BATI TÜRKİYE'DE HELYUM-3 DAĞILIMI GİRİŞ

Transkript

1 MTA Dergisi, 108, , 1988 BATI TÜRKİYE'DE HELYUM- DAĞILIMI Nilgün GÜLEÇ* ÖZ. Bu çalışmada, Batı Türkiye'deki manto-kabuk ilişkisinin araştırılması amacıyle çeşitli yörelerden toplanan jeotermal akışkanlar, He/ He oranlan açısından analiz edilmiştir. Sonuçlar, mantosal ve (kıtasal) kabuksal helyum bileşenleri arasındaki bir karışımı ortaya koymaktadır. Yüksek He/ 4 He değerleri ile karakterize edilen mantosal helyumun dağılımı, bölgedeki volkaniklerin zamansal ve/veya mekânsal dağılımına bir uygunluk göstermemekte, fakat daha çok tektonik deformasyonun dağılımı ile kontrol ediliyor gibi gözükmektedir. Mantosal helyum ile yüzey volkaniklerinin dağılımı arasında bir ilişkinin bulunmayışı, bugün mantodan kaçmakta olan helyumun kabuğa, büyük bir olasılıkla, derin seviyelere yerleşen eriyikler yoluyle girdiğini ima etmektedir. Güncel gerilme tektoniğine ilişkin fay sistemlerinin helyumun kabuğun kırılgan kesimleri boyunca yüzeye kaçmasında etken rol oynadığı düşünülmektedir. GİRİŞ Kıtasal ortamlardaki akışkanlar üzerinde He/ He oranlarının tespiti, manto-kabuk ilişkilerinin anlaşılmasına önemli katkılar sağlamaktadır. He esas olarak ilksel kökenlidir, yani yeryuvarının oluşumu (güneşten yığışımı) sırasında içerisinde hapsedilmiştir (Ozima ve Podosek, 198). Bu nedenle yeryüzeyinde He fazlalığı uçucuların mantodan taşınmış olduğunu işaret eder.mantosal helyum, 10-5 civarındaki He/ 4 He oranlan ile temsil edilir (Mamyrin ve Tolstikhin, 1984). öte yandan 4 He, 28,25 U ve 22 Th izotoplarının 06-parçalanması sonucu ortaya çıkmaktadır. U ve Th mantodan çok kıta kabuğunda deriştiğinden ve kıta kabuğunda tutulan ilksel He çok az miktarda olduğundan, kıtasal kabuk radyojenik 4 He açısından zengindir ve (kıtasal) kabuksal-helyum He/ 4 He= oranlarıyle temsil edilmektedir. (Andrews, 1985). Helyumun atmosferdeki izotop bileşimi yeryuvarının hemen her kesiminde oldukça sabit bir değere sahiptir ( He/ 4 He=1.4 x 10-6 (Craigve Lupton, 1981; Lupton, 198). Bu sabit değeri dolayısıyle atmosferik helyum bugün pek çok laboratuvarda standart olarak kullanılmaktadır ve He izotop bileşimlerinin atmosferik He bileşimine oranlanarak açıklanması gelenek haline gelmiştir = ( He/ 4 He) örnek / ( He/ 4 He) atmosfer). * Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Ankara. Mantodan He kaybının büyük bir kısmı, okyanus litosferinin oluşumu ve soğuması süreçlerine ilişkin olarak, okyanus basenlerinde gerçekleşmektedir. Bununla birlikte az miktarda He güncel deformasyon geçirmekte olan kıta kabuğu boyunca da kaybolmaktadır. Helyumun mantodan kabuğa taşınma mekanizması iyi anlaşılamamakla birlikte (manto kökenli eriyikler?, manto kökenli akışkanlar?), çeşitli ortamlarda mantosal helyum ile volkaniklerin mekânsal beraberliği (Craig ve diğerleri, 1978; Condomines ve diğerleri, 198; Kurz ve diğerleri, 198), manto eriyikleri ile mantosal helyumun taşınımı arasındaki bir ilişkiyi göstermektedir. Bu çalışmanın amacı, jeotermal akışkanlar üzerinde He izotop analizleri ile Batı Türkiye'deki mantokabuk ilişkisinin araştırılmasıdır. Bir sondaj kuyusundan alınan tek bir örneğin haricinde (Ömerbeyli Germencik), tüm örnekler su ve/veya su içerisindeki gaz kabarcıklan şeklinde doğal çıkışlı kaynaklardan toplanmıştır, örneklerin büyük çoğunluğu Batı Türkiyedeki ana grabenleri sınırlayan faylar boyunca çıkış yapan yeraltı sulandır. Bu yeraltı suları, olasılıkla, derin seviyelerde dolaşım yapan hidrotermal sistemler ile grabenleri dolduran sedimanlara süzülen soğuk, meteorik suların bir karışımıdır (IUTF, 1971,1975). Akışkanların sıcaküklan 5 C ile 100 C arasında değişmektedir, örneklerin alındığı yöreler ve ilişkin He izotop bileşimleri Şekil l de gösterilmiştir.

