ÜNİTE 14 ŞEKİL BİLGİSİ-II YAPIM EKLERİ. TÜRK DİLİ Okt. Aslıhan AYTAÇ İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Çekim Ekleri İsim Çekim Ekleri Fiil Çekim Ekleri

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "ÜNİTE 14 ŞEKİL BİLGİSİ-II YAPIM EKLERİ. TÜRK DİLİ Okt. Aslıhan AYTAÇ İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Çekim Ekleri İsim Çekim Ekleri Fiil Çekim Ekleri"

Kelebek Kayyali
10 ay önce
İzleme sayısı:

Transkript

Aslıhan AYTAÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Çekim eklerinin cümle kurmada temel görev

1 ŞEKİL BİLGİSİ-II YAPIM EKLERİ İÇİNDEKİLER BAYBURT ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM MERKEZİ Çekim Ekleri İsim Çekim Ekleri Fiil Çekim Ekleri HEDEFLER TÜRK DİLİ Okt. Aslıhan AYTAÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Çekim eklerinin cümle kurmada temel görev aldıklarını, İsim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrıldıklarını kavrayacaksınız. ÜNİTE 14

2 1. Çekim Ekleri Kökün veya gövdenin anlamında temelde değişiklik yapmayan onları diğer kelimelerle ilgili hale getiren eklerdir. Çekim ekleri, yapım eklerinden sonra gelerek kelimenin sonunda yer alır. Türkçede isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır: 2.1 İsim Çekim Ekleri İsimlerin ve isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları diğer isimlere ve fiillere bağlayan, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin durumlarını bildiren eklerdir. İsim çekim ekleri şunlardır: Çoğul Eki Hâl Ekleri İlgi Ekleri İyelik Ekleri Eşitlik Ekleri Çoğul Eki İsimlerin sonuna +lar/ +ler eki getirilerek sayı bakımından birden çok olduğunu belirtilir. Çocuklar, öğrenciler, kitaplar, arabalar Hal Ekleri İsimlere belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma anlamı veren eklerdir. Beş tane hal eki bulunur Yalın Hal Herhangi bir hal eki almamış isimlerdir i Hali Belirtme hali olarak da adlandırılan bu hal, ismin sonuna +i getirilerek yapılır e Hali Yönelme hali olarak da adlandırılan bu hal, ismin sonuna +e getirilerek yapılır de Hali Bulunma hali olarak da adlandırılan bu hal, ismin sonuna +de getirilerek yapılır. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2

3 den Hali Ayrılma hali olarak da adlandırılan bu hal, ismin sonuna +den getirilerek yapılır. Okul/ Okulu/ Okula/ Okulda/ Okuldan Ev/ Evi/ Eve/ Evde/ Evden İlgi Ekleri (-ın / -in / -un / -ün) Bir ismi başka bir isimle ilgili hale getirir; isimleri isimlere bağlar. Benim, senin, bizim, bebeğin İyelik Ekleri İsimlere gelerek onların kime veya neye ait olduğunu belirten eklerdir. Şahıslara göre çekimlenir. Okulum/ Okulun/ Okulu/ Okulumuz/ Okulunuz/ Okulları Eşitlik Ekleri Eşitlik eki ca biçimindedir. Eklendiği isme; eşitlik, benzerlik, gibilik, göre, kadar, olarak, süre bakımından, yakın, denk anlamları katar. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3

2.2 Fiil Çekim Ekleri Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını ve şahsını belirtir. Bu ekleri iki grupta incelenir: 2.2.1 Şahıs Ekleri Fiilin bildirdiği hareketin hangi şahıs tarafından yapıldığını belirtir.

