TC SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI. Osmanlı Devleti'nde Baruthane-i Amire

Transkript

1 1 TC SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI Osmanlı Devleti'nde Baruthane-i Amire Danışman Bayram KODAMAN Hazırlayan Zafer GÖLEN ISPARTA 2001

2 2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...V KISALTMALAR...VII GİRİŞ XVIII. YÜZYILDAN ÖNCEKİ OSMANLI BARUTHÂNELERİ...2 A-İSTANBUL BARUTHÂNELERİ Atmeydanı Baruthânesi Okmeydanı Baruthânesi Kâğıthane Baruthânesi Şehremini Baruthânesi...4 B-İSTANBUL DIŞINDAKİ BARUTHÂNELER Gelibolu Baruthânesi Selânik Baruthânesi Bağdat Baruthânesi Budin Baruthânesi İzmir Baruthânesi Mısır Baruthânesi Temeşvar Baruthânesi Bor Baruthânesi...19 C-KALE BARUTHÂNELERİ...20 D-ÖZEL BARUTHÂNELER...21 BİRİNCİ BÖLÜM BARUTHÂNE-İ ÂMİRE NİN KURULUŞU ve GELİŞMESİ A-BARUTHÂNE-İ ÂMİRE NİN TARİHÇESİ...24 B-BARUTHÂNE-İ ÂMİRE BİNALARI...30

3 1-Kalhaneler Sergihâne Perdahthâne Hamam Mahzen, Nöbet Kuleleri ve Cami Ahır ve Kullanılan Malzemeler...36 a-arpa...37 b-saman...40 c-nal ve Çivi...42 d-kayış Koşum...43 e-yağ...44 f-urgan, Çul ve Yular...44 g-köstek, Kaşağı ve Semer...45 C-BARUTHÂNE-İ ÂMİRE PERSONELİ İdarî Personel a-nazır...47 b-barutçubaşları...58 c-ruznamçeci...60 d-mübaşir...63 e-katip...65 f-zabitler Teknik Personel...66 a-barutçu Neferleri...66 b-kükürtçüler...71 c-vezneciler...73 d-perdahtcılar, Çarkcılar, Kömürcüler...75 e-demirciler(ahengirân)...75 f-kazgancılar...76 g-marangoz Diğer Görevliler...78 a-imam ve Müezzin...78 b-seyis...80 c-iskender Çelebi Bahçesi Ustası...82 d-hamallar...83 e-mavnacılar...85 f-baltacılar...87 g-nalbantlar

4 h-bekçiler...89 ı-saka...90 İKİNCİ BÖLÜM BARUTHÂNE-İ ÂMİRE NİN MALİ KAYNAKLARI ve A-MALİ HAMMADDE TEMİNİ KAYNAKLAR Avarız Gelirleri a-avarız Akçesi...95 b-nüzül Bedeli Cizye Gelirleri Mukataa Gelirleri a-adet-i Ağnam Mukataası b-resm-i Dönüm Duhan Mukataası Gümrük Gelirleri Bedeliyeler B-HAMMADDE TEMİNİ Hammaddeler a-güherçile b-kükürt c-odun Kömürü d-odun e-tuz Hammadde Temini a-güherçile Temini b-kükürt Temini c-odun Kömürü Temini d-odun Temini Hammadde Temininde Karşılaşılan Güçlükler

5 a-güherçile Temininde Karşılaşılan Güçlükler ı-güherçile Kaçakçılığı ıı-nakliye Güçlükleri ııı-mubayaacıların Neden Oldukları Problemler ıv-halkın Barut Üretmesi v-yerel Yöneticilerin Çıkardığı Güçlükler b-kükürt Temininde Karşılaşılan Güçlükler c-odun Kömürü Temininde Karşılaşılan Güçlükler C-MALZEMELER Varil Deri Tekne Kereste Yelken Bezi Demir(Ahen) Bakır(Nühas) Yağ Urgan Fıçı Kalbur (Gırbal) Kova (Gerdel) Elek Sabun Çuval Çivi Çanak Kürek ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÜRETİM ve TÜKETİM A-ÜRETİM Barut Üretim Yöntemleri Barut Üretim Teknolojisi ve Kalitesi a-üretim Teknolojisi...165

6 b-üretim Kalitesi ı-barut Karışım Oranları ıı-hammadde Kalitesi ve Temini ııı-mali Faktörler ıv-insan Faktörü c-barut Kalitesini Artırmaya Yönelik Çabalar Barut Üretim Miktarları ve Maliyet Barut İthali B-TÜKETİM Sefer İhtiyaçları Kurumların İhtiyaçları Donanma Kalelerin İhtiyaçları Diğer İhtiyaçlar SONUÇ BİBLİYOGRAFYA EKLER ÖNSÖZ Ateşli silahların yaygınlaşmasıyla Osmanlı Devleti nin büyüyüp genişlemesi hemen hemen eş zamanlı olarak gelişmiştir. Dolayısıyla devletin ateşli silahlardaki teknolojik gelişmeleri çok yakından takip etmesi, daha devletin kuruluşundan itibaren bir zorunluluk olarak ortaya çıkmıştır. Dahası bu silahları geliştirmesi ve etkin kullanması devletin geleceğini belirlemiştir. Ülke en geniş sınırlarına ateşli silahları ustaca kullanması sayesinde erişebilmiştir. Bu nedenle ateşli silahların yaygın kullanılmaya başladığı dönemlerde kurulup gelişen devletlere barut imparatorlukları adı verilmiştir. Osmanlı Devleti askerî teknolojide kendi kendine yetme ilkesi ile hareket etmiştir. Daha XV. yüzyılın ortalarında merkezî üretim yapan baruthâneler kurulmaya başlamıştır. Devlet için gerekli olan barutun hemen hemen tamamı çok uzun yıllar resmî baruthânelerde üretilmiş, dışa herhangi bir bağımlılık gözlenmemiştir. Gerek hammadde kaynaklarının bolluğu, gerekse üretim teknolojisinde Batı barut teknolojisinden bariz bir geriliğin olmaması nedeniyle, devlet sınırları içinde üretilen barut ihtiyaçları 6

