İlkokul Öğrencilerinin Geleceğe Yönelik Çevre Algılarının Çizdikleri Resimler Aracılığı ile Belirlenmesi

Transkript

1 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice 4(4) Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. DOI:.2738/estp İlkokul Öğrencilerinin Geleceğe Yönelik Çevre Algılarının Çizdikleri Resimler Aracılığı ile Belirlenmesi Sibel ÖZSOY a Aksaray Üniversitesi Berat AHİ b Kastamonu Üniversitesi Öz Bu çalışmanın amacı ilköğretim birinci kademe öğrencilerinin geleceğe yönelik çevre algılarını çizdikleri resimler yoluyla incelemektir. Çalışmaya 3 i birinci sınıf, 27 si ikinci sınıf, 6 ı üçüncü sınıf, 88 i dördüncü sınıf ve 222 si beşinci sınıf olmak üzere toplam 828 öğrenci katılmıştır. Betimsel araştırma yöntemlerinden tarama modeli kullanılarak gerçekleştirilen çalışmanın verileri çiz-ve-anlat tekniği ile toplanmış, verilerin toplanması sırasında çalışmaya katılan öğrencilerden çevre ile ilgili bir resim çizmeleri ve çizdikleri resimleri açıklamaları istenmiştir. Verilerin analizinde hem nicel hem de nitel veri analiz yöntemleri kullanılmıştır. Araştırmadan elde edilen veriler analiz edildiğinde öğrencilerin gelecekte %28,5 inin temiz, %4,3 ünün kirli ve %3,2 sinin teknolojik çevre algısına sahip olduğu görülmüştür. Öğrencilerin geleceğe yönelik çevre algıları ile yaşadıkları bölge, yaşadıkları il ve devam ettikleri sınıf düzeyine göre anlamlı fark tespit edilirken, cinsiyete göre fark tespit edilememiştir. İlköğretim öğrencilerinin çizimlerinde sıklıkla ağaç, güneş, bulut, insan, kuş, kelebek, ev, apartman, araba, dağ, deniz, nehir, çöp, çöp kovası gibi ögelere yer verdikleri görülmüştür. Resimler incelendiğinde hava kirliliği, toprak kirliliği, aşırı yapılaşma ve trafik gibi yakın çevrelerinde gözlemleyebildikleri çevre problemlerine sıklıkla yer verildiği tespit edilmiştir. Öğrencilerin kirlilik çeşitleri, çevrede yer alan canlı ve cansız ögelere karşı farkındalıklarının sınırlı olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler Çevre Algısı, Çevre Resimleri, İlkokul Öğrencileri, Öğrencilerin Bugünkü Çevreye Yönelik Algısı, Öğrencilerin Gelecekteki Çevreye Yönelik Algısı. Sanayileşmenin başladığı 8 lü yıllara kadar insanın doğaya verdiği zarar sınırlıyken dünyadaki sanayileşme hareketinin, sanayi devriminin ve tüm bunların sonucunda bilimde ve teknolojide yaşanan gelişmelerin gündelik yaşantıdaki kullanımlarında yapılan yanlışlıklar ve aşırılıklar doğanın dengesini bozarak insanın doğaya karşı açık bir tehdit olmasına neden olmuştur. Bilim ve teknoloji alanındaki gelişmeler insanların alışkanlıklarının değişimine yol açmıştır. İnsan ömrünün uzaması, insanın gündelik faaliyetlerinin çeşitlenmesi ve ısınma ihtiyacının karşılanması fosil yakıtların tüketimini arttırmıştır. Dünya nüfusunun hızlı artışı denetimsiz kentleşmeye yol açmaktadır. Doğal alanlar şehirleşme uğruna feda edilmektedir. Şehirlerde yaşanan altyapı ve üstyapı sorunları çevreyi olumsuz yönde etkilemektedir. Günümüzde ozon tabakasının seyrelmesi atmosferdeki dengeyi bozmuştur. Bunda çevresel faktörlerin önemli etkisi vardır (McWhirter, Collins, Bryant, Wetton ve Bishop, 2). Küresel ısınma nedeniyle çölleşme, ozon tabakasının seyrelmesi sonucunda ise asit yağmurları meydana gelmektedir (Joireman, Truelove ve Duell, 2). Bu durum insan sağlığını a b Sibel ÖZSOY İlköğretim Fen Eğitimi alanında doçenttir. İletişim: Aksaray Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Kampus 68 Aksaray. Elektronik posta: sozsoy@aksaray.edu.tr Sorumlu Yazar: Berat AHİ Okul Öncesi Öğretmenliği alanında araştırma görevlisidir. Çalışma alanları arasında sürdürülebilirlik için eğitim, erken çocukluk döneminde sürdürülebilirlik için eğitim ve çevreye karşı tutumlar yer almaktadır. İletişim: Kastamonu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, A Blok, 37 Kastamonu. Elektronik posta: bahi@kastamonu.edu.tr

2 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ ve yaşamını aynı zamanda tarımsal faaliyetleri de olumsuz etkilemektedir (Shepardson, Niyogi, Choi ve Charusombat, 29). Tüm bunların sonucu beşeri hayata yansımakta, temel besin kaynakları zarar görmektedir. Çevre kirliliğinin dünya genelinde tarım alanında yol açtığı zararın bedeli yaklaşık olarak yıllık 2 milyar Amerikan dolarıdır (Kearns, Inouye ve Waser, 998 den akt., Snaddon, Turner ve Foster, 28). Bu durum beraberinde yoksulluğu ve açlığı getirmektedir. Yaşanan bu çevre problemlerinin dışında katı atıkların artışı ve yönetilememesi, yeşil alanların azalması, bitki ve hayvan türlerinin yok olması (Meydan ve Doğu, 28), enerjiyi verimli kullanamamaktan kaynaklanan enerji kirliliği (Kruger ve Summers, 2) ve radyoaktif kirlenme (Erol ve Gezer, 26) bugün yaşanmakta olan başlıca çevre sorunlarıdır. Çevre sorunlarının en önemli özelliği bölgesel değil evrensel olmasıdır (Erten, 25). Dünyanın herhangi bir bölgesinde meydana gelen veya yaşanmakta olan çevre probleminin etkisi tüm dünyayı ve bütün bir insanlığı etkileyebilir. Çevre sorunları çok farklı disiplinlerin bir araya gelerek üstesinden gelebileceği bir konudur (Moslemi ve ark., 29). Bu açıdan düşünüldüğünde çevreye yönelik bilincin kazandırılması için tüm dünya devletleri işbirliği içinde olmalıdır. Kaynakların hızla tükenmesi ve doğal yaşam alanlarının zarar görmesi tüm dünyayı hızla etkilemekte, bu durumda tüm insanları ve hükümetleri ortak bir çaba göstermeye sevk etmektedir (Cross, 998). Ekonomik ve sosyal açıdan güçlü ülkeler hedeflerini Yeşil ve mutlu toplum olarak belirlemişlerdir. Bu amaçtan hareketle hükümetler sürdürülebilir çevre için uygun politikalar üretmeye çalışmakta, doğal kaynakların korunumu ve çevre ekonomisinin güçlenebilmesi için uluslararası faaliyetlerde bulunmaktadır (Sachiyo, Wongchantra ve Salee, 2). Uluslararası alanda Birleşmiş Milletler kapsamında Stockholm de düzenlenen konferansla çevre sorunları büyük bir platformda konuşulmaya ve tartışılmaya başlanmıştır. Stockholm Konferansı nda alınan karar doğrultusunda çevre sorunları ve önlemleri üzerine bir çalıştay düzenlenmesine karar verilmiştir (UNES- CO, 975). Bu karar doğrultusunda UNESCO bünyesinde çevre çalıştayı düzenlenmiştir. Bu çalıştay kapsamında çevre eğitimini gerçekleştirmeye yönelik programlar, yöntemler, öğretmenlere ve uygulayıcılara yönelik eğitimler ve eğitimin içeriği tartışılıp, uygulamalar kapsamında fikir sağlanması amaçlanmıştır. Çalıştayın sonunda çevre eğitiminin amacı Hızla artan dünya nüfusunun, çevreye ve çevre problemlerine karşı duyarlı olmaları ve bu yönde düşünmelerinin yanı sıra var olan problemlere karşı bireysel olarak veya toplulukça bilgi, beceri, tutum ve motivasyon geliştirmek ve yeni problemleri önlemek olarak saptanmıştır (UNESCO, 975, s. 5). 