4 2.2 Fiil Çekim Ekleri Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını ve şahsını belirtir. Bu ekleri iki grupta incelenir: Şahıs Ekleri Fiilin bildirdiği hareketin hangi şahıs tarafından yapıldığını belirtir. Gelmişim/ Gelmişsin/ Gelmiş/ Gelmişiz/ Gelmişsiniz/ Gelmişler Geldim/ Geldiniz/ Geldi/ Geldik/ Geldiniz/ Geldiler Kip Ekleri Haber Kipleri Haber kipleri beş farklı zamanı ifade eder Şimdiki Zaman Şu anda/ şimdi yapılan eylemi belirtmek için fillerin sonuna yor eki getirilir. Geliyorum/ Geliyorsun/ Geliyor/ Geliyoruz/ Geliyorsunuz/ Geliyorlar Görülen Geçmiş Zaman Geçmişte şahit olunmuş bir olayı anlatırken kullanılır. Eki dı şeklindedir. Geldim/ Geldin/ Geldi/ Geldik/ Geldiniz/ Geldiler Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4

5 Öğrenilen Geçmiş Zaman Geçmişte yapılan bir eylem öğrenildiğinde fiillerin sonuna mış eki gelir. Gelmişim/ Gelmişsin/ Gelmiş/ Gelmişiz/ Gelmişsiniz/ Gelmişler Gelecek Zaman Gelecek zamanda yapılacak bir eylemi belirtmek için kullanılır. Eki acak şeklindedir. Geleceğim/ Geleceksin/ Gelecek/ Geleceğiz/ Geleceksiniz/ Gelecekler Geniş Zaman Her zaman yapılan eylemler için kullanılır. Eki r şeklindedir. Gelirim/ Gelirsin/ Gelir/ Geliriz/ Gelirsiniz/ Gelirler Dilek Kipleri Tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir Gereklilik Kipi Bir eylemin yapılması gerektiğini belirtir. Eki malı şeklindedir. Gelmeliyim/ Gelmelisin/ Gelmeli/ Gelmeliyiz/ Gelmelisiniz/ Gelmeliler Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5

6 Şart Kipi Herhangi bir eylem şarta bağlandığı zaman kullanılır. Eki sa şeklindedir. Gelsem/ Gelsen/ Gelse/ Gelsek/ Gelseniz/ Gelseler Emir Kipi Emir belirten bu kipin eki yoktur. Bununla birlikte kişi kendisine ve kendisinin bulunduğu bir gruba emir veremeyeceğinden birinci tekil ve birinci çoğul şahısta çekimi bulunmaz. ----/ Gel/ Gelsin/ ----/ Gelin/ Gelsinler İstek Kipi İstek belirten bu kipin eki a şeklindedir. Geleyim/ Gelesin/ Gelesiniz/ Geleler/ Gelelim/ Geleler Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6

7 Bireysel Etkinlik AŞAĞIDAKİ FİİLLERİ HABER KİPLERİNE GÖRE ÇEKİMLEYİNİZ. Gel-, Oku- Yaz-, Söyle- AŞAĞIDAKİ FİİLLERİ DİLEK KİPLERİNE GÖRE ÇEKİMLEYİNİZ. Çalış-, Dinle-, Git-, Koş- Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7

İsimlerin ve isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları diğer isimlere ve fiillere bağlayan, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin durumlarını bildiren eklerdir.

8 Özet Kökün veya gövdenin anlamında temelde değişiklik yapmayan onları diğer kelimelerle ilgili hale getiren eklerdir. Çekim ekleri, yapım eklerinden sonra gelerek kelimenin sonunda yer alır. Türkçede isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır. İsimlerin ve isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları diğer isimlere ve fiillere bağlayan, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin durumlarını bildiren eklerdir. İsim çekim ekleri şunlardır: Çoğul Eki Hâl Ekleri İlgi Ekleri İyelik Ekleri Eşitlik Ekleri Fiil çekim ekleri ise şahıs ve Kip ekleridir. Ödev Atilla İlhan'ın 'Ben Sana Mecburum' şiirindeki çekim eklerini bulunuz. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisinde altı çizili sözcük fiil çekim eki almıştır? a) Senin ki gölgen uzanmış yerlere b) Senin bitmez tükenmez çiçeklerine.