7 7 karşılayabilmiştir. Barutun devletin geleceği ve yaşaması için en önemli malzemelerden biri olduğu, konuyla ilgili hemen hemen her belgede zikredilmiştir. XVIII. yüzyıla gelindiğinde, özellikle 1740 lara kadar barut üretiminde bir yetersizlik söz konusu değildir. Ancak bu tarihten sonra barut üretimi devlet için oldukça önemli bir mesele olmaya başlamıştır. Bu mesele 1850 lerin ortalarına kadar devam etmiştir. Devlet, baruthâneleri ıslah edebilmek için zaman zaman teşebbüslerde bulunmuş, ancak istediği sonucu alamamıştır. Barut üretimindeki yetersizlik ve teknolojik gerilik devletin diğer kurumlarındaki yozlaşmayla birleşince, XVIII. yüzyıl devlet için felâketler ve yıkımlar asrı olmuştur. Baruthâne-i Âmire ismi Bakırköy de kurulan baruthâneyi nitelemek için kullanılmıştır tarihinde üretime başladıktan sonra diğer baruthâneler arasında özel bir yer edinen Bakırköy Baruthânesi, kapanana kadar Baruthâne-i Âmire unvânını korumuştur. Aynı zamanda yabancı kaynaklarda geçen Imperial Powder Works ibaresi de Bakırköy Baruthânesi ni nitelemek için kullanılmıştır. Bu kurumda yaklaşık yüzyıl boyunca sürekli olarak barut üretilmiştir. Devletin barut ihtiyacının önemli bir bölümü buradan sağlanmıştır. Zaman zaman üretim kalitesinde ve miktarında düşüklük yaşansa da devletin ihtiyacı olan barutun sağlandığı en önemli kaynak Bakırköy Baruthânesi olmuştur. Biz araştırmamızda kurumun yapısını, personelini, malî ve hammadde kaynaklarını, kurumda gerek duyulan malzemeler ve bu malzemelerin teminini, barut üretimi ve tüketimini ortaya çıkarmayı hedefledik. Bu amaçla 1. Bölümde kurumun kısa tarihçesi, binaları ve personel yapısı hakkında bilgi verilmiştir. 2. Bölümde oldukça fazla paraya ihtiyacı olan bir kurumun hangi kaynaklar aracılığıyla finansmanının sağlandığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Yine aynı bölümde barut üretiminde kullanılan hammaddeler, malzemeler ve bu maddelerin temini esnasında yaşanan güçlükler incelenmiştir. 3. Bölümde ise barut üretimi, kalitesi, üretim ve tüketim miktarı konularına değinilmiştir. Daha önce bazı yerli ve yabancıların iddia ettikleri gibi Osmanlı Devleti nde üretilen barutun kaliteli olup olmadığı konusu aydınlatılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmamda, tecrübesi ve değerli tavsiyeleri ile beni yönlendiren hocam ve danışmanım Prof. Dr. Bayram KODAMAN A teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca daima

8 8 destek ve fikirlerinden dolayı değerli hocalarım Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL A, Doç. Dr. Nedim İPEK E, Doç. Dr. Fahrettin TIZLAK A, Yrd. Doç. Dr. Behset KARACA YA; maddi ve manevi yardımlarından dolayı eşim Berşan GÖLEN E teşekkür ederim. Zafer GÖLEN BURDUR-2001 KISALTMALAR a.g.d Adı geçen defter a.g.e. Adı geçen eser a.g.m. Adı geçen makale a.g.mlf. Adı geçen müellif A.E. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Ali Emiri Tasnifi A.Ü.D.T.C.F. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi B Receb bkz. Bakınız B.O.A. Başbakanlık Osmanlı Arşivi c. Cilt C Cemaziyelahir Ca Cemaziyelevvel C.-As. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Cevdet Tasnifi Askeriye C.-Bah. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Cevdet Tasnifi Bahriye

9 9 C-Darp. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Cevdet Tasnifi Darphâne C.-İk. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Cevdet Tasnifi İktisad C-Mal. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Cevdet Tasnifi Maliye Çev. Çeviren D.BŞM. Bab-ı Defteri Başmuhasebe D.BŞM.BRG. Bab-ı Defteri Başmuhasebe Ek Kodları Gelibolu Baruthânesi D.BŞM.BRG. DES. Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Ek Kodları Gelibolu Baruthânesi Dosya Envanter Usûlü D.BŞM.BRİ. Bab-ı Defteri Başmuhasebe Ek Kodları İstanbul Baruthânesi D.BŞM.BRİ. DES. Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Ek Kodları İstanbul Baruthânesi Dosya Envanter Usûlü D.BŞM.BRS. Bab-ı Defteri Başmuhasebe Ek Kodları Selânik Baruthânesi D.BŞM.BRS. DES. Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Ek Kodları Selânik Baruthânesi Dosya Envanter Usûlü EI 2 The Encyclopaedia of Islam New Edition hk. Hüküm Haz. Hazırlayan İ.A.(M.E.B.) İslâm Ansiklopedisi(Milli Eğitim Bakanlığı) İ.A.(T.D.V.) İslâm Ansiklopedisi(Türkiye Diyanet Vakfı) İ.E.-As. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İbnülemin Askeriye İ.E.-Bah. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İbnülemin Bahriye İ.Ü.E.F. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi K.K. Kâmil Kepeci Tasnifi L Şevval M Muharrem MAD. Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi M.D. Mühimme Defterleri M.Ö. Milâttan Önce M.S. Milâttan Sonra nr. Numara N Ramazan ö. Ölümü

