Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu. Editörler: Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu

Transkript

1 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Editörler: Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu

2 Editörler: Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2016, Ankara Yayın-Proje: Elif Bultan Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER Yrd.Doç.Dr. Selma AKALIN 2. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: ÖZELLİKLER Dr. Nuray ÖNCÜL 3. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME Arş. Gör. Gamze ALAK 4. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ Dr. Meral Çilem ÖKCÜN-AKÇAMUŞ 5. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: İYİ UYGULAMALAR Dr. Şeyda DEMİR 6. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TANIM, SINIFLAMA, YAYGIN- LIK ve NEDENLER Özel Eğitim Uzmanı Ali KAYMAK 7. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÖZELLİKLER Dr. Gökhan TÖRET 8. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TARAMA, TANILAMA VE DE- ĞERLENDİRME Yard.Doç.Dr. Veysel AKSOY ve Araş.Gör. Şerife ŞAHİN 9. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ Doç. Dr. Yeşim Güleç-Aslan 10. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): İYİ UYGULAMALAR Dr. Onur ÖZDEMİR 11. ZİHİNSEL YETERSİZLİK VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNDA (OSB) AİLELER VE TUTUMLAR Arş. Gör. Gülefşan Özge AKBEY ve Arş. Gör. Cem KALAYCI 12. ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÜLKEMİZDE YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLAR Dr. Zeynep BAHAP-KUDRET

4 ÖN SÖZ Gelişimsel Yetersizlik grubu içerisinde yaygınlığı en yüksek olan iki grup olan Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu gruplarını bu kitapta tanıtmaya çalıştık. Kitap Özel Eğitim Öğretmenliği Lisans programında okuyan öğrenciler başta olmak üzere Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu hakkında güncel ve giriş düzeyinde temel bilgiler elde etmek isteyen tüm okuyucular için hazırlanmıştır. Kitapta Zihin Yetersizliği grubunu tanıtan beş ve Otizm Spektrum Bozukluğu nu tanıtan beş ve iki de ortak bölüm olmak üzere toplam 12 bölüm yer almaktadır. Kitabın birinci bölümü Zihin Yetersizliği nin tanımı, sınıflandırması, yaygınlık ve nedenleri üzerine odaklanırken, ikinci bölümü özellikler üzerine, üçüncü bölümü ise tarama, tanılama ve değerlendirme süreçlerine odaklanmaktadır. Zihin Yetersizliği olan bireylerin eğitim ve öğretim süreci kitabın dördüncü bölümünü oluştururken, beşinci bölüm Zihin Yetersizliği olan bireylerin eğitimi alanında iyi uygulamalar açıklanmaktadır. Kitabın altıncı bölümü Otizm Spektrum Bozukluğu nun tanımı, sınıflandırması, yaygınlık ve nedenleri üzerine odaklanırken, yedinci bölümü özellikler üzerine, sekizinci bölümü ise tarama, tanılama ve değerlendirme süreçlerine odaklanmaktadır. Otizm Spektrum Bozukluğu olan bireylerin eğitim ve öğretim süreci kitabın dokuzuncu bölümünü oluştururken, onuncu bölüm Otizm Spektrum Bozukluğu olan bireylerin eğitimi alanında iyi uygulamalar açıklanmaktadır. Kitabın onbirinci ve onikinci bölümünde aileler ve tutumlar ve ülkemizde yasal düzenlemeler ve haklar konularına, Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu alanları ortak ele alınarak odaklanılmıştır. Kitabın yazımına farklı üniversitelerde özel eğitim alanında görev yapan öğretim elemanları katkı vermiştir. Başta yazarlara ve sonra PEGEM AKADEMİ ye kitabın okuyucular ile buluşmasını sağladıkları için teşekkür eder, kitabın özel eğitim alanına katkı getirmesini dileriz. Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu Eş Editörler