2 HELYUM- DAĞILIMI 99 Şek.l Batı Türkiye'de, fay sistemleri ve yüzey volkaniklerinin dağılımı ile karşılaştırmalı olarak, He dağılımı. ANALİZ METOTLARI örnek toplama örnekler, 10 mi lik "Weiss" tipi (Weiss, 1969) bakır tüplere toplanmıştır. Bakır tüpler her iki ucunda menteşeli keskin uçlu kenetler yardımıyle kapanmaktadır. Örnek toplama sırasında bakır tüpler kaynaklara plastik (PTFE) tüpler aracılığıyle bağlanmıştır. İçerisin-

3 100 Nilgün GÜLEÇ deki olasıl hava kabarcıklarının boşaltılması için bakır tüpler, örnek alımından önce, bağlandığı kaynaktan gelen akışkanlar ile birkaç sefer yıkanmıştır. Gaz örnekleri, gaz kabarcıklarının yükseldiği kaynaklara ters olarak yerleştirilerek olabildiğince derine batırılan ve bakır tüplere bağlanan huniler yardımıyle toplanmıştır. He analizleri He izotop analizleri (He ve Ne içeriklerinin ölçümleri ile birlikte), Cambridge üniversitesi Yerbilimleri Bölümünün Nadir Gazlar Laboratuvarında VG MM 000 seri numaralı kütle spektrometresi ile yapılmıştır. He/ 4 He oranları ( = R a ) hava örnekleri üzerindeki ölçümleri (=R a ) standart alarak yapılmış ve Çizelge l de R/Ra değerleri olarak gösterilmiştir. He ve Ne içerikleri gene hava standartında elde edilenlerle karşılaştırmak suretiyle bulunmuştur, örnek alımı veya ölçümü sırasında, örneklerin hava ile teması ve atmosferik He bulaşımına maruz kalabileceği düşüncesiyle değerleri, He/Ne oranları kullanılarak düzeltilmiştir (=( ) c). Bu düzeltme işlemi, örneklerdeki Ne gazının tamamiyle atmosferik kökenli olduğu kabul edilerek yapılmıştır; bunun nedeni ise kabuktaki radyojenik süreçlerin radyojenik helyuma oranla çok az miktarda neon oluşturması ve manto kaynaklarının 10 den daha yüksek He/Ne oranları ile temsil edildiğidir. Düzeltme işleminde kullanılan formül Çizelge l in dip notunda gösterilmiştir. Analizlerdeki hata payları şu faktörler göz önüne alınarak hesaplanmıştır : 1) ölçümler sırasında kütle spektrometresinin performansına ilişkin kesinlik; 2) ölçümlerin tekrarlanabiliriliği; ) boş okumalarına ilişkin düzeltmeler. He izotop ölçümlerine ait hata payı %10, He ve Ne içeriklerinin ölçümüne ait hata payı ise ± %20 olarak belirlenmiştir. AKIŞKANLARIN He-İZOTOP BİLEŞİMİ Batı Türkiye'deki jeotermal akışkan örneklerinin He-izotop bileşimleri Çizelge l de, He/Ne oranları ve He Ne içerikleri ile birlikte verilmiştir. Batı Türkiye'- deki He dağılımı Şekil l de, fay sistemleri ve yüzey volkaniklerinin dağılımı ile karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Şekil 2, Türkiye'deki akışkanların He izotop bileşimini çeşitli ortamlardaki akışkanlarınki ile karşılaştırmaktadır. Çalışmada kaydedilen ( ) c değerleri,0.05 den 2.52 ye kadar değişmektedir. Bu değerlerin, mantosal helyum (okyanus ortası sırtları ve sıcak noktalara ilişkin örneklerle belirlenmektedir) ve (kıtasal) kabuksal helyum için karakteristik olan değerlerle karşılaştırılması (Şek.2), Batı Türkiye'de mantosal helyum bileşeninin varlığını ortaya