9 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisinde altı çizili sözcük fiil çekim eki almıştır? a) Senin ki gölgen uzanmış yerlere b) Senin bitmez tükenmez çiçeklerine... c) Rüzgârlarla zamanı aramakta d) Gözlerim hemen fark eder birisi uyudu mu? e) Seninle hayatın yaşadığı şu noktada 2. I. Çocuk, kana kana su içti II. "Kana kan isteriz." diye bağırıyordu III. Gelen geçene mutlaka takılırdı IV. Bir yararı olur diye söyledim V. Üçü on geçe hepsi geldi Numaralanmış cümlelerden hangi ikisinde, altı çizili sözcükler hal eki almıştır? a) I ve II b) III ve IV c) III ve V d) II ve III E ) I ve IV 3. Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcüklerden hangisi isim çekim eki almamıştır? a) Biz dün gittik ziyaretine, iyiydi. b) Yemeğe geleceklerin hepsi tanıdık. c) Annesi duymasın dersten kaçtığını. d) Yakından baktıklarımı bile göremiyorum artık. e) Durum benim sandığımdan çok farklıymış. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde iyelik eki olan "-sı, -si, -leri, -ları" eklendiği sözcüğe "aitlik, iyelik" anlamı katmamıştır? a) Su sesi ve kanat şakırtısından başka bir şey duyulmuyordu. b) Güneş batarken martı sesleri göğü çınlatıyordu. c) Sadece ikiniz geleceksiniz başkası değil. d) Bir zafer müjdesi burda her isim e) Babaları çocukları akşam vakti deniz kıyısına götürürdü. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9

10 5. Aşağıdaki dizelerden hangisinde isim çekim eki almış sözcük yoktur? a) Bir beste kanatlanır, birden olduğun yerde b) Bir kâinat açılır; geniş, sonsuz büyülü c) Bugünün rüzgârında yıkanan mazi gülü d) Dağılır yaprak yaprak hayalindeki suya e) Bir başka gözle bakarsın ömür denen uykuya 6. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde "-i hal eki" alan bir sözcük kullanılmıştır? a) Çocukluğu zorluklar içinde geçmiş. b) Kitabı yerinde bulamayınca çok kızdı. c) Elli yıl öncesinin İstanbul'u bugünkünden çok farklıydı. d) Akşam kardeşi gelmeyince aramaya çıkmışlar. e) Çocukları, geçen yıl da ziyaretlerine gelmemiş. 7. "-den" hal eki bazen "-in" tamlayan eki yerine kullanılabilir. Aşağıdakilerden hangisi bu açıklamayı örnekler? a) Bergama Kalesi'nden vadiye doğru baktı. b) Aşağıdaki evlerden üçünün bahçesi çok güzeldi. c) Harşit Çayı'ndan arabalar geçiyordu. d) Güneş, karşı tepelerden batmak üzereydi. e) Akşam ezanından sonra yerinden kalktı. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 8. Aşağıdakilerin hangisinde "-e" durum eki, cümleye "amaç" anlamı katmıştır? a) Doğayla baş başa kalmak için köyüne döndü. b) Arkadaşlarından özür dilemeye gitti. c) Sonradan sınıfa üç öğrenci geldi. d) Bize çok güzel bir yemek yapmış. e) Akşama işimiz biter mi bilmem. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 10

11 9. "-den, -dan (-ten, -tan)" eki aşağıdaki cümlelerin hangisinde eklendiği sözcüğe nitelik bildirme özelliği kazandırmıştır? a) Bu konu, sıradan insanların anlayamayacağı kadar derindi. b) Salondaki hiç kimse, konuşulanlardan bir şey çıkaramadı. c) Onun sözlerinden birçoğunu dünkü gazetede de okumuştum. d) Şehirdeki evlerin bir kısmı sonradan inşa edilmişti. e) Arabanın çarptığı adam acıdan kıvranıyordu. 10. Derdim (l) başımdan (ll) aşkındı; bir çözüm (lll) bulamadığım (lv) için de önüme (V) bakarak yürüyordum. Bu cümledeki numaralanmış sözcüklerden hangisinde "-im" ekinin işlevi ötekilerden farklıdır? a) I. b) II. c) III. d) IV. e) V. CEVAPLAR A D A C B B B B A C Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 11

12 KAYNAKLAR Kavaz, İbrahim, (2005), Geçmişten Günümüze Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Üniversite Kitabevi, Elazığ. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 12

Benzer belgeler

EKLER VE SÖZCÜĞÜN YAPISI

EKLER VE SÖZCÜĞÜN YAPISI *KÖK * YAPIM EKLERİ * ÇEKİM EKLERİ * YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER K Ö K Sözcüğü oluşturan en küçük anlamlı dil birimine kök denir. Kök halinde bulunan sözcükler yapım eki almamıştır