10 10 R Rebiyülahir Ra Rebiyülevvel s. Sayfa S. Sayı Sa Safer Sad. Sadeleştiren Ş Şaban Yay. Yayınlayan Z Zilhicce Za Zilkade ÖZET OSMANLI DEVLETİ NDE BARUTHÂNE-İ ÂMİRE Baruthâne-i Âmire XVIII. yüzyılın başında kurulmuştur. Baruthânede donanmanın artan ihtiyaçları ve merkezî ordunun ihtiyacı olan barut imal edilmiştir. Baruthâne nazır adı verilen yöneticiler tarafından yönetilmiştir. Nazırlık bürokratik bir görev olarak kabul edildiğinden baruthâneden istenilen verim elde edilememiştir. Baruthâne-i Âmire ye alınan malzemelerin piyasa fiyatından alınmasına izin verilmemiştir. Baruthâne nazırları devletin tespit ettiği fiyat üzerinden hammadde ve malzeme almaya çalışmışlar, ancak bunda pek başarılı olamamışlardır. Bu olumsuz şartlar altında faaliyetini devam ettirmeye çalışan baruthânede imal edilen barutun kalitesi de düşük olmuştur. Baruthâne-i Âmire nin gelir kaynakları, genellikle ocaklı olarak çeşitli vergi kalemlerinden kuruma aktarılan gelirlerden oluşmuştur. Bu gelirlerin yetersiz kaldığı dönemlerde doğrudan hazineden de para aktarılarak baruthânenin harcamaları karşılanmaya çalışılmıştır. Özellikle 1760 lardan itibaren mali sıkıntılar yaşayan nazırlar kendilerinden istenilen oranlarda barut üretebilmek için barut kalitesini düşürmüşlerdir.

11 Baruthâne-i Âmire de kantar arasında değişen oranlarda barut üretilmiştir. Standart üretim miktarı olarak kantar tespit edilmiştir kantar ise daha ziyade savaş zamanlarında üretilmiştir lardan sonra ülke içinde üretilen barut miktarı ordunun ihtiyaçlarını karşılamada başarısız olunca, özellikle İngiltere den barut ithaline başlanmıştır. Dışarıdan barut ithal edilmesi, ülke içinde üretilen barutun kalitesinin düşük olması yöneticileri harekete geçirmiştir. İlk olarak 1793 te Baruthâneler Nezareti kurularak baruthâneler bu kuruma bağlanmıştır. Bu tarihten sonra barut üretimi ve kalitesinde kısmî bir iyileşme görülmüştür. Ancak bu çabaların da istenilen sonucu vermemesi üzerine 1794 yılında en son teknoloji ile Azadlu Baruthânesi kurulmuştur. Azadlu Baruthânesi nin üretime geçmesinden sonra Baruthâne-i Âmire eski önemini yitirmiştir. 11 ABSTRACT BARUTHÂNE-I ÂMIRE IN THE OTTOMAN EMPIRE Baruthâne-i Âmire is established in the beginning of the XVIII. century. The increasing needs of the navy and the gunpowder, which is a need of the central army are produced in the baruthâne. The baruthâne is directed by some directors, named as nazir. As nazirship is accepted as a bureaucratic duty, the desired output could not be obtained from the baruthâne. The equipments which are bought for Baruthâne-i Âmire, couldn t be bought on the market price because the goverment didn t allow it. Baruthâne nazirs tried to buy raw material and equipment on the price which is determined by the government, but they couldn t succeed anyway. The baruthâne tried to continue its activities under those negative conditions, however, the gunpowder which is produced in baruthâne had a low quality. The source of income of Baruthâne-i Âmire is composed of some income which is transferred, generally as ocaklik, from various tax offices to the institution. In the periods which this income was not adequate, the expenses of the baruthâne are tried to be covered by directly transferring money from the national treasury. Particularly, dating from 1760s, the nazirs who had financial problems lowered the quality of the gunpowder to produce the gunpowder in the desired amount. In Baruthâne-i Âmire, an amount of kantars of gunpowder is produced. As a standard productionamount, kantars are determined. The amount of kantars of gunpowder is produced especially during wars.