977 yılında Tiflis te Uluslararası Çevre Eğitimi Konferansı düzenlenmiştir. Konferansın ardından yayınlanan Tiflis Bildirgesi nde çevre eğitiminin eğitimin her kademesinde uygulanmasının, lisans ve lisansüstü programlarında çevre eğitimine yer verilmesinin gerekliliği vurgulanmıştır. Bildirgede ayrıca çevre eğitiminin amaçları, farkındalık, bilgi, tutum, beceri ve katılım olarak beş kategoride toplanmıştır (UNESCO, 977). 982 yılında Birleşmiş Milletler in Brundtland Raporu olarak adlandırılan Çevre ve Kalkınma Komisyonu raporunda sürdürülebilir kalkınma terimi ortaya çıkmış ve bu terim öz olarak ekonomik hayat ile çevrenin birbiri ile bütünleşmesi olarak tanımlanmıştır. 992 yılında düzenlenen Rio Konferansı nda sürdürülebilir kalkınma için eğitim terimi savunulmuştur. Çevreye ve sürdürülebilir kalkınmaya yönelik konferanslar beşer yıllık aralıklarla düzenlenmeye devam edilmiştir. 997 yılında New York taki konferans sonucunda yayınlanan Thessaloniki Deglerasyonu nda çevre eğitiminin her şeyden önce ulusal, bölgesel ve uluslararası kuruluşların merkezinde olması gerektiği aynı zamanda sürdürülebilirliğin tüm kuruluşların yönetmelik, ekonomi ve yenilenmelerinde yer alması gerektiği vurgulanmıştır. 22 yılında Johannesburg ta yapılan konferansta sürdürülebilir kalkınmaya yönelik ulusal ve bölgesel on yıllık programlar tasarlanmıştır. Aradan geçen on yılın ardından 22 yılında Brezilya da sürdürülebilir kalkınmaya yönelik konferans düzenlenmiştir. Yapılan tüm bu çalışmalar sonunda sürdürülebilir kalkınma doğal kaynakların yönetimini daha iyi bir yaklaşımla gerçekleştirmek ve küreselleşmenin ters etkilerinden kaynaklanan çok çeşitli problemlerin çözümünü aramak olarak nitelendirilmektedir (Tuncer, Sungur, Tekkaya ve Ertepınar, 25). Sürdürülebilir kalkınmanın temelinde doğal kaynakların korunması ve yenilenmesi yatar. Sürdürülebilir kalkınma birbiri ile ilişkili iki kavramdan oluşur. Bunlar sürdürülebilirlik ve gelişimdir. Gelişim kavramı, çevre ile uyumlu olduğu sürece sürdürülebilir olarak kabul edilmektedir. Sürdürülebilir kalkınmada sosyal ve ekonomik yapı, politika, gelenekler, kültür ve siyasi sistem çevrenin bir parçasıdır (Bener ve Babaoğul, 28; Cross, 998). Bu parçaların daha iyi noktalara gelebilmesi ancak toplumun daha iyi ve çevreye duyarlı bir şekilde eğitilmesiyle mümkün olabilir. Çevre eğitiminin birincil amacı çevre bilinci gelişmiş, duyarlı, çevresel etkenleri koruyan, çevrenin koşullarını ve doğal kaynakları sürdürülebilir 558

3 ÖZSOY, AHİ / İlkokul Öğrencilerinin Geleceğe Yönelik Çevre Algılarının Çizdikleri Resimler Aracılığı... kılmak için çabalayan insanları okul öncesi eğitim kurumlarından başlayarak yaşam boyu devam edecek şekilde yetiştirmektir (UN, 22). Bu sayede doğaya karşı olumlu yönde değer, tutum sergileyen ve davranış gösteren insanların sayısı artacaktır (Barraza ve Walford, 22; Short, 2). Çevreye yönelik terimleri dillendiriyor olmak bu kavramların tam olarak anlaşıldığı anlamına gelmez. Çevre eğitimi bu kavramların tutum ve davranışa dönüştürülebilmesi için mutlak gereklidir (Barraza ve Cuarón, 24). Medya ve okullar çevre hakkında insanları bilinçlendirmede en başta gelen unsurlardır (Connell, Fien, Lee, Sykes ve Yencken, 999). Özellikle okullarda verilen çevre eğitimi ile bireylerde çevreye yönelik bilişsel şemaların artması sağlanacak bu da insanların çevre hakkındaki bakış açısını değiştirecektir (Bonnett ve Williams, 998; Loughland, Reid, Walker ve Petocz, 23). Bir konu hakkındaki kavramları bilişsel olarak anlama, tek başına o kavramlar hakkında güçlü tutumlar edinmeyi sağlamaz. Okullar bilginin özümlenmesini ve çeşitli etkinliklerle anlamayı destekleyerek çevreye karşı olumlu tutum ve davranışın sergilenmesini sağlamalıdır (Barraza ve Walford, 22). Buna rağmen formal eğitim çevre eğitimini sınıf ortamından dışarıya taşıyamamıştır. Bu durum en başta öğrencilerin doğadaki olayları yerinde ve kendi ortamında izleyebilmesine ve onu anlamlandırmasına engel olmaktadır. Çocuklar yalnızca doğal olayları canlandırmakla yetiniyorlar ve bu durum dünyadaki bütün eğitim sistemleri için sorun teşkil etmektedir (Zoldosova ve Prokop, 26). Yine Louv da günümüz yüksek teknolojiye sahip, kapalı alanlarda yaşayan toplumun, gençleri doğadan uzaklaştırdığını savunmaktadır (Miller, 27). Çevre eğitiminin başarılı olabilmesi için birçok faktörün devreye girmesi gerekmektedir. Bu faktörlerden bazıları, çevre eğitim programı, müfredatlarda çevre eğitimine yer verilmesi, konuların eğitim ve öğretim seviyesine göre dağıtılması, çalışma ortamları ve eğiticilerin niteliği olarak sayılabilir (Barraza ve Walford, 22). Bu noktada bir diğer önemli husus öğrencilerin çevreye yönelik algılarının çok iyi bir şekilde tanımlanmasıdır. Bu sayede öğrencilerin fikirleri anlaşılabilir, öğrenmeyi etkileyebilecek potansiyel engelleyicilerin önlemi alınabilir, çevre eğitimi müfredatı ve yapısı buna göre organize edilebilir. Ayrıca, bu yönde ölçme araçları geliştirilerek öğrencilerin görüşleri üzerinde çıkarımlarda bulunulabilir (Moseley, Perrotta ve Utley, 2; Shepardson, 25). 97 li ve 98 li yıllarda Türkiye de çevre sorunları önemli boyutlara ulaşmıştır. Dünyada çevre sorunlarına yönelik hareketlenme 97 li yıllarda başlasa da Türkiye de 982 Anayasası nın (hâlen yürürlükte) 56. maddesinde Herkes, sağlıklı, dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların görevidir. ilkesi ile çevre korunumu çağdaş bir bakış açısıyla devlet güvencesine alınmıştır. 994 yılında Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı tarafından hazırlanan 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı Çevre Özel İhtisas Komisyonu Raporu nda çevre eğitiminin nasıl olması gerektiğinin çerçevesi çizilmiştir. Takip eden sekizinci ve dokuzuncu kalkınma planlarında ise sürdürülebilir kalkınma ve sürdürülebilir kalkınma için eğitim konuları raporlarda yer almıştır (Erol ve Gezer, 26; Meydan ve Doğu, 28; Özsoy, 22a; Yücel ve Morgil, 999). Türkiye de çevre eğitimi 99 yılına kadar hiçbir eğitim basamağında yer almıyordu ancak, yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı Çevre, Sağlık, Trafik ve Okuma dersini ilköğretim birinci kademede tüm sınıflarda uygulattı (Meydan ve Doğu, 28). Oysaki bu girişim, yeni programların hazırlanmaması, eğitim kademeleri açısından dönemlerin birbirini geliştirici özellikte olmaması ve verilen eğitimin üstüne geliştirici faaliyetlerle desteklenmemesi, derslere, alan öğretmenlerinin değil her branştan öğretmenin girmesine izin verilmesi ile dersin seçmeli olarak sunulmasıyla öğrencinin tercihine bırakılması gibi nedenlerden dolayı istenilen başarıya ulaşamamıştır (Erol ve Gezer, 26; Yücel ve Morgil, 999). Günümüzde çevre eğitimi verilerek çevre bilincinin sağlanması hem ulusal hem de evrensel boyut taşımaktadır. Bu nedenle çevre eğitiminde eğitimin birinci kademesinden başlayarak bilinçli bir şekilde tüm eğitim kademelerinde verilmelidir (Yücel ve Morgil, 999). 