında çk önemli işlevlerinden birisi de kaydi para yaratmalarıdır. Bankaların yarattığı kaydi para, bankaya yatırılan mevduatın merkez bankası tarafından belirlenen kanuni karşılık miktarı (zrunlu rezerv) düşüldükten snra tekrar kredi larak verilmesi snucu luşur. Tabl 9.2 de Türkiye deki mevduat bankalarının 2011 yılı snu itibariyle basitleştirilmiş bilançları yer almaktadır. 3

4 Bu temsili gösterimde banka bilançsunun pasifi bankanın tpladığı fnların kaynaklarını; aktifi ise bu fnların nerelerde kullanıldığını göstermektedir. Tabl 9.2: Mevduat bankalarının bilançsu (%) Bilançya göre mevduat bankaları fn kaynaklarının %11'lik kısmını kendi öz kaynaklarından, geri kalan kısmını ise yabancı kaynaklardan (brçlanarak) elde etmiştir. Özkaynaklar (sermaye) ya da net değer bankaların varlıklarından (aktif değerler) yabancı kaynakların (brçların) indirilmesi suretiyle kalan kısımdır. Mevduat, gerçek veya tüzel kişilerin, istenildiği anda veya belirli bir süre snunda ya da belirli bir ihbar süresine uyarak geri almak üzere bankalara yatırdıkları yerli veya yabancı para hesaplarıdır. Vadesiz Mevduat, mevduat sahiplerinin istediği anda bankadan çekebileceği ve genellikle faiz ödemesi yapılmayan mevduatlardır. Vadeli Mevduat, belirli bir vadeye ve faiz ranına tabi lan ve mevduat sahibinin belirli vade snunda geri alabileceği mevduatlardır. Mevduat dışı kaynaklar; mevduat dışı temel fn kaynakları merkez bankasından ve bankalar arası piyasadan alınan brçlar, sendikasyn kredileri, rep işlemlerinden sağlanan fnlar, ihraç edilen menkul kıymetler gibi kaynaklardır. Sendikasyn, tek bir brçluya büyük miktarda kredi sağlamak üzere birden fazla finans kurumunun aralarında luşturdukları geçici bir rtaklıktır. Bankalar çeşitli kaynaklardan sağladıkları bu fnları aktifte gördüğümüz varlıkları elde etmek için kullanmaktadırlar. Bankalar tpladıkları fnların bir kısmını rezerv (likit aktif) larak tutmaktadır. Mevduat bankalarının rezervleri, kasalarındaki nakitlerden, merkez bankasındaki mevduatlarından, diğer bankalar ve para piyasasından alacaklarından luşmaktadır. 4

5 Bir banka bilançsunun aktif (varlık) bölümünün en önemli kalemini krediler luşturmaktadır. Kredi, bankaların verdiği ödünç paralardır. Bankalar tpladıkları mevduatlardan çk daha küçük bir kısmı karşılık larak ellerinde tutmakta ve kalan kısmı kredi larak kullandırmaktadırlar. Yukarıdaki örnek bilançda da görüldüğü gibi bankaların fn kaynaklarının önemli bir kısmı mevduatlardan luşmakta bankaların ellerinde bulunan likit varlıklar (rezervler) ise mevduatların yaklaşık %13'ünü (58.9x 0.13= 7.6) karşılayabilmektedir. Yani banka tüm müşterilerin mevduatlarını çekmek istemeleri hâlinde ancak %13 lük talebi karşılayabileceklerdir. Banka müşterilerinin tamamının mevduatlarını çekmek istemesi bankaların likidite sıkıntısı içine girmelerine ve iflas etmelerine neden labilecektir. Ancak nrmal şartlarda (bir banka paniğinin lmadığı zamanlarda) tüm müşterilerin mevduatlarının bankalardan çekme lasılığı ldukça düşüktür. Bu nedenle günümüzde tüm bankalar mevduatlarının küçük bir kısmını rezerv larak bulundururlar. Bu uygulama kısmi rezerv bankacılığı larak bilinir. Bu durumda: neden bankalar tpladıkları kaynakların tümünü kredi larak kullandırıp faiz geliri elde etmek yerine bir kısmını nakit ve likiditesi ldukça yüksek varlıklarda tutarlar? Ayrıca bankaların bulunduracakları rezerv miktarını belirleyen faktörler nelerdir? İlk larak, bankalar yasalar gereği mevduatlarının belirli bir kısmını TCMB'deki bir hesapta tutmak zrundadırlar. Bu miktar zrunlu rezervlerdir. İkinci larak bankalar, beklenmedik mevduat çıkışlarını karşılamak ve kârlı yatırım fırsatlarını değerlendirmek için kendi belirledikleri bir miktarda serbest rezerv bulundurmaktadırlar. Tplam rezervler bankacılık sistemindeki zrunlu ve serbest rezervlerin tplamından luşmaktadır. Bankaların tuttukları rezervler yaratılacak kaydi para miktarını etkilemektedir. Çünkü kaydi para yaratılması sürecinde rezervler bir sızıntıdır ve kredi larak kullandırılmayıp elde tutulan rezervlerin artması yaratılabilecek kaydi para miktarının sınırlanmasına yl açar. 5