12 After 1790s, as the amount of gunpowder which is produced in the country, was insufficient to welcome the needs of the army, the gunpowder is begun to be imported from England. The importation of the gunpowder from abroad and the low quality of the gunpowder, produced in the country made the directors get into action. Firstly, Baruthâneler Nezâreti is established in 1793 and the baruthânes are put under the obligation of this institution. After that time, a partial improvement is seen in the production and the quality of the gunpowder. However, on condition that these efforts also failed to ensure the desired result, Azadlu Baruthânesi is established in 1794 by using the most recent technology. After Azadlu Baruthânesi began its production, Baruthâne-i Âmire lost its former importance. 12 GİRİŞ Barut, ateşli silâhla bir merminin atılmasına veya herhangi bir aracın fırlatılmasına yarayan, patlayıcı, katı maddeye verilen ortak addır. Barutu ilk defa Çinliler bulmuştur 1. XII. yüzyılda bütün Asya kıtasına, bir süre sonra da Avrupa ya yayıldığı kabul edilmektedir. Bununla beraber ilk defa nasıl kullanıldığı, kimin tarafından geliştirildiği, hatta kıtalar arasında nasıl yayıldığı hakkındaki bilgiler yeterli değildir. Ancak Moğollar, Türkler ve Araplar tarafından Batıya taşındığı kuvvetle muhtemeldir. XIV. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren Avrupa da barut kullanılmıştır 2. Osmanlılar ise ateşli silahları Balkanlarda yaptıkları mücadeleler esnasında tanımış ve daha sonra bu silahları ordularında kullanmaya başlamışlardır 3. Kuşkulu da olsa, ilk olarak I. Kosova Savaşı nda top kullandığına dair kayıtlar mevcuttur 4. Ancak II. Murat döneminde ateşli silahların kullanılmaya başlandığı kesin olarak kabul edilmiştir 5. Onlar kısa sürede büyük ve etkili toplar dökmeyi başarmışlar ve 1453 te İstanbul u fethetmişlerdir 6. Bu başarının yanında Osmanlıları İslâm dünyasının lideri 1 Chao Tieh-han, The Invention of Gunpowder, Taipei, ss Zeki Tez, Güherçileden Karabaruta, Bilim Tarihi, S.17, İstanbul 1993, ss Djurdjica Petroviç, Fire-arms in the Balkans on the Eve of and After the Ottoman Conquests of the Fourtéenth and Fifteenth Centuries, War, Technology and Society in the Middle East, Edited by V.J. Parry and M.E. Yapp, London-Newyork-Toronto, s ; Mücteba İlgürel, Osmanlı Topçuluğunun İlk Devirleri, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, İstanbul 1995, ss Mehmed Neşri, Kitâb-ı Cihannümâ Neşrî Tarihi, Yayınlayanlar Faik Reşit Unat-Mehmed A. Köymen, c.i, Ankara 1995, s.291; V. J. Parry, Barud-The Ottoman Empire, EI 2, c.i, Leiden 1986, s Halil İnalcık-Mevlûd Oğuz, Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân, Ankara 1989, ss.18-29; Mehmed Neşri, Kitâb-ı Cihannümâ Neşrî Tarihi, Yayınlayanlar Faik Reşit Unat-Mehmed A. Köymen, c.ii, Ankara 1987, ss. 611, Gabor Agoston, 15. Yüzyılda Batı Barut Teknolojisi ve Osmanlılar, Toplumsal Tarih, S.18, İstanbul 1995, ss

13 13 konumuna yükselten, İran ve Memlûklüler ile yapılan savaşlarda başarı kazanılması, ateşli silahların etkin kullanımı sonucu olmuştur. XV yüzyılda ateşli silahların kullanımının Osmanlı ordusunda yaygınlaşmasından sonra, ateş gücünün temelini oluşturan barutun üretimi oldukça önemli hale gelmiştir. Barut imalinde kullanılan madenlerin çıkarılması, tedariki, işlenecekleri baruthâneye getirilip teslim edilmesi ve baruthânelerde işlenmesi, hem masraflı hem de zor olmaktaydı. Bu nedenle barut üretimine hayli önem verilmiş ve konu Devlet-i Aliyye nin azimî-i umûru olarak kabul edilmiştir 7. Osmanlılar ateşli silahları yalnızca kendileri benimseyip kullanmamıştır. Aynı zamanda çeşitli yollarla diğer İslâm ülkelerinde de yayılmasına aracı olmuşlardır. Özellikle Uzakdoğu daki Müslüman ülkelerde ve Habeşistan da ateşli silahların kullanılması ve benimsenmesi, tamamen Osmanlı Devleti nin bölgeye gönderdiği askerî personel ve teknik yardımla mümkün olmuştur. Bu ülkelere Portekizlilerin saldırılarını engellemek için gönderilen Osmanlı askerî personeli, o ülkelerde top ve tüfek gibi ateşli silahların kullanımını da öğretmişlerdir 8. XVIII. YÜZYILDAN ÖNCEKİ OSMANLI BARUTHÂNELERİ A-İSTANBUL BARUTHÂNELERİ Evliya Çelebi ye göre, XVII. yüzyıl ortasında 4 ü şehir içinde, 1 i şehir dışında olmak üzere toplam 5 baruthâne bulunmaktaydı. Bu baruthâneler şunlardır: 1-Unkapanı nda tüfekhânede 10 havanlı 9 bir baruthâne. 2-Atmeydanı nda Yeniçeri Baruthânesi. 3-Ayasofya da Cebehâne içinde Cebeciler Baruthânesi 4-Macuncu Çarşısı yakınında barut emini emrindeki 30 havanlı, çarkları atlar tarafından döndürülmekte olan büyük baruthâne. 5-Kâğıthâne deki büyük Baruthâne. 7 Barutun önemi hemen hemen barutla ilgili her belgede dile getirilmiştir. Örnek olarak bkz. B.O.A., C.- As., nr:19849; H.H., nr:28918; Salih Özbaran, 16. Yüzyılda Asya da ve Afrika da Ateşli Silahların ve Askeri Teknolojinin Yayılmasında Osmanlıların Rolü, X. Türk Tarih Kongresi, c.iv, Ankara 1993, ss Havan:İçerisinde herhangi bir maddenin dövülüp ufalandığı kap. Basit bir havan, tanelerin ezildiği çukur bir kap, ezici olarak kullanılan ağır bir saptan ibarettir. Mehmet Önder, Antika ve Eski Eserler Kılavuzu, Ankara 1998, s.105.