24 yılında Türkiye de eğitim-öğretim programları yenilenmiştir. Değişen programlarla birlikte çevre eğitimi okul öncesi programda dâhil değişik programlar ve disiplinler içerisinde yer almıştır. Fen ve teknoloji dersi kapsamında fenteknoloji-toplum-çevre ilişkisine yer verilmesi ve bu ilişkinin öğrencilere kazandırılması için gerekli kazanımlara eğitim sürecinin birinci kademesinde dördüncü ve beşinci sınıfta ve ikinci kademede tüm sınıflarda yer verilmiştir (Özsoy, 22a). Buna rağmen çevre eğitimi Türkiye için çok yeni bir kavramdır. Alan yazında birtakım araştırmalar çevre eğitiminin amaç ve ilkelerinin etkiliği ve bireylerin tutum ve davranışlarına olumlu etkisini vurgulasa da (örn. Volk ve Cheak, 23); çoğu dünya ülkesinde çevre eğitimi kavramı finansal sorunlar ve öğretmen yetiştirme programlarında çevre eğitimine 559

4 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ gerektiği kadar yer verilmemesi gibi problemler sebebiyle henüz istenilen boyutlara ulaşamamıştır. (Campbell, Jerez, Erdoğan ve Zhang, 2). Son 2 yılda çocukların kendi hakları olan sosyal birer aktör olduklarını savunan çocukluk sosyolojisinin gelişmesiyle çocuklara yönelik yapılan araştırmaların sayısı artmaktadır. Bu sayede çocuklar bilimsel araştırmaların nesnelerinden çok özneleri olmaya başlamıştır (Einarsdottir, Dockett ve Perry, 29; Leonard, 26). Dünyada ve Türkiye de çevre eğitimine yönelik çalışmalar çevre bilgisi (örn. Cheng & So, 2; Erdoğan, 2; Timur & Yılmaz, 2), çevre okuryazarlığı (örn. Erdoğan, 29; Özsoy, Ertepınar ve Sağlam, 22; Stevenson, Peterson, Bondell, Mertig ve Moore, 23), çevreye yönelik tutum (örn. Esa, 2; Şama, 23; Tuncer, Sungur, Tekkaya ve Ertepınar, 27) gibi konular üzerinde daha fazla durmakta; çocukların çevre hakkındaki düşünceleri, gelecekte nasıl bir çevre bekledikleri ve algıladıkları gibi konular üzerinde mevcut çalışmaların (örn. Öztürk, Olgan ve Tuncer, 22; Taşkın ve Şahin, 28) sayıca yetersiz olduğu anlaşılmaktadır (Özsoy, 22a). Alan yazında mevcut çalışmalar incelendiğinde çocuklarla yapılan araştırmalarda katılımcı gözlem, grup görüşmeleri, çocuklarla birebir görüşmeler ve video kayıtları veri toplamak aracıyla kullanılmaktadır (Einarsdottir ve ark., 29). Yapılan araştırmalar çocukların en çok resim yaparken eğlendiklerini ve araştırmacı ile daha yakın bir iletişim kurduklarını, bununla beraber herhangi bir baskı yaşamadan araştırma sürecine katıldıklarını göstermiştir (Barraza, 999; Dove, Everett ve Preece, 999). Resim çizdirme 5 yılı aşkın bir süredir araştırmalarda ilgiyle kullanılan bir yöntemdir (Moseley ve ark., 2). Bu ilginin nedeni, resimlere çizen kişinin duygularını ve güdülerini yansıttığı düşüncesinden kaynaklanmaktadır (Yavuzer, 2). Resim çizdirmek çocuklarla yürütülen araştırmalar için çok uygun bir veri toplama aracıdır. Resim çizdirme tekniği kullanılarak çocukların iç dünyasına yönelik bilgiyi görsel bir yapı içerisinde tanımlamak, duygularını anlamak, gerçek düşüncelerini, arzu ve isteklerini belirlemek mümkündür (Coates, 22; Einarsdottir ve ark., 29; Leonard, 26; Piperno, Di Biasi ve Levi, 27). Üstelik çocukların bazı duygu ve düşünceleri kelimelerle ifade etmeleri, teknoloji gibi daha geniş kavramlar hakkında görüş bildirmeleri veya bu görüşleri yazıya dökmeleri zordur. Resim çizdirme bu noktada iyi bir yardımcı olabilir (Dove ve ark., 999). Çünkü resimler yalnızca bir ânı ve durumu anlatmakla kalmaz, bazen bir hikâyeyi anlatıp, görselleşmesini sağlar (Minkoff ve Riley, 2). Punch (22), çocuğa resim çizdirmenin avantajlarını; çocuğun yaratıcılığını geliştirmesi, bilişsel becerilerini aktif olarak kullanması ve görüşme vb. metotların aksine çocuğun düşünmesi için yeterli zamanı ona sağlaması olarak sıralarken tüm bunları yaparken çocuğun eğer estetik ve sanatsal birtakım kaygıları taşıması engellenirse eğlenceli olmasının da önemli bir avantaj olduğunu vurgular. Vygotsky (97) ve Pillar (998), resim çizme sürecinin çocuğun kendi hayal gücünü etkin bir şekilde kullanarak düşüncelerini açık bir şekilde yansıttığını ve resim çizme ile düşünme sürecinin birbiri ile yakın ilişkili olduğunu belirtir. Resim çizme çocuğun bilişsel ve duyuşsal gelişimi için önemlidir (Coates ve Coates, 26). Her resim tamamen çocuğa özgüdür ve onun düşüncelerini çok geniş bir kapsamda yansıtır. Pahl (999) resimleri, çocuğun düşüncelerinin somut yansımaları ve yaratıcılığın ilk adımları olarak kabul eder (akt., Coates, 22). Ayrıca resimler, çocuğun içinde bulunduğu kültürel çevreden izler taşır. Bir resmin içinde çok farklı alanlara yönelik bağ kurulabilir (Cox, 25). Bununla birlikte resimlerin öğretici yanları da vardır. Nasıl ki çocuklar etraflarındaki nesnelerle ve kişilerle etkileşime girip sözel ve fiziksel iletişim kuruyorlarsa hem resmederek hem de resimleri inceleyerek yeni şeyler öğrenebilirler (Anning, 22). Resimler içlerinde bireyin duygu ve düşünce dünyasından çok fazla bilgiyi barındırır (Pillar, 998). Önemli olan resmin iyi analiz edilebilmesi ve yorumlanabilmesidir (Punch, 22). Alan yazın tarandığında çocukların çevreye ilişkin resimlerinin analiz edildiği çalışmalar iki kategoride toplanabilir. Birinci kategorideki çalışmalar öğrencilerin çevre kavramı hakkındaki görüşlerini ve algılarını belirlemeyi hedefleyen çalışmalardır. Alerby (2) çocukların çevre hakkındaki görüşlerini çizdikleri resimler aracılığıyla belirlemeyi amaçlayan bir araştırma yapmıştır. Araştırma sonucunda çocukların çizdiği çevre resimleri, temiz çevre, kirli çevre, hem temiz hem de kirli çevre ve çevreyi korumak üzere gerekli faaliyetler olarak dört boyutta ulaşılmıştır. Benzer bir çalışma Shepardson (25) tarafından da yapılmıştır. Araştırmacı çocukların çevre hakkındaki bilgilerini belirlemeyi amaçlamıştır. Araştırmada çocukların çevre kavramını çok sınırlı tanımlayabildikleri tespit edilmiştir. Shepardson, Wee, Priddy ve Harbor un (27) yaptığı araştırmada ise öğrencilerin çevre hakkındaki zihinsel modellerinin tespit edilmesine çalışılmıştır. Araştırma sonucunda öğrencilerin çevreyi bitkilerin ve hayvanların yaşadığı yer, yaşamı destekleyen yer, insandan etkilenen ve bozulan yer; bitki, hayvan ve insanın bir arada yaşadığı yer olarak dört boyutta zihinsel model oluşturarak açıkladıkları belirlen- 56