5 İÇİNDEKİLER Bölümler ve Yazarları...iii Ön Söz... v 1. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER GİRİŞ... 2 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN TANIMI... 3 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN SINIFLAMASI Psikolojik Sınıflama Eğitsel Sınıflama Destek Türlerine Göre Sınıflama ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN YAYGINLIĞI ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN NEDENLERİ Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: ÖZELLİKLER GİRİŞ ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN ÖĞRENME VE BİLİŞSEL ÖZELLİKLERİ ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DUYGUSAL VE SOSYAL ÖZELLİKLERİ ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DİL VE KONUŞMA ÖZELLİKLERİ ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN MOTOR/FİZİKSEL VE SAĞLIK ÖZELLİKLERİ ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DAVRANIŞ ÖZELLİKLERİ Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar... 52

6 viii Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu 3. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME GİRİŞ ERKEN ÇOCUKLUK ÖZEL EĞİTİM (EÇÖE) HİZMETLERİ ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERDE TARAMA Doğum Öncesi (Prenatal) Tarama Yenidoğan (Neonatal) ve Doğum Sonrası (Postnatal) Tarama Tarama Araçları ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERDE TANILAMA VE DEĞERLENDİRME Zihinsel İşlevlerin Değerlendirilmesi Zihinsel işlevlerin değerlendirilmesinde kullanılan zeka testleri Uyumsal Davranışların Değerlendirilmesi Uyumsal becerilerin değerlendirilmesinde kullanılan ölçekler ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN TANILANMASI VE DEĞERLENDİRİLMESİNDE YAŞANAN GÜÇLÜKLER VE OLASI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ GİRİŞ ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE YÖNELİK EĞİTİM PROGRAMLARI Erken Çocukluk Özel Eğitimi Erken Müdahale/Eğitim (EM) Okul Öncesi Özel Eğitim İlköğretim Birinci Kademe Özel Eğitimi Okul Çağı Özel Eğitimi İlköğretim Döneminde Zihin Yetersizliği Olan Çocukların Eğitimi Ortaöğretim Döneminde Zihin Yetersizliği Olan Bireylerin Eğitimi...105

7 İçindekiler ix Yetişkinlik Döneminde Özel Eğitim Okuldan Yetişkinliğe/İşe/Toplumsal Yaşama Geçiş ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE HİZMET SUNMA MODELLERİ Erken Çocukluk Döneminde Hizmet Sunma Modelleri Okul Çağında Hizmet Sunma Modelleri Genel Eğitim Sınıfları Özel Eğitim Sınıfları Gündüzlü ve Yatılı Özel Eğitim Okulları ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN EĞİTİMİNDE KULLANILAN ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ Doğrudan Öğretim Akran Aracılı Öğretim İşbirliği ile Öğrenme Yanlışsız Öğretim Doğal Öğretim Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: İYİ UYGULAMALAR GİRİŞ GELİŞİMSEL AÇIDAN UYGUN UYGULAMALAR ÖNERİLEN UYGULAMALAR Liderlik Değerlendirme Çevre/Ortam Aile Öğretim Etkileşim Ekip ve İşbirliği Geçiş...140

8 x Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu KANITA/DELİLE DAYALI YA DA BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR Geçerliliği Kanıtlanmamış Müdahalelerin Albenisi EN İYİ UYGULAMALAR Ailelerin Sürece Dahil Edilmesinde Kullanılabilecek En İyi Uygulamalar Öğretim Sürecinde Kullanılabilecek En İyi Uygulamalar Kapsamlı Müdahale Paketleri ve Aşamalı Modeller Müdahaleye Tepki Modeli Temel Yapı Taşları Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK ve NEDENLER GİRİŞ TANIM TANI ve SINIFLAMA YAYGINLIK ve NEDENLER Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÖZELLİKLER GİRİŞ Duyusal Özellikler Akademik Beceri Özellikleri Ebeveynleri ile Olan Etkileşimleri Sosyal, Davranış ve Duygu Özellikleri Sosyal Özellikleri Davranış Özellikleri...202

9 İçindekiler xi Duygu Özellikleri Dil Özellikleri Sözel Olmayan Sosyal İletişim Becerileri Özellikleri Ortak Dikkat Taklit Oyun Motor Beceri Özellikleri Günlük Yaşam Beceri Özellikleri Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME GİRİŞ Tarihsel Gelişim TARAMA Düzey Tarama Modeli Düzey Tarama Modeli TANILAMA DSM-IV-TR OSB Tanı Ölçütleri DSM-5 OSB Tanı Ölçütleri ICD-10 (2010) OSB Tanı Ölçütleri DEĞERLENDİRME Sosyal ve Uyumsal Davranışların Değerlendirilmesi Dil ve İletişim Becerilerinin Değerlendirilmesi Eğitsel değerlendirme Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar...259