koymaktadır. Ancak bu mantosal helyumun izotop bileşimi, kabuksal helyum ile karışmak suretiyle değişmiştir. Ortalama değerlerini mantosal helyum için 8, kabuksal helyum için 0.02 kabul ederek, Batı Türkiye'de mantodan gelen helyumun herhangi bir örnekteki toplam He içeriğinin en fazla % 0 unu oluşturduğu görülmüştür. Çeşitli tektonik ortamlardaki örnek analizleri ile karşılaştırıldığında, Batı Türkiye'deki değerlerin aktif riftleşme zonları için belgelenen değer aralığı içinde yer aldığı ve özellikle Ren grabeni ile Panoniyan basenindeki oranlarına son derece benzediği dikkati çekmektedir (Şek.2). Şekil l den, Batı Türkiye'de He dağılımının, güncel gerilme rejimine ilişkin fay sistemlerinin dağılımına paralel olarak geniş bir alan kapsadığı görülmektedir. Bu açıdan, Türkiye'deki He dağılımı, Ren grabeninde görülen sınırlı-yörsel dağılımın aksine Panoniyan baseninde izlenen yaygın dağılıma benzemektedir (Oxburgh ve diğerleri, 1986 da Şek.2). He dağılımı ile tektonik deformasyon arasındaki ilişkiye bağlı olarak not edilmesi gereken önemli bir nokta, Kuzey Anadolu Fay zonunun uzantısında, yanal atılımlı hareketlerin normal faylanma ile birleştiği bölgede yer alan Gemlik'ten elde edilen düşük değerleridir. Yüksek oranları, kuzey-güney gerilmenin çok daha belirgin olduğu Batı Türkiye'deki normal fay sistemlerinde toplanmış durumdadır, öte yandan, genç volkanizma ile Q He dağılımı arasında bir ilişki gözlenememiştir. Genel olarak, genç volkanik aktivitelere bağlı jeotermal sistemlerin en yüksek He/ 4 He oranlanna sahip olmaları beklenir, çünkü oranlar zamanla radyojenik He birikiminin etkisiyle düşecektir. Oysa Batı Türkiye'de durum böyle değildir; en yüksek değeri Kuvaterner yaşlı Kula volkaniklerinden ziyade Pliyosen yaşh Denizli volkanikleri civarından elde edilmiştir. Bu durumda, ya Denizli mantodan yüksek derecede helyum sızıntısının olduğu (ve bu helyumun

4 HELYUM- DAĞILIMI 101

5 102 Nilgün GÜLEÇ R / R a Şek.2 Değişik tektonik ortamlardaki He izotop bileşimlerinin Batı Türkiye akışkanlarında elde edilen değerlerle karşılaştırılması. Veri kaynakları : 1) Kennedy ve diğerleri, 1985 (Yellowstone Park); 2) Hookerve diğerleri, 1985 (Ren grabeni ve Kuzey Deniz rifti); ) Oxburgh ve diğerleri, 1986 (Panoniyan baseni); 4) Smith ve Kennedy, 1985 (diğerleri). Çizgiler, l, 2, ve 4 için R/R & değer aralığını, 5 için ise log-dağılımının % 95 lik sınırlarını göstermektedir. Pliyosenden bugüne değin kabukta muhafaza edilebilmesi için kabuktaki sızıntının az olduğu) bir alanı temsil etmektedir, ya da He dağılımı yüzey volkanizması aracılığıyle gerçekleşmemiştir. TARTIŞMA Bu çalışma, Batı Türkiye'de normal kabuk litolojilerinden beklenenin üzerinde bir He zenginleşmesi olduğunu saptamıştır. Burada sunulan tartışma aşağıda belirtilen soruları cevaplamaya yöneliktir : 1 He zenginleşmesi mutlaka mantodan gelen bir katkıyı mı ima etmektedir? 2 Eğer böyle ise, mantosal helyumun yüzeye taşınma mekanizmaları nelerdir?