5 ÖZSOY, AHİ / İlkokul Öğrencilerinin Geleceğe Yönelik Çevre Algılarının Çizdikleri Resimler Aracılığı... miştir. Türkçe alan yazın incelendiğinde çocukların ve öğrencilerin çevre kavramı hakkındaki görüşlerini belirlemeyi amaçlayan çalışmalara ulaşılmaktadır. Taşkın ve Şahin (28) yaptıkları araştırmada altı yaş okul öncesi çocuklarının çevre kavramını nasıl algıladıklarını, bu algıya, ikamet edilen yer ve ailenin sosyo-ekonomik düzeyinin etkisini ayrıca nasıl bir çevrede yaşamak istediklerini belirlemeyi amaçlamıştır. Araştırma kapsamında çocuklarla birebir ve odak grup görüşmeleri yapılmış, ikinci aşama olarak da çocuklardan resim çizmeleri istenmiştir. Araştırma sonucunda gelinen ailenin sosyo-ekonomik düzeyi ve yaşanılan yerin çevre kavramının farklı yorumlanmasına etkili olduğu tespit edilmiştir. Orta-üst düzey ailelerden gelen çocukların çevreyi küresel boyutta algıladıklarını ancak, düşük gelirli ailelerden gelen çocuklarda bu farkındalığın oluşmadığı görülmüştür. Yardımcı ve Kılıç (2) sekizinci sınıf öğrencilerinin çevreye ve çevre sorunlarına yükledikleri anlamı ortaya çıkarmak amacıyla araştırma yapmışlardır. Araştırma sonucunda görüşme yapılan öğrencilerin çoğunluğu çevre açıklamalarında abiotik ögelere yer vermemiştir. Yapılan çevre tanımlarının çoğunluğu insanı çevrenin içerisine dâhil etmemiştir. Özsoy (22a) yaptığı araştırmada, ilköğretim öğrencilerinin çevre algılarını çizdikleri resimler aracılığı ile incelemiştir. Öğrencilerin yaptıkları çizimler; temiz çevre, kirli çevre ve hem temiz hem de kirli çevre temaları altında toplanmıştır. Çevre kavramını inceleyen araştırmalardan elde edilen sonuçlar incelendiğinde araştırmalarda yer alan öğrencilerin çoğunluğunun çevre kavramı ile ilgili görüşlerinin yetersiz ya da yanlış olduğu, insanları çevre kavramı içerisinde değerlendirmedikleri göze çarpmaktadır. Tüm bunlara ek olarak çevre kavramını ailelerin sosyo-ekonomik düzeyleri ve yaşadıkları yer etkilerken cinsiyet faktörünün etkisi tespit edilememiştir. Öğrencilerin çevre kavramı ile ilgili tanımlamaları veya resimleri genel olarak temiz çevre, kirli çevre, hem temiz hem de kirli çevre olarak sınıflandırılmaktadır. Çevreye yönelik algı çalışmalarının ikinci boyutu, bugünkü çevre algılarından hareketle gelecekte nasıl bir çevrenin bizleri beklediğine yönelik yapılan çalışmalardır. Barraza (999), 7-9 yaşları arasındaki çocukların bugünkü ve gelecekteki çevreyi nasıl algıladıklarını belirlemeyi amaçlamıştır. Yine aynı araştırmada kültürel farklılığın etkisini belirlemek amacıyla İngiliz ve Meksikalı çocuklar araştırmaya katılmıştır. Araştırma sonucunda çocukların %43 ü bugünkü çevreyi olumlu bir bakış açısıyla resmederken geleceğin çevresini resmetmede ise %54 ü olumsuz bakış açısı geliştirmişlerdir. Yine aynı araştırmada kültürel farklılığın etkisi tespit edilmiştir. Araştırmada Meksikalı çocukların İngiliz akranlarına göre daha olumlu bir bakış açısına sahip oldukları belirlenmiştir. Benzer bir çalışmayı 5-2 yaş grubunda Fleer (22) de yapmıştır. Araştırmaya katılan öğrenciler Avustralya nın kentsel ve kırsal bölgelerinde yaşamaktadırlar. Araştırmanın bulguları Barraza nın çalışmasıyla örtüşmektedir. Fleer in çalışmasındaki önemli bulgulardan birisi, çocukların yaşlarının artması ile geleceğin çevresine yönelik olumsuz bakış açısının pozitif yönlü bir korelasyon göstermesidir. Yapılan araştırmaların sonuçlarına genel olarak bakıldığında öğrencilerin önemli bir bölümü gelecekteki dünyada bugünkünden daha olumsuz çevre şartlarının olacağını düşünmektedir. Bu düşünceyi kültürel farklılık, yaşanılan yer ve yaş etkilemektedir. Çocukların yaşları büyüdükçe gelecekteki çevreye yönelik bakış açıları olumsuzlaşmaktadır. Türkçe alan yazın incelendiğinde, çocuk resimlerinin çeşitli amaçlarla kullanıldığı çalışmalara rastlamak mümkündür. Bunlar: Bilim insanı imajı (Buldu, 26; Türkmen, 28), dünya şekli algısı (Özsoy, 22b), İnternet algısı (Ersoy ve Türkkan, 29), Avrupa Birliği algısı (Belet ve Türkkan, 27) ve insan figürü algısıdır (Dağlıoğlu, Çalışandemir, Alemdar ve Bencik-Kangal, 2). Resim tekniğinin Türkçe alan yazında kullanımı giderek artmaktadır. Bununla birlikte çevre eğitimine yönelik araştırmalarda da dikkat çekici bir artış gözlenmektedir. Ancak, özellikle geleceğin çevresi hakkında Türkçe alan yazında herhangi bir çalışmayla karşılaşılmamıştır. Bu çalışma ile çevre eğitimine yönelik bir katkı sağlamakla birlikte Türkçe alan yazında daha önce benzer bir çalışma yapılmamasından dolayı örnek teşkil edeceğinden elde edilen sonuçlar önemli ve değerlidir. Yapılan bu araştırma kapsamında aşağıdaki sorulara cevap aranmaktadır:. İlkokul öğrencilerinin bugünkü çevre algıları nedir? 2. İlkokul öğrencilerinin gelecekteki çevreye yönelik algıları nedir? 3. İlkokul öğrencilerinin yaşadıkları bölge ve il, devam ettikleri sınıf düzeyleri ile cinsiyetleri gelecekteki çevreye yönelik algıları üzerinde etkili midir? Yöntem İlköğretim öğrencilerinin geleceğin çevresine ilişkin algılarını belirlemek amacıyla yapılan bu araştırma, tarama modeli kullanılarak gerçekleştirilen betimsel bir çalışmadır. Tarama modeli geçmişte 56

6 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ ya da hâlen var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan bir yaklaşımdır (Karasar, 28, s. 77). Yapılan bu araştırma uygulanışına göre enlemsel tarama desenine sahip bir araştırmadır. Enlemsel tarama deseni bir zaman aralığında çok çeşitli örneklem grubundan veri toplamayı gerektiren geniş örneklem için kullanılan bir tarama desenidir (Wiersma ve Jurs, s. 62). Çalışma Grubu Araştırmanın çalışma grubunu Aksaray, Kastamonu, Batman, Muş ve Mardin illerinde bulunan ilköğretim okullarına devam eden 828 ilköğretim öğrencisi oluşturmaktadır. Çalışma grubu araştırmacıların yaşadıkları iller ve araştırmaya katkı sağlayacaklarına inandıkları tanıdık öğretmenlerin görev yaptıkları iller arasından seçilmiştir. Çalışma ilköğretim birinci kademe öğrencilerinin geleceğe ilişkin çevre algılarını belirlemek amacıyla yapıldığı için çalışmaya, ilköğretim birinci kademede öğrenimine devam eden öğrenciler katılmıştır. Çalışma kapsamında yaşanılan bölge açısından farklılığın tespit edilebilmesi amacıyla Aksaray ve Kastamonu illerinde il merkezinde yer alan ilköğretim okullarındaki öğrencilerle; Batman, Muş ve Mardin illerinde ise merkez ilçelere bağlı köy okullarında öğrenim gören öğrencilerle çalışılmıştır. Aksaray da ve Kastamonu da yaşayan öğrenciler yaşadıkları bölge olarak şehir; diğer üç ildeki öğrenciler ise kırsal olarak gruplandırılmıştır. Çalışmaya katılan öğrenciler uygun