10 xii Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu 9. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ Giriş Eğitim ve Öğretim Uygulamaları Uygulamalı Davranış Analizi (UDA) Ayrık Denemelerle Öğretim (ADÖ) Doğal Öğretim Yöntemleri Temel Tepki Öğretimi Erken Yoğun Davranışsal Eğitim (EYDE) PCDI (Princeton Child Development Institute) Program Denver Erken Müdahale Modeli (The Early Start Denver Model/ESDM) EĞİTİM VE ÖĞRETİM ORTAMLARI EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN ETMENLER Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): İYİ UYGULAMALAR GİRİŞ İYİ UYGULAMA İLKELERİ OSB nin Değerlendirilmesi OSB ye Yönelik İlk Müdahaleler Öğretmenler İçin Genel Bir Uygulama Çerçevesi KANITA DAYALI UYGULAMALAR Arttırılmak İstenen Davranışlar/Beceriler Azaltılmak İstenen Davranışlar Yerleşmiş Uygulamalar Davranışsal müdahaleler Bilişsel davranışsal müdahale paketi Küçük çocuklara yönelik kapsamlı davranışsal müdahaleler...294

11 İçindekiler xiii Dil eğitimi (ifade edici) Model olma Doğal öğretim stratejileri Aile eğitimi paketi Akran eğitimi paketi Temel tepki öğretimi Çizelgeler Replikler Kendini yönetme Sosyal beceriler paketi Öykü temelli müdahaleler Gelişmekte Olan Uygulamalar Destekleyici ve alternatif iletişim sistemleri Gelişimsel ilişki temelli müdahaleler Teknoloji temelli müdahaleler Yerleşmemiş Uygulamalar Özet Yararlanılan Kaynaklar BÖLÜM ZİHİNSEL YETERSİZLİK VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNDA (OSB) AİLELER VE TUTUMLAR GİRİŞ Zihinsel Yetersizliği ve OSB li Çocuğu Olan Ailelerin Özellikleri ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ VEYA OSB OLAN ÇOCUĞA SAHİP AİLELERİN TEPKİLERİ VE EVRELERİ AŞAMA MODELİ Şok ve İnkar Suçluluk ve Öfke Pazarlık Umutsuzluk ve Depresyon Kabullenme Kronik/Sürekli Üzüntü Modeli...317

12 xiv Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Kişisel Yapılanma Modeli Çaresizlik, Güçsüzlük ve Anlamsızlık Ailelerin Yaşadığı Psikolojik Süreçler Ailelerin Yaşadığı Sosyal-Duygusal Süreçler TUTUM Zihinsel Yetersizliği veya OSB Olan Çocuğa Yönelik Tutumlar Zihinsel Yetersizliği veya OSB olan Çocuklara Yönelik Tutumların Değiştirilmesi Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÜLKEMİZDE YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLAR GİRİŞ YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLARA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN ULUSLARARASI YASAL DÜZENLEMELER İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (1950) Avrupa Sosyal Şartı (1961) Birleşmiş Milletler Sakat Hakları Bildirisi Sakatların Mesleki Rehabilitasyonu ve İstihdamı Hakkında 159 sayılı Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Sözleşmesi Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989) Engelliler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar Bildirisi (1993) Özel Eğitim Hakkında Salamanca Bildirisi (1994) Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (2006) YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ NDEKİ (ABD) YASAL DÜZENLEMELER Mesleki Rehabilitasyon Yasası (Amendment to Vocational Rehabilitation Act)-(1973) Tüm Engelli Çocuklar için Eğitim Yasası (Education for All Handicapped Children Act)