6 HELYUM- DAĞILIMI 10 He ve olasıl kaynaklar Her ne kadar He esasen ilksel kökenli ise de, 6 Li ve He izotoplarının radyoaktif parçalanma ürünü olarak da ortaya çıkabilmektedir. 6 U izotopundan oluşan H radyojenik He, Heizotopundan oluşan He ise trityujenik He olarak bilinmektedir. Radyojenik He oluşum miktarı malzemenin Li içeriğine bağlıdır. Ancak, kayaçların pek çoğunda Li içerikleri 50 ppm in altında olduğu için, 6 Li parçalanması ile oluşan helyumda değerleri 0.02 yi geçmemektedir (Mamyrin ve Tolstikhin, 1984; Andrews, 1985). Bu nedenle radyojenik He, Batı Türkiye'deki akışkanlarda gözlenen He için yeterli bir kaynak teşkil edemez. Trityujenik He, nükleer testler sırasında oluşarak atmosfere giren trityumun ( H) radyoaktif bozuşumu ile oluşmaktadır. Eğer yeraltı suları 1950 lerden sonra (nükleer testlerin başlamasından sonra) yerüstü sulan ile beslenmiş ise, içerisinde atmosferik gazlan çözündürmüş bulunan bu yüzey suları yeraltı sularında zamanla H kökenli He birikimine sebep olacaktır. Nükleer testler sırasında oluşan trityumun Türkiye'deki dağılımı konusunda veya yeraltı sularının yaşları hakkında bir bilgimiz olmadığından, trityujenik He oluşumunun etkilerini değerlendirmek oldukça güçtür. Ancak not edilmesi gereken bir nokta, Batı Türkiye su örneklerinde He içeriklerinin gayet düşük olması (10~ 1 cc STP g -1 ) nedeniyle olasıl He bozuşumlannın He/ 4 He oranlarını önemli ölçüde yükseltebilmiş olacağıdır, öte yandan, su ve gaz örneklerinin He içerikleri arasında bir karşılaştırma yapılacak olursa, gaz örneklerinin su örneklerine oranla yaklaşık on kat fazla He içerdiği görülür (Çizelge 1). Su örneklerinin düşük He içeriklerinin nedeni, asal gazların pek çoğunu bünyesine almış olan bir gaz fazının su fazından ayrılmış olmasıdır. Ancak, He içerikleri farklı olmakla birlikte, gaz ve su örneklerinin He/ 4 He oranlan birbirine benzerdir. Eğer trityum yeraltı sulanna girmiş olsaydı, gaz ve su fazlarının ayrılması sonucu, suların He/ 4 He oranlarının gaz fazına oranla yükselmesi beklenirdi (çünkü bu ayrılma sırasında prensip olarak He gaz fazıo na geçer, H ise su molekülünün ( H 1 HO) bir parçası olarak suda tutulur. Suda tutulan bu H zamanla bozuşarak He oluşturur ve suyun He/ 4 He oranını yükseltir). Dolayısıyle trityujenik He katkısı durumunda, sulardaki düşük He içeriklerinin yüksek He/ 4 He oranlan ile bütünleşmesi gerekir. Batı Türkiye örneklerinde sulann gazlara oranla yüksek He/ 4 He oranı gösterdikleri söylenemez (Çizelge 1). Bu nedenle Türkiye'deki He zenginleşmesi, H bozuşumuna bağlı olarak gelişmiş olamaz. Yukarıda sunulan tartışmadan görüldüğü üzere ne radyojenik ne de trityujenik He, Batı Türkiye örneklerindeki He için yeterli kaynak teşkil edebilecek durumdadır; örneklerdeki He esas olarak mantodan gelmektedir. Mantosal helyumun taşınma mekanizmaları Helyumun mantodan kabuğa taşınma mekanizması genelde iyi anlaşılamamakla birlikte, manto kökenli eriyikler veya akışkanlarla bir ilişkinin varlığı düşünülmektedir. Eğer Batı Türkiye'de mantosal helyum kabuğa manto magmatizması ile taşınıyorsa, volkanikler ile He dağılımı arasında bir ilişkinin gözlenememesi, bölgede yaygın bir plütonik aktivitenin var olabileceğini işaret etmektedir. Eğer helyum manto kökenli akışkanlar ile taşınıyorsa bu akışkanların geniş bir alan boyunca kabuğa enjekte edilmesi gerekmektedir. Sıcak