14 14 Çelebi, Silivri Kapısı ndan Yenikapı ya kadar üstü kapalı dört köşeli bütün burçların, barut mahzeni olduğunu; her bir burcun 5 er 10 ar nöbetçisi bulunduğunu ifade eder. Bu burçlar yakınında sigara içmenin yasaklandığını, mahzenlere barut taşıma işlemi sonrasında herhangi bir patlamaya neden olmamak için kullanılan yollara binlerce at yükü kum döküldüğünü yazmaktadır Atmeydanı Baruthânesi Fethin hemen ardından İstanbul da kurulan veya Bizans tan devralınan ilk baruthânedir. Atmeydanı civarında Güngörmez Tekkesi yanında Güngörmez Kilisesi denen eski bir Bizans yapısı baruthâne olarak kullanılıyordu. Ancak barut üretilip üretilmediği veya başka yerlerde yapılmış barutun depolanıp depolanmadığı açıklığa kavuşmamıştır. 895/ tarihinde çok şiddetli bir kasırgada baruthâneye yıldırım düşmüştür. Çıkan yangında bina yok olduğu gibi pek çok insan ölmüş, çevredeki 4 mahalle harabe haline gelmiştir 11. Evliya Çelebi kendi zamanında baruthânenin 5 amele ve ustası olduğunu yazmaktadır 12. Baruthâne hakkında ayrıntılı ve detaylı bir bilgiye şu ana kadar yapılan çalışmalarda ulaşılamamıştır. 2-Okmeydanı Baruthânesi Birçok kaynakta, İstanbul da böyle bir baruthâne olup olmadığı dahi tartışmalıdır. Ancak eldeki bazı bilgiler değerlendirildiğinde, Okmeydanı nda böyle bir baruthânenin varlığı ortaya çıkmaktadır Muharrem 986/1578 tarihli bir hüküm ile, Topçu Ocağı bölük başlarından Mustafa ya yeniçeri odalarının bulunduğu Okmeydanı nda bir imâlathâne yapması emredilmiştir. Mustafa ile birlikte 11 nefer de onunla çalışması için görevlendirilmiştir. Baruthâne defterinin ayrı olarak tutulması, yeniçeriler ile birlikte yoklamasının yapılması ve Mustafa nın yılda 1,5 kantar barut ve 400 kumbara dökmesi kararlaştırılmıştır Evliya Çelebi Mehmed Zıllı ibn-i Derviş, Evliya Çelebi Seyâhatnâmesi, c.i, İstanbul 1341, ss Wolfgang Müller-Wiener, Yüzyılları Arasında İstanbul da İmalathane ve Fabrikalar, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul 1992, s Evliya Çelebi Seyâhatnâmesi, c.i, s Muzaffer Erdoğan, Arşiv Vesikalarına Göre İstanbul Baruthâneleri, İstanbul Enstitüsü Dergisi, c.ii, İstanbul 1959, s Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları I, ss.247, ; a.g. mlf., Kapıkulu Ocakları II, ss.20, 117.

15 15 Okmeydanı Baruthânesi nde Haziran 1596 tarihinde barut üretimi esnasında yangın çıkmış ve baruthâne çalışanlarından birkaçı ölmüştür. Olay gündüz vakti meydana geldiğinden yangın diğer binalara sıçramadan söndürülmüştür 15. Böylece 17 yıllık üretim faaliyeti olan baruthâne çalışmalarına son vermiştir Kâğıthane Baruthânesi Bu baruthâne Sultan Bayezid tarafından ahşap olarak yaptırılmıştır. Daha sonra Kanuni tarafından kârgir olarak inşa ettirilerek üzeri kurşun kaplanmıştır. II. Selim döneminde baruthânede 300 kantar barut üretilmekteydi 17. Baruthâneyi gezen Evliya Çelebi nin verdiği bilgiye göre, Cebehâne Ocağı na bağlı 200 nefer ile 1 barutçubaşı ve kethüda burada görevli bulunuyordu. Baruthânede her biri 10 ar kantar gelen 100 adet tunç havan vardı. Bu çarklar Kâğıthâne Deresi üzerinde kurulu olan dolaplar aracılığıyla döndürülüyordu 18. Bir oda acemi oğlanı, bir acemi çorbacısının mahiyetinde baruthâneye muhafızlık yapmaktaydı 19. Şubat 1638 de 20 kantar barut ateş alarak yanmış ve bu olay nedeniyle baruthânenin çatısı uçmuştur 20. Kâğıthâne deki bu baruthânenin Sultan İbrahim devri sonlarına kadar faaliyette bulunduğu tespit edilmiştir Şehremini Baruthânesi Avcı Sultan Mehmed devrinde Gelibolu, Selânik ve İzmir Baruthâneleri nin ihtiyaca cevap verememesi üzerine, Şehremâneti Çarşısı yakınında 1099/ tarihinde bir baruthâne kurulmuştur. Baruthânede yıllık kantar barut 15 Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, Haz. Mehmet İpşirli c.ii, Ankara 1999, ss Salim Aydüz, Osmanlı Devleti nde Tophâne-i Âmire nin Faaliyetleri ve Top Döküm Teknolojisi(XIV-XVI. Asırlarda), İstanbul 1998, ss (i.ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilim Tarihi Basılmamış Doktora Tezi). 17 Ahmed Refik, 10. Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı, Ankara 1987, s.159; Reşat Ekrem Koçu, Baruthâne, İstanbul Ansiklopedisi, c.iv, İstanbul 1960, s Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Sad. Tevfik Temel Kuran, Necati Aktaş, c.i, İstanbul tarihsiz, s Tahsin Esencan, Nizamıceditten Evvel ve Sonra Türk Topçuluğu ve Kaynakları, Ankara 1946, s Münir Aktepe, Kâğıdhaneye Dâir Bâzı Bilgiler, İsmail Hakkı Uzunçarşılı ya Armağan, Ankara 1988, s Erdoğan, a.g.m., s Kuruluş tarihinin 1089 olduğu yönünde de iddialar vardır. Uzunçarşılı kuruluş olarak 1089 ı alır. Bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.iv, II. Bölüm, Ankara 1988, s.579; Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât, Haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 1995, s.647, 38 nolu dipnot.