13 İçindekiler xv Engelli Bireylerin Eğitimi Yasası (Individuals with Disabilities Education Act-IDEA)-(1990) Engelli Amerikalılar Yasası (Americans with Disabilities Act -ADA)-(1990) Hiçbir Çocuk Geride Kalmasın Yasası (No Child Left Behind)-(2001) YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN AVRUPA DAKİ YASAL DÜZENLEMELER YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN TÜRKİYE DEKİ YASAL DÜZENLEMELER sayılı Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu (1983) sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (1997) Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (2005) Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2006) TÜRKİYE DE YASAL DÜZENLEMELER KAPSAMINDA YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN SAHİP OLDUKLARI HAKLAR VE ALDIKLARI HİZMETLER Bakım Hizmetleri Eğitim Hizmetleri Bilgilendirme ve Bilinçlendirme Hizmetleri Erişilebilirlik ve Ulaşılabilirlik Hizmetleri İstihdam Hizmetleri Sağlık ve Sosyal Güvenlik Hizmetleri Mali Kolaylık Hizmetleri Sosyal Hayata İlişkin Hizmetler Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar Yazarların Özgeçmişleri...371

14 1. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER Anahtar Kavramlar Zihin yetersizliği, sınıflama, yaygınlık, nedenler, zihinsel işlevler, zeka, uyumsal davranışlar, özel gereksinimli çocuklar Öğrenme Hedefleri Bu bölümü tamamladıktan sonra; Zihin yetersizliğini tanımlayabilecek, Zihin yetersizliği olan bireyleri sınıflayabilecek, Zihin yetersizliğinin yaygınlığına ilişkin bilgi verebilecek, Zihin yetersizliğinin nedenlerini açıklayabileceksiniz. İçindekiler Giriş Zihin Yetersizliğinin Tanımı - Zihinsel İşlevler - Uyumsal Davranışlar - Gelişim Dönemi (Oluşum yaşı) Zihin Yetersizliğinin Sınıflaması - Psikolojik sınıflama - Eğitsel sınıflama - Destek türlerine göre sınıflama Zihin Yetersizliğinin Yaygınlığı Zihin Yetersizliğinin Nedenleri Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar

15 2 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu GİRİŞ Özel gereksimli bireylerin varlığı insalık tarihi kadar eski olmasına karşın, eğitimleri o kadar eskiye dayanmamaktadır. Özel gereksinimli bireylerin eğitimlerinin geç başlaması ve çeşitli evrelerden geçmesi toplumun bu bireylere karşı bakışından ve tutumlarından kaynaklanmaktadır. Toplumun özel gereksinimli bireylere yönelik tutumları da bilim, teknoloji ve uygarlığın gelişiminden önemli ölçüde etkilenmektedir. Tarihte bir dönem, sakat olarak adlandırılan bu bireyler, geçim sıkıntısı ve bakım sorunu gibi nedenlerle ya da kendisinin veya anne-babasının bir suçundan dolayı tanrı tarafından cezalandırıldıkları ve bu yüzden de onlara yardım etmenin günah olarak kabul edilmesi gibi nedenlerle ölüme terk edilerek kurtulunmaya çalışılan bireyler olmuşlardır. Bunun yanı sıra, bir dönem bu bireyler yok edilmemiş, ancak forsalık yaptırılma, değirmen ve su dolaplarında hayvan yerine koşulma, fuhuş ya da dilencilikte kullanılma gibi kötü işlerde çalıştırılmış ve toplumda hor görülmüşlerdir. Bazı toplumlarda ise bu bireyler cüzzamlıllar gibi ayrı koloniler halinde yaşamaya zorlanmışlardır. Ancak daha sonraları Hristiyanlık ve İslamiyet gibi büyük dinlerin etkisiyle ve bilimdeki gelişmelerle birlikte, toplumun özel gereksinimli bireylere karşı bakışı ve tutumları da değişmiş, onların da insan olduğu ve insanca yaşama haklarının bulunduğu görüşü yaygınlaşmıştır (Özsoy, Özyürek ve Eripek, 1998). Günümüzde ise toplumda bireyin yeri ve önemi, eğitim hakkı, demokratik değerler ve eşitlik gibi kavramların da etkisiyle, toplumların özel gereksinimli bireylere karşı tutumları da olumlu yönde değişmiş, bilim ve eğitim alanındaki gelişmelerle de bu bireylere verilen eğitim ve bakım hizmetleri de hız kazanmıştır (Sucuoğlu, 2009). Toplumdaki tüm bireyler, fiziksel, zihinsel, dilsel, sosyal-duygusal ve öğrenme özellikleri açısından birbirlerinden farklılıklar göstermektedir. Bireylerin bu özelliklerindeki farklılıkları, onların bazı büyüme ve gelişme gereksinimlerinin de farklılaşmasına neden olmaktadır. Bu bireyler özellikleri açısından önemli düzeyde farklılıklar yaşadıklarında genel eğitim ortamlarından yararlanamamakta ve özel birtakım desteklere ve uyarlamalara ihtiyaç duymaktadırlar. Günümüzde, bu durumdaki bireylere özel eğitim gerektiren birey denilmekte ve onların, özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri ile engel türü ve özelliklerine uygun ortamlarda, eğitim gereksinimlerinin karşılanması için yapılan düzenlemeler olarak tanımlanan özel eğitime ihtiyaç duymaktadırlar (MEB, 1997). Zihin yetersizliği olan çocuklar, özel gereksinimli bireyler içinde yer almakta ve bu çocuklara gereksinimleri doğrultusunda özel eğitim desteği sunulmaktadır. Bu bölümde öncelikle yeni tanı ölçütlerine göre zihin yetersizliğinin tanımı yapılacak, zihin yetersizliğinin sınıflandırılması ve yaygınlığı hakkında bilgi verilecek ve son olarak zihin yetersizliğinin nedenleri üzerinde durulacaktır.