örnekleme (convenient sampling) yöntemiyle seçilmiştir. Çalışmaya katılan ilköğretim öğrencilerinin cinsiyetlerine, yaşadıkları bölgeye, yaşadıkları ile ve devam ettikleri sınıf düzeyine göre dağılımı Tablo de belirtilmiştir. Tablo Çalışma Grubunda Yer Alan Öğrencilerin Cinsiyet, Yaşanılan Bölge, Yaşanılan İl ve Devam Ettikleri Sınıf Düzeyine Göre Dağılımı Demografik Özellikler f % Cinsiyet Yaşanılan Bölge Yaşanılan İl Devam Ettikleri Sınıf Düzeyi 562 Kız Erkek Şehir Kırsal Aksaray Kastamonu Batman Muş Mardin Birinci Sınıf İkinci Sınıf Üçüncü Sınıf Dördüncü Sınıf Beşinci Sınıf TOPLAM 828 Veri Toplama Aracı Öğrencilerin geleceğin çevresine yönelik algılarını belirleyebilmek için çiz ve anlat tekniği kullanılmıştır (Shepardson, 25). Çizim tekniği sayesinde çocuklar, düşüncelerini ve algılarını özgürce ifade edebilirler. Çocuk çizimleri yaratıcı ögeler taşısa da, aslında temsili resimlerdir. Temsili resimler yaratıcı resimlerin aksine daha çok kültürel öge ve yerel bakış açısı içerir (Anning ve Ring, 24). Uygulama sürecinde öğrencilerden bugünün ve 5 yıl sonrasının çevresini çizmeleri ve bu resimleri açıklamaları istenmiştir. Bazı araştırmacıların çalışmalarda küçük çocukların geleceğe yönelik yorumlamalarda bulunabileceğine ilişkin birtakım çekinceleri vardır. Bu araştırmanın çalışma grubunda yer alan öğrencilerin yaşları 7-2 arasında değişmektedir. Bu yaş çocukları Piaget nin gelişim teorisine göre somut işlemler dönemindedir. Bu dönemde çocuklar var olan bilgilerinden yola çıkarak kendi bilişsel haritalarını oluşturabilirler ve tahminlerde bulunup, problem çözebilirler (Berk, 29, s. 248). Palmer ın (993) yaptığı çalışma da bu alanda önemli veriler sunmaktadır. Araştırmacılar mevcut durumdan yola çıkılarak gelecekte motorlu taşıtların çevreye etkisi (örn. Batterham, Stanisstrett ve Boyes, 996), enerji kirliliği (örn. Krugger ve Summers, 2) gibi çok daha özelleşmiş konularda bu araştırmanın çalışma grubunda yer alan öğrencilerin yaşıtlarıyla görüşme, anket veya her ikisini de kullanarak araştırmalar yürütmüşlerdir. Bu araştırmada ise öğrencilerden resim çizmeleri ve o resmi açıklamaları istenmiştir. Öğrencilerin açıklamaları gerektiğinde resimlerde yer alan ögelerin daha doğru yorumlanabilmesi ve resimlerin doğru temalar altına yerleştirilebilmesi için istenmiştir. Öğrencilerin çizimlerini yapabilmeleri için resim kâğıtları dağıtılmıştır. Öğrencilerden resim kâğıtlarını ortadan ikiye ayırmaları söylenmiştir. Resim kâğıdının bir tarafına bugünkü çevreyi, diğer tarafına ise 5 yıl sonrasının çevresini resmetmeleri istenmiştir. Kişisel bilgiler ve resimde ne anlattıklarına yönelik bilgiler resim kâğıtlarının arkasına not edilmiştir. Öğrencilerden gizliliğin sağlanması için ad ve soyadlarını yazmamaları istenmiş, gönüllü öğrencilerle çalışılmıştır. Ayrıca öğrencilere resimlerden herhangi bir not elde etmeyecekleri belirtilmiştir. Uygulama Çalışma 2-22 öğretim yılı bahar döneminde yürütülmüştür. Araştırma için gerekli izinler alındıktan sonra, araştırmacılar çalışmada yer alan okullara gitmişler, idareciler ve öğretmenlere çalışma hakkında bilgi vermişlerdir. Bu bilgilendirmeden sonra ilgili öğretmenlerle çalışma takvimi oluşturulmuş ve dersleri aksatmayacak şekilde belirlenen tarihlerde veriler toplanmıştır. Batman,

7 ÖZSOY, AHİ / İlkokul Öğrencilerinin Geleceğe Yönelik Çevre Algılarının Çizdikleri Resimler Aracılığı... Muş ve Mardin de ise ilgili öğretmenlerle irtibata geçilerek araştırma sürecinde yapılması gerekenler hakkında bilgi verilmiştir. Bu üç ilden toplanan veriler kargo aracılığıyla araştırmacılara ulaştırılmıştır. Ölçme aracı bir ders saati içinde toplanmıştır. Verilerin Analizi Öğrencilerin çizimleri çalışmanın verilerini oluşturmaktadır. Verilerin analizinde nicel ve nitel analiz teknikleri kullanılmıştır. Nicel analizde resimlerde yer alan ögelerin ne sıklıkla kullanıldığını belirlemek amacıyla yüzde (%), frekans (f) betimleyici istatistik olarak; geleceğin çevre algısı ile cinsiyet, yaşanılan bölge, yaşanılan il ve sınıf düzeyine göre farklılığı belirlemek amacıyla Ki-Kare Bağımsızlık Testi çıkarımsal istatistik olarak kullanılmıştır. Verilerin sayısı 5 den fazla olduğu için yapılan Kolmogorov-Smirnov (K-S) normallik testi sonucu p <.5 olarak hesaplandığından verilerin normal dağılım göstermediği tespit edilmiştir (Büyüköztürk, 29, s. 42). Bağımlı değişken (geleceğin çevre algısı) ve bağımsız değişkenler (cinsiyet, yaşanılan bölge, yaşanılan il, sınıf düzeyi) sınıflamalı olduklarından ve bu değişkenlerin süreksiz olmalarından dolayı Ki-Kare Bağımsızlık Testi uygulanmasına araştırmacılar tarafından karar verilmiştir. Ki-Kare Bağımsızlık Testi iki sınıflamalı ve kategorilere ayrılabilen süreksiz değişkenlerin analizinde kullanılan nonparametrik bir testtir (Balcı, 29; Büyüköztürk, 29; Fraenkel ve Wallen, 29). Erkuş a (2) göre Ki-Kare Bağımsızlık Testi sonucunda anlamlı fark bulunan değişkenler arasında bir korelasyonun varlığı tespit edildiğinden bunun yönünü belirlemek amacıyla phi katsayısı hesaplanmıştır. Araştırmanın nitel analiz boyutunda ise yorumlayıcı içerik analizi yöntemi kullanılmıştır. İçerik analizi görsel, yazınsal, sözlü vb. materyaller sayesinde insanın inanç, değer, tutum ve düşüncelerini dolaylı yoldan ortaya çıkarmayı amaçlar (Balcı, 29; Fraenkel ve Wallen, 29). Bu analiz ile birbirine benzeyen verileri belirli kavramlar ve temalar çerçevesinde bir araya getirmek ve bunları düzenlemek mümkündür (Yıldırım ve Şimşek, 28). Kodlama öncesinde bütün veriler araştırmacılar tarafından fikir edinmek amacıyla incelenmiştir. İncelemenin ardından resimlerde yer alan tün ögeler çalışmanın kodları olarak belirlenmiştir. Analiz süresince çıkan her yeni kodun eklenmesi ile kod listesi güncellenmiştir. Kodların belirlenmesinden sonra temalar belirlenmiş ve kodlar temalara uygun olarak yerleştirilmiştir. Bulgular Araştırma kapsamında elde edilen bulgular yapılan analizlere göre gruplandırılarak raporlaştırılmıştır. Elde edilen bulgulara araştırmanın bu bölümünde yer verilmiştir. Betimsel Analiz Sonucunda Elde Edilen Bulgular Hayvan Kuş Balık Kelebek Köpek Tavşan Tavuk Koyun Kedi İnek Ördek Bitki Ağaç Çiçek Çimen Abiotik Ögeler Dağ 2 Bulut 63 Güneş 89 Dünya Nehir 2 Deniz Göl Tarla 3 Plaj Tablo 2 Çalışmaya Katılan Öğrencilerin Bugünün Çevresi Çizimlerinde Yer Verdikleri Ögeler Kodlar. Sınıf 2. Sınıf 3. Sınıf 4. Sınıf 5. Sınıf f % f % f % f % f % Ortam Temiz Kirli Teknolojik İnsan Meyve Doğa Olayı Gökkuşağı Binalar/Araçlar Ev Apartman Fabrika Oyun Parkı Ahır Araba Motosiklet Traktör Uçak Çöp, Kirlilik Unsurları ve Çeşitleri Duman Çöp Çöp Kovası Sanayi Atığı Öğrencilerin %89, i bugünün dünyasını temiz bir çevre olarak resmetmiştir. Bugünün çevresine yönelik çizimlerde öğrenciler, çeşitli bitki ve hayvanlara, ev, apartman gibi yapılara, dağ, güneş, bulut, nehir gibi abiotik ögelere yer vermişlerdir. Bu ögeler arasında en sık kullanılanı ağaçtır. Öğrencilerin %53,9 u resimlerinde ağaç çizmiştir. Güneş, ev, insan ve bulut 563