16 16 üretilmekteydi yılında vukıyye güherçile satın alınabilmesi için baruthâne nazırı Mustafa Efendi ye izin verilmiştir. Güherçilenin vukıyyesi 60 guruştan satın alınmış ve guruş para harcanmıştır 24. Baruthânede 1110/Ekim 1698 tarihinde çarkların aşırı ısınması sonucu 310 kantar barut ateş alarak yangın çıkmıştır. Yangında 7 çalışan ile 22 çark beygiri ölmüştür. Baruthânedeki zararın yanında çevreye de hayli zarar verilmiştir. Patlamanın etkisiyle 425 ev yıkılmış, Fatih Camisi nin dahi camları kırılmıştır. Bu kaza sonrasında baruthâne Bakırköy e taşınmıştır 25. B-İSTANBUL DIŞINDAKİ BARUTHÂNELER 1-Gelibolu Baruthânesi Gelibolu Baruthânesi genellikle donanmanın ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak üretim yapmıştır 26. Savaşların uzun sürmesi halinde Selânik ve İzmir Baruthânelerinde de donanma için barut üretilmiştir 27. Gelibolu nun doğusunda Okmeydanı denilen yerde Hamza Bey limanına hakim bir noktada kurulmuştur. Gelibolu Baruthânesi nin kurulduğu tarih kesin olarak saptanamamıştır. Baruthânenin, Gelibolu Tersanesi yle beraber olarak Yıldırım Bayezid tarafından kurulmuş olabileceği tahmin edilmektedir 28. Gelibolu Baruthânesi nin idaresi bir nazır tarafından yürütülmüştür. Ancak nazırlar yerlerine bir vekil atayarak vekilleri aracılığıyla baruthâneyi yönetmişlerdir. Meselâ 1172/1758 senesindeki işlemlerde, nazır olan Elhac Hasan Ağa nın vekili Salih 23 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi IV/II, s.579; Müller-Wiener, a.g.m., s B.O.A., A.E. Süleyman II, nr:1267, 25 Temmuz 1691 tarihli arz tezkiresi. 25 Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât, ss ; Mehmed Raşid Efendi, Tarih, c.ii, İstanbul 1282, ss ; P.Ğ. İncicyan, 18. Asırda İstanbul, Tercüme ve Notlar Hrand H. Andreasyan, İstanbul 1976, s Gelibolu Baruthânesi nden donanmaya verilen barut miktarı hakkında bkz. B.O.A., İ.E.-As., nr: 8178; İ.E.-Bah., nr: 832; C.-As., nr:11505; C.-Bah., nr:4497, 5479, 5519, 6695, 6908, 7245, 7603, 7930, 8372, 8539, 8655, 8664, Meselâ 1163 senesinde üretilen baruttan 90 kantar donanmaya verilmiştir. B.O.A., D.BŞM.BRİ.DES., nr:ii/22; 1195 tarihinde üretilen kantar barutun kantarı Donama ve başka yerlere teslim edilmiştir. Bkz. Halil İnalcık, The Socio-Political Effects of the Diffusion of Fire-arms in the Middle East, War, Technology and Society in the Middle East, Edited by V.J. Parry and M.E. Yapp, London- Newyork-Toronto, s.217. (Bundan sonra Fire-arms in the Middle East olarak gösterilecektir). 28 Fevzi Kurtoğlu, Gelibolu ve Yöresi Tarihi, İstanbul 1938, ss