kaynakların ana fay yapılarıyle olan ilişkisi, fay zonlarının akışkanların taşınmasında kanal görevi yaptığını imâ etmektedir. Mantosal helyumun kabuğa taşınma mekanizmasının saptanması ile ilgili problemlerden biri, helyumun kabuğa ne zaman girdiğinin bilinmemesidir. Miyosen (veya daha yaşh) volkanizmanın olasıl bir mekanizma teşkil etmesi, helyumun kabukta uzun süre (10 7 yıl gibi) muhafaza edilebilmesi şartını getirmektedir. Isı akımı ile He izotop bileşimleri arasındaki ilişki (Polyak ve Tolstikhin, 1985) ve kıta kabuğunun termal dengesine 10 8 yıl gibi bir süre içerisinde eriştiği gözlemi (Sclater ve diğerleri, 1981) helyumun kıta kabuğunda söz konusu süre kadar muhafazasının olasıl olduğunu göstermektedir. Ancak, helyumun kabuğa ne zaman yerleştiğine dair herhangi bir veri yoktur; bazı yörelerde bu yerleşim çok yakın zamanlarda olmuş olabilir. Daha önceki bölümde de belirtildiği gibi, yüksek R/Ra değerlerinin Pliyosen yaşh Denizli volkanikleri ci-

7 104 Nilgün GÜLEÇ varında gözlenmesi, ya Denizli'de mantodan yüksek ölçüde He sızıntısının olduğunu ve bu helyumun kabukta hâlâ muhafaza edildiğini, ya da He dağılımının volkanizma ile ilişkin olmadığını işaret etmektedir, tkinci durumda, mantodan He taşınması volkanizmadan çok daha genç olan plütonik aktiviteler veya manto-kökenli akışkanlar tarafından gerçekleştirilmiştir. Bugün gerilme tektoniğinin etkisi altındaki bölgelerde kıta kabuğuna mantodan eriyik eklendiğine dair güçlü veriler elde edilmektedir. Gerilme basenlerinin bazılarında gerçekleştirilen jeofizik araştırmaları (örneğin; Ren grabeni, Baykal rifti, Rio Grande rifti), kıta kabuğu tabanlarında (ve/veya kabuk içi seviyelerde) magma birikim zonları olarak nitelendirilen son derece iletken, düşük-hız zonlan saptamıştır (Hermance, 1982 ve orada değinilen belgeler). Bu verilerden yola çıkarak, üst Miyosenden bu yana gerilme tektoniğinin etkisi altında bulunan Batı Türkiye'de helyumun kabuğa taşınmasında manto eriyiklerinin etkin bir rol oynadığına inanılmaktadır. Mantosal helyumun Batı Türkiye'de yaygın bir alanda izlenmesi, yöresel plütonik aktivitelerden ziyade, geniş ölçüde kabuk tabanına yerleşen eriyiklerin varlığını işaret etmektedir. Helyumun, kabuğun kırılgan kesimleri boyunca yüzeye kaçmasında, fay sistemlerinin yardımcı olduğu düşünülmektedir. SONUÇLAR Bu çalışmadan çıkarılan ana sonuçlar şöyle sıralanabilir : 1 Jeotermal akışkanların He-izotop bileşimleri mantosal helyum ve kabuksal helyum bileşenleri arasındaki bir karışımı ortaya koymaktadır. 2 Mantosal helyumun dağılımı yüzey volkaniklerinin dağılımına uygunluk göstermemekte, fakat daha çok ana fay yapılarının dağılımı ile kontrol ediliyor gibi gözükmektedir. Yüzey volkanikleri ile mantosal helyum arasında bir ilişkinin bulunmaması, helyumun kabuğun alt seviyelerine yerleşen eriyiklerden sızdığını işaret etmektedir. 