6 KAYDİ PARA YARATMA SÜRECİ: BASİT MODEL Bankalar ellerindeki rezervlerle veya mevduatlarla kaydi para yaratabilmektedirler. Merkez bankasının kaydi para yaratılması sürecindeki önemli rlü bankaların rezervlerini etkileyebilmesiyle rtaya çıkmaktadır. Merkez Bankasının Bankalara Rezerv Sağlaması Merkez bankası bankacılık sistemine ilave 1 liralık rezerv sağladığında mevduat hacmi bu miktarın belirli bir katı kadar artar, bu süreç mevduat (kaydi para) yaratımı larak isimlendirilmektedir. Merkez bankası bankacılık sistemine iki şekilde rezerv sağlayabilmektedir: Bankalara reesknt kredisi kullandırarak Bankalardan devlet iç brçlanma senetleri (DİBS) satın alarak. TCMB'nin Bankalara Reesknt Kredisi Vermesi Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın A bankasına looo'lik reesknt kredisi vererek A bankasının rezervlerini nasıl arttırdığını ve aynı şekilde merkez bankası bilançsunda meydana gelen değişiklikleri T-hesapları aracılığıyla görelim. A bankasının rezervleri looo artacaktır. Aynı zamanda merkez bankasına brçlanması (kredi) da looo artacaktır. A bankasının bilançsunda meydana gelen değişiklikler şu şekilde gösterilebilir: TCMB bilançsundaki değişim ise tam tersi şekilde lacaktır. Çünkü reesknt kredisi merkez bankasının A bankasından alacağı niteliğinde iken rezervler merkez bankasının A bankasına lan yükümlülüğünün artması anlamına gelmektedir. Merkez bankası bilançsundaki değişim aşağıdaki şekilde gerçekleşmiştir: 6

7 TCMB'nin Bankalardan DİBS Satın Alması TCMB'nin A bankasından Hazine tahvil ve bnlarının genel adı lan devlet iç brçlanma senetleri (DİBS) almasının bankanın rezervlerini nasıl arttırdığını T-hesapları aracılığıyla gösterelim. Merkez bankası A bankasından looo değerinde DİBS satın alırsa bankanın rezervleri 1000 artacaktır. Bankanın DİBS'i looo azalacaktır. Bu işlemlerin A bankasının bilançsu üzerindeki etkisi aşağıdaki gibi lacaktır: Merkez bankasının A bankasından 1000 liralık DİBS satın almasıyla merkez bankasının DİBS'i artacak ve bilançnun aktifinde bu miktarda artış lacaktır. Merkez bankası aldığı DİBS'i bankanın merkez bankasındaki rezerv hesabına yatırdığını düşünürsek A bankasının merkez bankasındaki rezervlerindeki artış nedeniyle merkez bankasının da pasifinde rezervler aynı miktarda artacaktır. Bankacılık Sisteminde Kaydi Para Yaratılması: Basit Mdel Bankalar tarafından yaratılan kaydi para (mevduat parası) ile bankaların kendi adlarına bastıkları banknt ya da bzuk paralar kastedilmemektedir. Kaydi para bankalar tarafından yaratılan mevduattan yani muhasebe kayıtlarından ibarettir. Kaydi para yaratma sürecinin daha klay kavranabilmesi için basitleştirilmiş bir mevduat genişlemesi mdelini ele alacağız. Bu mdelin basit lması aşağıda yapacağımız varsayımlardan kaynaklanmaktadır. Bankalar serbest rezerv bulundurmamakta, sadece mevduatlarının %10'u kadar zrunlu rezerv tutmaktadır, Banka dışı kesim nakit tutmamaktadır. Yani eknmik birimler ellerinde nakit tutmayıp bu parayı mevduat larak bankalara yatırmaktadır, Bankalar sadece vadesiz mevduat şeklinde yükümlülük kabul etmektedir. Şimdi bu basitleştirici varsayımlar altında kaydi paranın nasıl yaratıldığını bir örnekle inceleyelim: 7

8 Örneğin merkez bankasının A bankasından looo'lik DİBS satın alarak bu bankaya ilave rezerv aktardığını düşünelim. Bu alım işlemleri snucunda bankanın serbest rezervleri dlayısıyla rezervleri looo artacaktır. Bu işlem snucunda A bankasının bilançsundaki değişiklikler aşağıdaki gibi lacaktır: Eğer banka bu looo 'lik fazla rezervi kredi larak vermeyip kasasında tutarsa kredilerden elde edeceği faiz gelirinden mahrum lacaktır. Yukarıdaki varsayımımız gereği bankalar serbest rezerv tutmadıkları için A bankası bu fazla rezervin tamamını kredi larak kullandıracaktır. Bankanın bir müşterisine kredi açması snucu bilançsundaki değişim aşağıdaki gibi lacaktır: A bankasından kredi alan müşteri bu looo'yi mal veya hizmet satın almak için kullanacaktır. Kredi kullanan banka müşterisinin mal veya hizmet satın aldığı üçüncü kişiler, ellerine geçen bu parayı kendi bankalarına (B Bankası) yatıracaktır. B bankası bu looo liranın %lo'unu ( loo) zrunlu rezerv larak merkez bankasındaki hesabında tutacak, kalan 9OO ise serbest rezervlerine dâhil lacaktır. B bankası da A bankası gibi serbest rezerv tutmadığı için 9OO'lik fazla rezervi kredi larak verecektir. 8