8 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ diğer sık çizilen ögelerdir. Öğrencilerin %47,8 i güneş, %4,3 ü ev, %38,6 si insan, %37,2 si bulut ögeleri çizmiştir. Öğrencilerin bugünün çevresine yönelik çizdikleri resimlerde bulunan diğer ögeler ve kullanım sıklıkları Tablo 2 de yer almaktadır. Bitki Ağaç Çiçek Çimen Fabrika Oyun Parkı Tablo 3 Çalışmaya Katılan Öğrencilerin Geleceğin Çevresi Çizimlerinde Yer Verdikleri Ögeler 3. Sınıf. Sınıf 2. Sınıf Kodlar 4. Sınıf 5. Sınıf f % f % f % f % f % Ortam Temiz Kirli Tekno lojik İnsan Hayvan Kuş Balık Kelebek Köpek Tavşan Koyun Kedi.5.5 İnek Ördek 2.9 Abiotik Ögeler Dağ Bulut Güneş Dünya Nehir Deniz Göl Tarla.8.6 Plaj.8.6 Çöl Meyve Doğa Olayı Gökkuşağı Yağmur Binalar/Araçlar Ev Apartman Ahır 2.5 Araba Motosiklet.8.8 Uçak Çöp, Kirlilik Unsurları ve Çeşitleri Duman Çöp Çöp Kovası Sanayi Atığı Hava Kirliliği Teknolojik Unsurlar Robot Roket UFO Öğrencilerin geleceğin çevresine yönelik çizimleri incelendiğinde %4,3 ünün kirli çevre, %3,2 sinin teknolojik çevre geriye kalan %28,5 inin ise temiz çevre çizdikleri görülmüştür. Resimlerde kullanılan ögeler bugünün çevresine yönelik çizimlerdeki ögelerle benzerlik göstermektedir. Geleceğin çevresine yönelik resimlerde en sık kullanılan öge güneştir. Öğrencilerin %37,8 i güneş çizmiştir. Bununla birlikte ağaç, insan, araba ve ev figürleri sıklıkla çizilmiştir. Öğrencilerin %35,4 ü ağaç, %32,7 si insan, %29,2 si araba, %28,9 u da ev çizmiştir. Öğrencilerin resimlerindeki önemli bir noktada geleceğe yönelik robot, roket ve UFO ögelerinin resimlerde çizilmiş olmasıdır. Öğrencilerin geleceğin çevresi çizimlerinde yer alan ögeler ve ögelerin çizim sıklığı Tablo 3 te gösterilmiştir. Çıkarımsal Analiz Sonucunda Elde Edilen Bulgular Çalışma grubunda yer alan öğrencilerin yaşadıkları bölge, yaşadıkları il, devam ettikleri sınıf düzeyi ve cinsiyetleri ile gelecek algısına ilişkin görüşleri arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla yapılan Ki-Kare Bağımsızlık Testi sonuçları Tablo 4 te verilmiştir. Tablo 4 incelendiğinde yapılan Ki-Kare Bağımsızlık Testi sonucunda öğrencilerin yaşadıkları bölge ile geleceğin çevresine yönelik algıları arasında anlamlı fark bulunmuştur X 2 (2, N= 828) = 5.83, p =.. Aradaki korelasyonun yönünü ve etki büyüklüğünü belirlemek için yapılan phi testi sonucu katsayı.25 olarak hesaplanmıştır. Buna göre şehirde yaşayan öğrenciler kırsalda yaşayanlara göre gelecekte daha kirli bir çevre algısına sahipler. Etki büyüklüğü analizi sonucu yaşanılan bölge ile çevre algısı arasında küçük dereceli etki büyüklüğüne sahip pozitif yönlü bir ilişki bulunmuştur. Öğrencilerin yaşadığı il ile geleceğe yönelik çevre algısı arasında da anlamlı fark bulunmuştur X 2 (8, N= 828) = 69.57, p =.. Yapılan phi testi sonucu katsayı.29 olarak hesaplanmıştır. Buna göre il ile çevre algısı arasında küçük dereceli etki büyüklüğüne sahip pozitif yönlü bir ilişki tespit edilmiştir. Bu veriye göre Aksaray ve Kastamonu da yaşayan öğrenciler diğer üç ilde yaşayan öğrencilere göre gelecekte daha kirli bir çevrede yaşanılacağını düşünmektedir. Öğrencilerin sınıf düzeyleri ile geleceğe yönelik çevre algıları arasında da anlamlı fark tespit edilmiştir X 2 (8, N= 828) = 84.9, p =.. Yapılan phi testi sonucu katsayı.32 olarak hesaplanmıştır. Öğrencinin bulunduğu sınıf düzeyi ile çevre algısı arasında orta dereceli etki büyüklüğüne sahip pozitif yönlü bir ilişki vardır. Sınıf düzeyi arttıkça öğrencilerin geleceğe dair kirli çevreye ve teknolojik çevreye yönelik algılarının arttığı söylenebilir. Öğrencilerin cinsiyetleri ile gelecekteki çevreye yönelik algıları arasında anlamlı fark tespit edilememiştir X 2 (2, N= 828) = 5.23, p =

9 ÖZSOY, AHİ / İlkokul Öğrencilerinin Geleceğe Yönelik Çevre Algılarının Çizdikleri Resimler Aracılığı... Tablo 4 Öğrencilerin Yaşadıkları Bölge, Yaşadıkları İl, Devam Ettikleri Sınıf Düzeyi ve Cinsiyetleri ile Gelecek Algısına İlişkin Ki-Kare Bağımsızlık Testi Sonuçları Yaşanılan Bölge Temiz Kirli Teknolojik Toplam Şehir N % Kırsal N % Toplam N % X 2 =5.83 sd=2 p =.* Yaşanılan İl Temiz Kirli Teknolojik Toplam Aksaray N % Kastamonu N % Batman N % Muş N % Mardin N % Toplam N % X 2 =69.57 sd=8 p =.* Sınıf Düzeyi Temiz Kirli Teknolojik Toplam. Sınıf N % Sınıf N % Sınıf N % Sınıf N % Sınıf N % Toplam N % X 2 =84.9 sd=8 p =.* Cinsiyet Temiz Kirli Teknolojik Toplam Kız N % Erkek N % Toplam N % X 2 =5.23 sd=2 p =.73 *p <.5 Öğrencinin resmin arkasına düştüğü not: Burada çocuk çevresi biraz kirli olsa da mutlu, su kirli akıyor ama gelecek daha temiz olacak. Bazı kirlilikler ortadan kalkacak, hayvanlarla birlikte temiz bir çevrede yaşayacak insanlar. Resim Temiz Çevre Çizimlerine Bir Örnek (3. Sınıf Öğrencisi, Kız) Öğrencinin resmin arkasına düştüğü not: Burada çocuk çevresi biraz kirli olsa da mutlu, su kirli akıyor ama gelecek daha temiz olacak. Bazı kirlilikler ortadan kalkacak, hayvanlarla birlikte temiz bir çevrede yaşayacak insanlar. Bu temada yer alan resimlerde yer alan insan figürlerinin %9,3 ü gülen, mutlu veya oyun oynayan insan şeklinde çizilmiştir. Genellikle mutlu insan çizilmesi temiz ortamda insanların kendilerini daha mutlu hissetmeleri ile bağdaştırılabilir. Yine bu tema içerisinde yer alan güneş figürünün %7,7 sinde gülen surat resmedilmiştir. Çizilen insan ve güneş figürüne ait örnek Resim 2 de gösterilmiştir. Resim 2 İnsan ve Güneş Figürlerine Ait Örnek (4. Sınıf öğrencisi, Kız) İçerik Analizi Sonucunda Elde Edilen Bulgular Öğrencilerin geleceğin çevresine dair algılarının ayrıntılı anlaşılmasına yönelik yapılan içerik analizi sonucunda resimlerin temiz çevre, kirli çevre ve teknolojik çevre olarak üç tema altına toplandığı görülmüştür. Temiz Çevre Algısı: Bu temada yer alan çizimlerde öğrenciler çevreyi temiz, güzel ve bol yeşil alanlı ortamlar olarak resmetmişlerdir. Ağaçlar ve çimenler sıklıkla kullanılan ögelerdendir. Çizimlerde sıklıkla kuş, kelebek, kedi gibi hayvanlara yer verilmiştir. Resim de temiz çevreye yönelik bir örnek gösterilmiştir. Öğrencinin resmin arkasına düştüğü not: Çevremiz bugünde, ilerde de çok temiz olacak. İnsanlar doğada vakit geçirecek ve ağaçların ve çiçeklerin tadını çıkaracaklar. Temiz çevre algısına sahip resimlerde herhangi bir kirlilik ögesine rastlanmamıştır. Resimlerde çöpler resmedilmemiştir. Öğrencilerin %8, i çöp kovası resmetmiştir. Ayrıca öğrencilerin çizdikleri evler 565