4 Güncel gerilme rejimine ilişkin fay sistemlerinin, mantosal helyumun kabuktan yüzeye kaçmasında kanal görevi yaptıkları düşünülmektedir. KATKI BELİRTME Bu araştırma, İngiltere'de Cambridge Üniversitesi, Yerbilimleri Bölümünde yürütülen doktora çalışmalarının kapsamında gerçekleştirilmiştir. Sağlamış olduğu doktora bursu ve arazi çalışmalarına olan maddi desteğinden ötürü TÜBİTAK'a teşekkürü borç bilirim. Prof. R.K. O'Nions ve Prof. E.R. Oxburgh'ya bu çalışmalar sırasındaki danışmanlıklarından dolayı teşekkür ederim. Analizler sırasındaki yardımları için Dr. J. Stone'a ayrıca teşekkür ederim. Arazi çalışmaları sırasında gösterdikleri kolaylıklarından ötürü MTA Söke-Germencik kampı personeline en içten teşekkürlerimi sunarım. yayına verildiği tarih, 21 Ağustos, 1987 DEĞİNİLEN BELGELER Andrews, J.N., 1985, The isotopic composition of radiogenic He and its use to study groundvvater movement in confined aquifer: Chem.Geol., 49, Benson, B.B. ve Krause, DJ., 1976, Empirical lavvs for dilute aqueous solutions of non-polar gases:j. Chem.Phys.,64,, Condomines, M.; Gronvold, K.; Hooker, P.J.; Muehlenbachs., K.;O'Nions, R.K.;Oskarsson, N. ve Oxburgh, E.R.,198, Helium, oxygen, strontium, and neodymium isotopic relationships in Icelandic volcanis: Earth Planet. Sci. Lett., 66, Craig, H. ve Lupton.J.E., 1981, Helium and mantle volatiles in the ocean and oceanic crust; in: The Sea, vol.7: The oceanic Lithosphere : C. Emiliani ed., J.Wiley and Sons, ; Lupton, J.E. ve Horibe, Y., 1978, A mantle He component in circum Pacific Volcanic gases : Hakone, the Marianas, and Mt. Lassen; in: Advances in Earth and Planetary Sciences, Jr. E.C. Alexander and Ozima eds., Japan Sci.Soc.Press, 16, Tokyo. Hermance, J.F., 1982, Magnetotelluric and geomagnetic deepsounding studies in the crust and upper manüe, in : Continental and Oceanic Rifts, G.Palmason ed., Geodynamic Series, v.8, American Geophysical Union, Washington, D.C., Geol.Soc.Am.Boulder, Colorado,

8 HELYUM- DAĞILIMI 105 Hooker, PJ.;O'Nions, R.K. ve Oxburgh, E.R., 1985, Helium isotopes in North Sea gas fields and the Rhine Rift : Nature, 18, İÜTF (İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi), 1971, Türkiye Maden Sulan 2, Marmara Bölgesi : İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi, Hidroklimatoloji Kürsüsü, 5., 1975, Türkiye Maden Sulan, Ege Bölgesi : İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi, Hidroklimatoloji Kürsüsü, 5. Kennedy.B.M.; Lync, M.A.; Reynolds, J.H. ve Smith, S.P.,1985 Intensive sampling of noble gasses in fluids at Yellowstone : I. Early overview of the data; regional pattems: Geochim.Cosmochim.Acta, 49, Kurz, M.D.; Jenkins, W.J., Hart, S.R. ve Clauge, D. 198, Helium isotopic variations in Volcanic rocks from Loihi Sea mount and the island of Hawaii : Earth and Planet. Sci.Lett., 66, Lupton, J.E., 198, Terrestrial inert gases : Isotope tracer studies and clues to primordial components in the mantle : Ann.Rev. Earth Planet.Sci.Lett., 11, Mamyrin, B.A. ve Tolstikhin, I.N., 1984, Helium isotopes in Nature : Elsevier, 27, Amsterdam. Oxburgh, E.R.; O'nions, R.K. ve Hill, R., 1986, Helium isotopes in Sedimentary basins : Nature, 24, Ozima, M. ve Podosek, F.A., 198, Noble Gas Geochemistry: Cambridge University Press, 67, Cambridge. Polyak, B.G. ve Tolstikhin, I.N., 1985, isotopic composition of the Earth's helium and the problem of the motive forces of tectogenesis:chem.geol., 52, 9. Sclater, J.G.; Parsons, B. ve Japuart, C., 1981, Oceans and continents : similarities and differences in the mechanisms of heat loss: J.Geophys.Res., 86, B12, Smith, S.P. ve Kennedy, B.M., 1985, Noble gas evidence for two fluids in the Baca (Valles Caldera) geothermal reservoir : Geochim.Cosmochim.Acta, 49, Weiss, R.F., 1969, Piggyback sampler for dissolved gas studies in sealed water samples : Deep Sea Res., 15,