17 17 Ağa nın adı geçmektedir 29. Nazırların doğrudan görevlerinin başında olmamaları, baruthânede üretilen barut kalitesinin düşük olmasının başlıca nedenleri arasında yer almaktaydı. Baruthânenin güherçilesi Üsküp, Filibe, Tatarpazarı ve Pazarcık Sancakları ndan sağlanmıştır 30. Çeşitli nedenlerden dolayı bu bölgelerden güherçile temin edilemediği zaman, Anadolu daki ocaklardan güherçile talep edilmekteydi. Meselâ 1150/1737 senesinde Üsküp, Filibe, Tikveş, Köprülü ve Pazarcık ta 200 den fazla kazgan 31 kurulup güherçile imal olunurken, bölgede isyan çıkması üzerine üretim durmuştur. Bunun üzerine baruthâne nazırı Elhac Hüseyin, Anadolu güherçile ocakları Karahisar-ı Sahip ve Sivrihisar dan, vukıyye güherçilenin Gelibolu Baruthânesi ne gönderilmesini istemiştir. Bu işlem yapılırken İstanbul Baruthânesi nazırıyla bir ihtilafa düşmekten çekinmiştir. Elhac Hüseyin merkezden, İstanbul Baruthânesi nazırının güherçile gönderilmesini engellememesini istemiştir 32. Diğer baruthâneler gibi, Gelibolu Baruthânesi nin de en büyük problemi güherçile temini olmuştur. Güherçile kaçakçılığı zaman zaman üretimde aksamalara yol açmıştır 33. Meselâ, 1787 yılında Filibe, Üsküp, Sofya, Pazarcık, Karlıova da bazı kişilerin yasal olmayan şekilde dinkler ve kazganlar kurarak barut ürettikleri tespit edilmiştir. Bu nedenle baruthâne nazırı güherçile temin etmekte zorlanmış ve bu tür faaliyetlerin önüne geçilmesini istemiştir 34. Gelibolu Baruthânesi nde üretilen barutun maliyeti, İstanbul Baruthânesi nde üretilen barutun maliyetine yakın oranlarda seyretmekteydi. Meselâ 1181/ senesinde kantar barut için ,5 guruş masraf yapılmıştır. Bu yıl içinde 1 kantar barutun maliyeti 18.6 guruş olmuştur. Aynı miktar üretim için ertesi yıl ,5 guruş harcama yapılmış ve 1 kantar barutun maliyeti guruşu bulmuştur senesinde 1 kantar barut için guruş, 1184 senesinde ise guruş harcanmıştır. 29 B.O.A., D.BŞM.BRİ.DES., nr:ii/ B.O.A., C.-As., nr:10847; 13623; 26232; 48595; vs; C.-İk., nr: Kazgan:Büyük kazan. Bakırdan ve bronzdan yapılmaktaydı. Önder, a.g.e., s B.O.A., D.BŞM.BRİ.DES., nr:ii/1. 33 Bu yüzden, güherçilenin Efrenç ve muhtekir taifesine satılmasının önlenmesine dair ibareler, güherçile teminine ilişkin belgelerin vazgeçilmez parçaları haline gelmiştir. B.O.A., C.-İk., nr: B.O.A., C.-As., nr:19586, Gelibolu Baruthânesi nazırının raporu ve Safer 1202/Aralık 1787 tarihli Gelibolu Kadısı nın ilâmı.

18 Bu rakamlardan devletin 1760 lardan sonra meydana gelen fiyat artışını Gelibolu Baruthânesi nde de karşılamadığı anlaşılmaktadır. Rakamlar arasındaki hafif oynamalara Osmanlı-Rus Savaşı neden olmuştur senesinde mirî alımlara dair politikanın değişmesiyle, Gelibolu Baruthânesinde üretilen barutun maliyetinde de bir artış gözlenmiştir te 1 kantar barutun maliyeti 33 guruşa yükselmiştir. Buna rağmen ürün kalitesinde bir değişme söz konusu olmamıştır 36. Uzun yıllar kantar üretim yapan baruthânede, XVIII. yüzyılın başından itibaren İngiliz ve Felemenk barutu kalitesinde üretim yapmak için çalışmalarda bulunulmuştur 37. Ancak genel olarak üretilen barut hiçbir zaman İngiliz barutu kalitesine ulaşamamıştır. Baruthâne nazırları sürekli olarak ürettikleri barutun kalitesinin çok kötü 38 olduğu konusunda tenkit edilmişlerdir. Bu nedenle 1793 yılında baruthâneler nazırlığı kurularak, daha iyi barut üretmek için çalışmalara başlanılmıştır. Ali Raik Efendi nezaretinde başlatılan çalışmalar istenilen sonuca ulaşamayınca, Gelibolu Baruthânesi kapatılarak eşyaları yeni kurulan Azadlu Baruthânesi ne devredilmiştir. Ancak baruthânenin çalışmalarına kesin olarak ne zaman son verdiğini tespit etmek mümkün olmamıştır 39. Tablo 1: Çeşitli Yıllarda Gelibolu Baruthânesi nde Barut Üretimi Tarih Üretim(Kantar) 1107/ / yıllık / yıllık B.O.A., C.-As., nr: B.O.A., C.-As., nr: B.O.A., C.-As., nr:13159; 29164; Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlıların Batı da Gelişen Bazı Teknolojik Yeniliklerden Etkilenmeleri, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul 1992, s B.O.A., C.-As., nr: 5044, 7462, 9564; Stanford J. Shaw, Between Old New The Ottoman Empire under Sultan Selim III , Cambridge 1971, s.143; Mahmud Raif Efendi, Osmanlı İmparatorluğu nda Yeni Nizamların Cedveli, Çev. Arslan Terzioğlu-Hüsrev Hatemi, İstanbul Tarihsiz, s.16; Enver Ziya Karal, Selim III ün Hat-tı Hümayunları-Nizam-ı Cedit , Ankara 1988, ss İnalcık, Fire-arms in the Middle East, s Gabor Agoston, Osmanlı İmparatorluğu nda Harp Endüstrisi ve Barut Teknolojisi( ), Osmanlılar, c.vi, Ankara 1999, s.626. (Bundan sonra Barut Teknolojisi olarak gösterilecektir.).