10 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ genel olarak tek katlı ve bahçelidir. Çizilen evlerin çoğunda baca bulunmamaktadır. Baca çizilen evlerin bazılarında çok ince veya çok kısa bir baca dumanı çizilmiştir. Bu durumda aslında bunların çevre kirliliği olarak değil, devam eden yaşantının izleri olarak anlaşılmaktadır. Temiz çevre resimlerinde araba figürüne fazla yer verilmemiş<tir. Çizilen arabalarda da egzoz gazı yer almamaktadır. Kirli Çevre Algısı: Kirli çevre resimlerinde öğrencilerin büyük bir çoğunluğu katı atıklar, devrilmiş veya taşmış çöp kutuları, ev, apartman ve arabalardan yayılan duman, fabrika, sanayi atığı, kirlenmiş deniz, nehir ve göl, kesilmiş ağaçlar, ölü çiçekler ve hayvanlar çizmişlerdir. Resim 3 te kirli çevre resmine örnek verilmiştir. Resim 3 Kirli Çevre Algısına Yönelik Resimlerden Bir Örnek (5. Sınıf öğrencisi, Kız) Resim 4 Apartman Figürüne Yönelik Bir Örnek (5. Sınıf öğrencisi, Erkek) Öğrencinin resmin arkasına düştüğü not: Bence günümüzde dünya yaşanabilecek şekilde temiz. Ama böyle giderse ileride her yer bina olacak, şehirler çok kalabalık olacak, insanlar dışarıda nefes alamayacak. İnsan figürleri de bu temada oldukça yoğun çizilmiştir. Çizilen insan figürlerinde kullanılan surat ifadeleri mutsuzdur. Bunun dışında insanlar ağaç keserken, yere çöp atarken, yere tükürürken veya ateş yakarken resmedilmişlerdir. Ayrıca bazı resimlerde hastalanmış veya su arayan insan figürleri de çizilmiştir. Güneş figürüne çizilen suratta çoğunlukla mutsuz bir ifade vardır. Resim 5 te bu resimlerden biri örnek olarak verilmiştir. Resim 5 Güneş Figürüne Ait Bir Örnek (2. Sınıf öğrencisi, Kız) Öğrencinin resmin arkasına düştüğü not: Bence çevremiz bugün çok temiz. Hepimiz dışarılara çıkıp parklarda vakit geçirebiliriz. Gelecekte parkların yerinde evler olacak, insanlar sokaklara çöp atacaklar, dışarı çıkan insanlar nefes alamayacak, mutsuz olacak. Bu temada yer alan resimlerde evler temiz çevre resimlerinin aksine apartman formatında resmedilmiştir. Çok katlı ve bahçesi olmayan sıkışık çizilmiş apartman figürlerine sıklıkla rastlanılmıştır. Apartmanların bacalarından çok koyu ve uzun baca dumanları çizilmiştir (bkz. Resim 4). Fabrikalarda bu temadaki resimlerde sıklıkla yer almaktadır. Bu resimlerde özellikle arabalar sayıca fazla olup hemen hemen hepsinde egzoz gazı resmedilmiştir. Buradan hareketle çocukların kentsel yapılaşma ve trafiğin çevreyi olumsuz yönde etkilediğini düşündükleri anlaşılmaktadır. Kirli çevre algısına yönelik resimlerde devrilmiş ve taşmış çöp tenekeleri, deniz ve göllere saçılmış katı atıklar, ölmüş hayvanlar, çöle dönmüş alanlar, yıkık evler, apartmanlar ve oyun parkları çizilmiştir. Öğrencinin resmin arkasına düştüğü not: Benim çevrem bu sene çok temiz. Bence gelecekte insanlar kirli bir çevrede yaşayacak, doğa kirli ve mutsuz olacak. Teknolojik Çevre Algısı: Çalışma verilerinin analizinden elde edilen üçüncü tema teknolojik çevre algısına dair resimlerden oluşmaktadır. Bu resimlerde öğrenciler genel olarak uçan araba, uçan insan, uçan evler, gökdelenler, roket, robot ve UFO çizmişlerdir. Resim 6 da teknolojik çevreye örnek bir resim gösterilmektedir. 566

11 ÖZSOY, AHİ / İlkokul Öğrencilerinin Geleceğe Yönelik Çevre Algılarının Çizdikleri Resimler Aracılığı... Resim 6 Teknolojik Çevre Algısına Yönelik Bir Örnek (4. Sınıf Öğrencisi, Erkek) Öğrencinin resmin arkasına düştüğü not: Günümüzde birçok işi insanlar yapıyor. Gelecekte bizlerin yaptığı işleri robotlar yapacak. Bizler başka işlerle uğraşacağız. Bu resimlerde insan figürü sıklıkla çizilmiştir. İnsanlar uçan araba kullanırken, bir roket eşliğinde uçarken, mutlu surat ifadesi ile çizilmiştir (bkz. Resim 7). Bu resimlerde çok yoğun olmasa bitki ve hayvanlara da yer verilmiştir. Ağaç en sık çizilen bitki olurken, kuş da en sık çizilen hayvandır. Resim 7 Teknolojik Çevre Algısında Yer Alan Figürlere Bir Örnek (5. Sınıf Öğrencisi, Kız) Öğrencinin resmin arkasına düştüğü not: Gelecekte binalar gökyüzüne doğru uzayacak. Bizler uçan arabalara bineceğiz. Çok değişik binalar inşa edilecek. Çok uzaklara kısa sürelerde gidebileceğiz, çünkü arabalarımız havadan gidecek, trafik sıkışmayacak. Resimlerde tek katlı evlere rastlanmazken apartmanlar ve gökdelenler çizilen yapılar olarak göze çarpmaktadır. Taşıtlar çoğunlukla uçan araba şeklinde çizilmiştir. Bazı resimlerde de roket aracılığıyla diğer gezegenlere yolculuk resmedilmiştir. Resimlerde karşılaşılan bir diğer ögede UFO dur. Öğrencilerin çizdikleri resimlere göre UFO lar gelecekte sıklıkla karşılaşılan nesnelerden olacaktır. Tartışma ve Öneriler Çevre insan için yaşam alanı olmanın yanı sıra besin, oksijen ve su kaynağıdır. Doğanın dengesine yönelik herhangi bir olumsuz müdahale hem yaşam alanlarının hem de doğal kaynakların dengesinin bozulmasına neden olmaktadır. Çevre sorunları sınır ve zaman tanımaksızın canlı yaşamanı etkileyen bir olgudur. Dünyanın herhangi bir bölgesinde uzun yıllar önce meydana gelmiş bir çevre felaketi (örn. Çernobil) geniş bir alanı olumsuz etkileyebilir. İnsanoğlu çevreye yönelik olumsuz durumların sorumlusu olduğu gibi çözümü üretecek fikirleri de ortaya koyması gerekendir. Çevre sorunlarının önlemini alabilmek için öncelikle sorunu ve kaynaklarını iyi tanımak gerekmektedir. Doğal kaynakları korumak, onları gelecek nesillere aktarabilecek sürdürülebilir yöntemleri işe koşmak için çevre sorunlarının farkında olan, çevre okuryazarı bireyler yetiştirmek gerekmektedir. Bu da çevre eğitimi ile mümkündür. Etkili bir çevre eğitimi için okul öncesi dönemden başlayarak çocukların çevre ile ilgili ne düşündükleri, çevreyi nasıl algıladıkları, çevreye karşı tutumlarının ne olduğunun anlaşılması gerekmektedir. Bugünün çocukları gelecekte çevre sorunlarına çözüm üretecek politikaları yürütecek karar organlarında görev alacak bireylerdir. Onların bugünün çevresini ve geleceğin çevresini nasıl algıladıklarını anlamak verilecek çevre eğitiminin niteliğini ayarlayabilmek için gereklidir. Bu nedenle çevre eğitimine yönelik yapılan çalışmaların sonuçlarının iyi irdelenmesi ve göz önünde tutulması gerekmektedir. Bu araştırmada ilköğretim birinci kademe öğrencilerinin geleceğin çevresine yönelik algılarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Araştırmada öğrencilerin yaşadıkları bölge, yaşadıkları il ve devam ettikleri sınıf düzeyi ile geleceğin çevresinde yönelik algıları arasında anlamlı bir ilişkinin varlığı tespit edilmiştir. Yapılan Ki-Kare Bağımsızlık Testi sonucunda