9 Açılan 900'lik krediyi alan kişi de harcama yapacak ve üçüncü kişiler bu parayı C bankasına yatıracaklar. Bu durumda C bankasının bilançsundaki değişim aşağıdaki gibi lacaktır: C bankası da vadesiz mevduat tutarının 90 liralık kısmını zrunlu rezerv larak ayırdıktan snra diğer bankalar gibi serbest rezerv tutmadığı için kalan 810 liralık serbest rezervini kredi larak kullandıracaktır. Bu süreç böylece bankacılık sisteminin elinde serbest rezerv sıfırlanıncaya kadar devam edip gidecektir. Tabl 9.4 de yukarıdaki varsayımlarımız altında merkez bankasının bankacılık sistemine aktardığı 1000 liralık rezervle bankacılık sisteminin nasıl kaydi para yarattığı bir bütün larak verilmektedir. Tabl 9.4: Bankaların Mevduat (Kaydi Para) Yaratma Süreci Tablya göre merkez bankasının sağladığı ilk 1000'lik ek rezervle bankaların 10000'lik mevduat yarattığı görülmektedir. 9

10 Başlangıçtaki ek rezerv artışı snucu, bankacılık sistemindeki mevduatların kaç kat artacağını basit kaydi para çarpanı veya mevduat çarpanı göstermektedir. Basit kaydi para çarpanı, zrunlu rezerv ranının tersine eşittir ve kesirli larak ifade edilir (1/rD). Verdiğimiz örnekte zrunlu rezerv ranı %10 lduğundan kaydi para çarpanı 10 dur. ( 1000x10= 10000) Şimdi basit kaydi para yaratma mdeline göre ilave bir birimlik rezervle yaratılabilecek kaydi para miktarının frmülünü cebirsel larak elde edelim. Bankaların serbest rezerv tutmak istemedikleri varsayımı, bankacılık sistemindeki tplam zrunlu rezerv miktarının (RR) bankacılık sistemindeki tplam rezervlere (R) eşit lacağı anlamına gelmektedir. RR = R Tplam zrunlu rezerv miktarı, zrunlu rezerv ranı ile tplam vadesiz mevduat miktarının (D) çarpımına eşittir. RR = r D x D Bu denklemi yukarıdaki denklemde yerine yazarsak, r D x D = R Eşitliğin her iki tarafını da r D ye bölersek, Bu eşitliğin her iki tarafındaki değişmeleri ele alır ve değişim miktarını göstermek için delta (Δ) terimini kullanırsak; Burada ΔD vadesiz mevduatlardaki değişimi, ΔR rezervlerdeki değişimi ve r D zrunlu rezerv ranını göstermektedir. 10

11 Bankacılık sisteminde, mevduat yaratılması, bankacılık sistemindeki tüm serbest rezervler tükendiği zaman sn bulacaktır. Yani bankacılık sistemi, tplam zrunlu rezerv miktarı tplam rezerv miktarına eşit lduğunda dengeye gelecektir (RR=R). Artık bu frmülden yararlanarak zrunlu rezerv ranının %10 lduğu bir eknmik rtamda, merkez bankasının A bankasına aktardığı ilave 1000 liralık rezervle bankacılık sisteminin yaratabileceği kaydi para (mevduat parası) miktarını pratik larak hesaplayabiliriz; Bankacılık sistemi başlangıçtaki rezerv artışının 10 katı kadar (yani zrunlu rezerv ranının tersi kadar) mevduat parası yaratmıştır. Ancak gerçek hayatta kaydi para yaratma mekanizması basit mdelin gösterdiği gibi mekanik değildir. Çünkü mevduat bankaları eknmik belirsizliklerin arttığı riskli rtamlarda likit kalma isteklerine bağlı larak daha fazla serbest rezerv bulundurmak isteyebilirler. Ayrıca nrmalde eknmik birimler işlemlerini gerçekleştirmek için ellerinde nakit bulundururlar. Basit mdelde yapılan varsayımların kısmen gerçekleşmesi ya da hiç gerçekleşmemesi, para çarpanının değerini düşürecektir. Bu yüzden merkez bankasının ilave rezerv sağlama ve zrunlu karşılık ranı kararı yanında bankaların serbest rezerv knusundaki kararı, mevduat sahiplerinin elde ne kadar nakit tutacakları knusundaki kararları, kredi kullananların ne kadar kredi kullanmak istediklerine ilişkin kararları ülkedeki para arzının değişmesine yl açabilmektedir. 11