16 Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 3 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN TANIMI Zihin yetersizliği olan bireyler özel gereksinimli bireyler arasında en popüler olan gruptur. Zihin yetersizliğinin tanımı ve özellikleri konusunda farklı yaklaşımlar olmakla birlikte, bu bireyler genellikle öğrenme güçlüğü çeken ve günlük yaşamlarında hep başkalarının desteğine ihtiyaç duyan kişiler olarak görülmektedir (Çifci-Tekinarslan, 2014). Zihin yetersizliğini tanımlamaya geçmeden önce, geçmişten günümüze bu yetersizliği tanımlamada kullanılan terimlere bakmak faydalı olacaktır. Zihin yetersizliğinin ne olduğunu anlamaya dair yapılan çalışmalar, 1900 lü yıllara kadar dayanmaktadır. O yıllara bakıldığında, zekaca geri anlamında kullanılan ilk terimin idiot (idiocy) olduğu sanılmakta ve Yunanca dan gelen bu terimin meslek/ beceri sahibi olmayan kişi anlamında kullanıldığı görülmektedir. Bu dönemde zihin yetersizliğini adlandırmada, durumu daha hafif olanlar için, Latince de zayıf ya da güçsüz anlamına gelen embesil (imbecility), durumları bundan daha da hafif olan ve normal gelişen bireylere oldukça yakın olanlar için de aptal (simpleton) terimleri kullanılmıştır (Eripek, 2005). Dünya da olduğu gibi Türkiye de de zihin yetersizliğini tanımlamaya ilişkin çeşitli terimler kullanılmış ve bu terimler zaman içerisinde değişikliğe uğramıştır (Eripek, 2012). Ülkemizde eğitim alanında, zihin yetersizliğine ilişkin ilk tanımlara, 1975 yılında çıkarılan Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Hakkındaki Yönetmelik, 1983 yılında çıkarılan Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu ve 1986 yılında çıkarılan Özel Eğitimle İlgili Kanun ve Yönetmelikler de rastlanmaktadır. Bu yasal düzenlemelerde zihin yetersizliğini tanımlamak için ilk olarak geri zekalılık terimi kullanılmıştır. Daha sonraki yıllarda ise, Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Özel Eğitim, Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün (1992) yayınlarında öğrenme güçlüğü, Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği nde (2000) de zihinsel öğrenme yetersizliği, aynı yönetmeliğin 2004 yılı revizyonunda ise zihinsel yetersizlik terimlerinin kullanıldığı görülmektedir ten bu yana, üniversitelerin, eğitim fakülteleri bünyesinde özel eğitim bölümleri içerisinde yer alan programlarda ise zihin engeli ya da zihin engelli terimleri kullanılmıştır yılına gelindiğinde ise, Yükseköğretim Kurulu (YÖK) tarafından üniversitelerin özel eğitim alanına ilişkin öğretmenlik programları yeniden düzenlenmiş ve bugüne kadar farklı yetersizlik türlerine göre özel eğitimin farklı alanlarında öğretmen yetiştiren programlar Özel Eğitim Öğretmenliği Programı adıyla tek bir çatı altında birleştirilmiş (YÖK, 2016a) ve bu programda okutulan ders içeriklerinde de zihin yetersizliği terimi kullanılmaya başlanmıştır (YÖK, 2016b).