kırsal bölgede yaşayan öğrencilerin şehirde yaşayan öğrencilere göre geleceğe yönelik daha olumlu bir bakış açısına sahip oldukları, benzer bir durumun yaşanılan il içinde geçerli olduğu tespit edilmiştir. Batman, Muş ve Mardin de yaşayan öğrenciler, Aksaray ve Kastamonu da yaşayanlara göre geleceğin çevresini daha temiz algılamaktadırlar. Sınıf düzeyleri açısından geleceğin çevresine yönelik algıları incelendiğinde ise sınıf düzeyi arttıkça öğrencilerin geleceğe yönelik algıları kirli çevre veya teknolojik çevre temalarında yoğunlaşmaktadır. Elde edilen sonuçlar alan yazındaki diğer çalışmalarla (Alerby, 2; Barraza, 999; Fleer, 22) benzerlik göstermektedir. Şehirde yaşayan öğrencilerin çevreyi olumsuz faktörlerin sonuçlarına gündelik hayatlarında daha sık karşılaşmaları gelecekte daha kirli bir çevre beklentisine sahip olmalarına neden olduğu düşünülmektedir. Alan yazında yapılan çalışmalar bu durumun sadece geleceğe yönelik çevre algısında değil, çevreye yönelik tutumda da ikamet edilen yerin önemine dikkat çekmektedir. Bogner ve Wiseman ın (997) yaptığı araştırmada şehirlerde ve banliyölerde yaşayan genç- 567

12 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ lerin çevreye yönelik sözel olarak ilettikleri düşünceleri, kırsal bölgede yaşayan akranlarına göre daha olumluyken, çevreye yönelik davranışları sergilemede ise, kırsal bölgelerde yaşayan gençlerin kendi sözel düşüncelerine göre çok daha olumlu davranış sergilediklerini tespit etmiştir. Erdoğan (29) ile Tuncer, Tekkaya, Sungur ve Ertepınar (25) da yaptıkları araştırmalarda çevreye yönelik sorumlu davranışları etkileyen faktörlerden birisini öğrencinin yaşadığı yer olarak tespit etmişlerdir. Öğrencilerin cinsiyetleri ile geleceğe yönelik çevre algıları arasında ise anlamlı fark tespit edilmemiştir. Bu sonuç alan yazındaki araştırma sonuçları ile paralellik göstermektedir (Eagles ve Demare, 999; Tuncer ve ark., 25). Araştırmada üç tema ortaya çıkmıştır; temiz çevre, kirli çevre ve teknolojik çevre. Elde edilen bu sonuç alan yazındaki diğer araştırmaların sonuçlarıyla benzerlik göstermektedir. Alerby (2) ve Fleer in (22) araştırmalarından elde edilen sonuçlar öğrencilerin gelecekte teknolojik ögelerin ön plana çıktığı çevre algısına sahip olduklarını göstermektedir. Yapılan bu çalışmada da birinci sınıf öğrencilerinin %6,6 sı, ikinci sınıf öğrencilerinin %,9 unun, üçüncü sınıf öğrencilerinin %2,8 inin, dördüncü sınıf öğrencilerinin %38,8 inin ve beşinci sınıf öğrencilerinin %3, inin teknolojik çevre algısına sahip oldukları görülmüştür. Araştırmaya katılan 828 öğrencinin %3,2 si (258) teknolojik çevre algısına yönelik resim çizmiştir. Bilim ve teknoloji alanındaki hızlı gelişmeler, bu gelişmeler sayesinde üretilen ürünlerin gündelik hayatta kullanımının artması ve bu yönde haberlerin kitle iletişim araçlarında sıklıkla yer alması öğrencilerin gelecek yıllarda teknolojik bir hayatın çok daha ön plana çıkacağı yönündeki beklentilerini etkilediği düşünülmektedir. Araştırmaya katılan öğrencilerin %4,3 ü (N=334) kirli çevre resmi çizmişlerdir. Birinci sınıf öğrencilerinin %9,2 si, ikinci sınıf öğrencilerinin %8,6 sı, üçüncü sınıf öğrencilerinin %9,5 i, dördüncü sınıf öğrencilerinin %5,3 ü ve beşinci sınıf öğrencilerinin %27,5 i geleceğe yönelik kirli çevre algısına sahiptir. Birinci sınıflarda yoğunluk temiz çevre algısında dördüncü sınıflarda yoğunluk teknolojik çevre algısında olsa da diğer tüm sınıflarda kirli çevre algısı en çok sahip olunan algıdır. Araştırmanın bu sonucu Fleer in (22) yaptığı araştırmanın sonuçları ile paralellik göstermektedir. Fleer in çalışmasında çocukların yaşları büyüdükçe geleceğin çevresine yönelik bakış açıları da olumsuzlaşmaktadır. Yapılan bu araştırmada kirli çevre algısına yönelik verilerde dalgalanma olsa da özellikle beşinci sınıfta kirli çevre algısının en üst düzeyde olduğu saptanmıştır. Ayrıca dalgalanmanın nedenin de bu çalışmada hem şehirden hem de kırsal bölgeden çocukların bir arada bulunması olduğu düşünülmektedir. Genel olarak araştırmanın diğer bulgusunda ortaya çıktığı gibi geleceğe yönelik çevre algısında kırsal bölgede yaşayan öğrenciler, şehirde yaşayanlara göre daha olumlu bakmaktadır. Bu sonuç da Barraza nın (999) yapmış olduğu çalışmanın sonuçları ile paralellik göstermektedir. Barraza nın çalışmasında da hem Meksika da hem de İngiltere de kırsal bölgede yaşayan çocuklar geleceğe daha olumlu bakmaktadırlar. Araştırmada gelecek algısına yönelik toplam 42 adet kod üretilmiştir. Üretilen bu kodlar içerisinde en sık kullanılan kod güneş olmuştur. Kodlar arasında insan, hayvan ve bitki gibi biotik ögelerin yanı sıra, güneş, dağ, nehir, deniz gibi abiotik ögeler de yer almaktadır. Buna rağmen bu ögelerin çeşitliliği azdır. Bu araştırmada kırsal bölgede yaşayan öğrencilerin resimlerinden elde edilen hayvan ve abiotik öge çeşitliliği şehirde yaşayan öğrencilerden elde edilen resimlere göre daha fazladır. Kırsal kesimde yaşayan öğrenciler resimlerinde, kuş, kelebek, köpek, kedi gibi hayvanların yanı sıra inek, koyun, tavşan ve ördek gibi hayvanları da kullanırken şehirde yaşayan öğrenciler daha çok kuş, kedi ve köpek çizmişlerdir. Snaddon ve arkadaşlarına (28) göre çocuklar doğal ortamdan ne kadar uzaklaşırsa çevre içerisinde yer alan faktörlerin çeşitliliğine yönelik bilgileri de o derece azalmaktadır. Miller (27) da çocukların doğadan uzaklaştıkça doğaya yönelik hassasiyetlerinin ve doğada yer alan canlı cansız bütün ögelere yönelik farkındalıklarının azaldığını belirtmektedir. Çocuklar yakın çevresinde sık sık gördükleri ögelere resimlerinde yer vermektedir. Bu nedenle şehirde yaşayan öğrencilerin kırsalda yaşayan öğrencilere göre daha az doğada bulundukları için canlı çeşitliliği olarak daha az öge kullanması şaşırtıcı değildir. Bu farklılığa Fleer (22) çalışmasında dikkat çekmiş ve yapılacak araştırmalarda şehir ve kırsal bölge farkına dikkat edilmesi gerektiği üzerine durmuştur. Shepardson (25) da yaptığı çalışmanın sonucunda öğrencilerin çevre kavramını ekolojik açıdan çok sınırlı düzeyde tanımladıkları belirtmiştir. Keinath ın (24) ve Alerby ın (2) yaptığı çalışmalarda da öğrenciler yakın çevresinde gördükleri biotik ve abiotik ögelere resimlerinde yer vermişlerdir. Araştırmanın bu sonucu alan yazındaki diğer araştırmalarla paralellik göstermektedir. Araştırmada temiz çevre algısında kullanılan kodlar diğer araştırmadaki (Alerby, 2; Barraza, 999; Fleer, 22; Shepardson, 25) kodlarla benzerlik göstermektedir. Temiz çevre algısında sıklıkla gülen surata sahip güneş (%7,7), yeşil ve gür ağaç (%27,8), yeşil alan (%,5), kuş (%8,), ev (%23,4) gibi ögelere 568