19 / yıllık / yıllık 1140/ / yıllık / yıllık / / yıllık / yıllık 1190/ / / / yıllık 1197/ / / yıllık 1203/ / yıllık 1208/ / Selânik Baruthânesi Selânik Baruthânesi, Selânik Kalesi nin en önemli kısmını oluşturuyordu. Baruthânede, baruthâne emini, kethûdası ve kâtipleri ile 300 nefer vardı. Selanik te Vardar Kalesi denen bölgede de baruthânenin bir deposu olduğu anlaşılmaktadır. Zira 42 B.O.A., MAD., nr:10312, ss.88, 194, 218; C.-As., nr: B.O.A., MAD., nr:10312, ss.318, 414; D.BŞM.BRG., nr:18248, s.15; C.-As., nr: B.O.A., D.BŞM.BRG., nr:18249, s B.O.A., D.BŞM.BRG., nr:18249, s.14; İ.E.-As., nr: B.O.A., K.K., nr:6691, s.1; C.-As., nr:27347; 41812; D.BŞM.BRG.DES., nr:i/ B.O.A., D.BŞM.BRG.DES., nr:i/28; B.O.A., C.-As., nr: 9564; C.-İk., nr: B.O.A., C.-As., nr: 9564; C.-As., nr: B.O.A., C.-As., nr: B.O.A., C.-As., nr:10801; 39424; B.O.A., C.-As., nr: B.O.A., C.-As., nr:9456; 9594; 49603; 51988; Agoston, Barut Teknolojisi, s B.O.A., K.K., nr:6692; C.-As., nr:47824; D.BŞM.BRG.DES., nr:ii/92; III/2, B.O.A., C.-As., nr:47824; D.BŞM.BRG.DES., nr:ii/ B.O.A., C.-As., nr: 5543; 29164; K.K., nr: 6693, s.1; K.K., nr: 6695, s D.BŞM.BRG.DES., nr:iv/ B.O.A., H.H., nr: B.O.A., MAD., nr:6697, s B.O.A., MAD., nr:6697, s.3.

20 20 Şubat 1597 de kaleye yıldırım düşmesi sonucu kale mahzeninde bulunan kantar barut patlamış, kale hayli tahrip olmuş ve yeniden yapılması gerekmiştir 61. Ancak barut üretiminin yetersizliği üzerine 1110/ tarihinde İstanbul da da bir baruthâne inşa edilmiştir Şubat 1664 tarihli bir yazı ile Selânik te kale dışında barut yapımı için bir müessese kurulması istenmiştir. Bunun üzerine Söğütlü Suyu adındaki akarsu kenarında, Müftü Değirmeni denilen yerde bir baruthâne inşa edilmiştir. Baruthâne XVIII. yüzyıl ortalarında çıkan bir yangında hasar görmüştür. Ancak kısa sürede onarılarak yeniden faaliyetine devam etmiştir 63. Selânik Baruthânesi, daha ziyade Rumeli ve yakın çevresindeki kalelerin ihtiyaçlarını karşılamak için kullanılmıştır 64. Meselâ, 1688 yılında Dıraç Kalesi ne 30 kantar 65, Niş Kalesi ne 20 kantar top barutu ile 10 kantar tüfek barutu 66, Eğriboz Kalesi ne 500 kantar siyah barut 67 gönderilmiştir. Aynı şekilde 1689 yılında üretilen barut da düzenli olarak çeşitli kalelere sevk edilmiştir yılı içerisinde Ohri Kalesi ne 70 kantar top ve 30 kantar tüfek barutu 68 ; Ohri Sancağı na bağlı olan İşim Kalesi ne 10 kantar top, 5 kantar tüfek barutu 69 ve Eğriboz Kalesi ne 500 kantar barut gönderilmiştir 70. Selânik Baruthânesi ndeki barut üretim maliyetleri incelediğinde, burada üretilen barutun maliyetinin de düşük olduğu görülmektedir. Meselâ 1183/ senesinde 1 kantar barutun üretimi için 17 guruş, 1184/ senesinde ise 11 guruş harcanmıştır. Bu kadar düşük maliyete istenilen kalitede barut üretilememiştir. Sonuçta barutun kalitesinin düşüklüğü gündeme gelmiştir 71. Barut üretiminde kullanılan 61 Selânikî Mustafa Efendi, a.g.e. II, s M. Tayyip Gökbilgin, Selânik, İ.A.(M.E.B.), c.x, İstanbul 1988, s Semavi Eyice, Baruthâne, İ.A.(T.D.V.), c.v, İstanbul 1992, s Selânik Baruthânesi nden çeşitli Rumeli Kaleleri ne gönderilen barut hakkında bkz. B.O.A., A. E. Mehmet IV, nr:6533; 6541; A. E. Süleyman II, nr:604; 607; 613; 614; 615; 616; 626; 780; 781; 3147; 3148; İ.E. As., nr:453; C.-As., nr:795; 11505; 15784; 22071; 27801; 31439; 37792; B.O.A., A. E. Süleyman II, nr: B.O.A., A. E. Süleyman II, nr: B.O.A., A. E. Süleyman II, nr: B.O.A., A. E. Süleyman II, nr: B.O.A., A. E. Süleyman II, nr: B.O.A., A. E. Süleyman II, nr: B.O.A., C.-As., nr:9564.