17 4 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Alanyazında yapılan bilimsel çalışmalarda ve çeşitli kurumlarda, zihin yetersizliğini tanımlamak için, zeka özürü, zeka geriliği, zihin engeli, zihinsel engel, zihinsel yetersizlik ve zihin yetersizliği gibi farklı terimler kullanılmaktadır. Bu kitapta ise, günümüz koşullarında eğitim alanında yaygın şekilde kabul gören ve üniversitelerin Özel Eğitim Öğretmenliği Programı nda da yer alan zihin yetersizliği teriminin kullanılması tercih edilmiştir. Zihin yetersizliği, genel anlamda bireylerin zihin gelişimindeki gecikmeler, çevreye uygun olmayan davranışlarda bulunma, akademik, psikolojik, fiziksel, sosyal ve dil gelişim alanlarında ortalamanın altında performansta bulunmayla kendini göstermektedir. Zihin yetersizliği olan çocuklar, akıl yürütme, soyut kavramları anlama ve zihinsel işlemler yapmada zorluk yaşadıkları için genellikle akranlarının gerisinde kalmaktadırlar (ASPB, 2014). DİKKAT Akıl yürütme, soyut düşünme ve zihinsel işlemlerde güçlüklere sahip zihin yetersizliği olan çocuklar özellikle bilişsel becerilerde akranlarını geriden takip etmektedirler. Alanyazında, zihin yetersizliği olan bireyler için zeka geriliği (mental retardation) ve gelişimsel yetersizlik (developmental disability) terimlerinin sıklıkla birbirinin yerine kullanıldığı görülmektedir (Eripek, 2005). Gelişimsel yetersizlik, daha çok 5 ya da daha büyük yaştaki bireylerde görülen kronik bir yetersizliktir. Bu yetersizlik 22 yaştan önce ortaya çıkmaktadır ve birey disiplinlerarası hizmetlere ve desteklere gereksinim duymaktadır. Gelişimsel yetersizliği olan bireylerde fiziksel ve zihinsel yetersizlikler görülebilmekte; bu bireylerin özbakım, alıcı ve ifade edici dil, öğrenme, hareket, kendini yönlendirme, bağımsız öğrenme kapasitesi ve ekonomik olarak kendi kendine yetebilme alanlarından üç ya da daha fazlasında kalıcı işlevsel sınırlılıkları bulunmaktadır. Gelişimsel yetersizlik ve zihin yetersizliği tanımları arasındaki temel fark, yetersizliğin ortaya çıkış yaşı ile yetersizliğin tanılanmasında kullanılan ölçüttür. Zihin yetersizliğini belirlemede zeka bölümü temel ölçütlerden biri iken, gelişimsel yetersizlik tanımında zeka bölümü bir ölçüt olarak kullanılmamaktadır (Eripek, 2005; Sucuoğlu, 2009). Zihin yetersizliğinin tanımı ve özellikleri uzun yıllar tartışma konusu olmuştur. Zihin yetersizliğinin karmaşık bir yapıya sahip olması ve bu alanın farklı disiplinler tarafından incelenmiş olması her disiplin alanının kendi bakış açısını yansıtan tanımlamalar yapmasına neden olmuştur. Geçmişten günümüze zihin yetersizliği tanımları incelendiğinde, zaman içerisinde bilim, ekonomi ve sosyal alanlardaki gelişmelere paralel olarak, bu yetersizliğe ilişkin yapılan tanımlamala-