Kırkıncı Yılında Dünya Mirası Sözleşmesi ( )

Transkript

1 F Uluslararası Hukuk ve Politika Cilt 7, Sayı: 27 ss.25-52, 2011 Kırkıncı Yılında Dünya Mirası Sözleşmesi ( ) Kemal BAŞLARF Özet Kırkıncı yılı kutlama etkinlikleri 2012 yılının ocak ayından itibaren başlayacak olan UNESCO Dünya Mirası Sözleşmesi, bugüne kadar kültürel ve doğal mirasın korunmasına ilişkin hazırlanmış 40 dan fazla uluslararası belgenin kuşkusuz en önemlisidir. Bu makale, Sözleşmeyi genel hatları ile tanıtmakta; Sözleşmenin öngördüğü Dünya Mirası, Seçkin Evrensel Değer, Dünya Mirası Listesi ve Dünya Mirası Fonu gibi kavramlar açıklamakta ve kurumsal yapısı hakkında genel bir bilgi vermektedir. Bu çalışmada ayrıca Sözleşmenin uygulamada ne denli etkin olarak uygulandığı ve Türkiye de Sözleşme kapsamında koruma altında olan bulunan kültürel ve doğal mirasın hangileri olduğuna ilişkin açıklamalar da yer almaktadır. Makale, Sözleşmenin güçlü ve zayıf yanlarının kısa bir tahlili ile sonuçlandırılmaktadır. Anahtar Sözcükler: Çevre Hukuku, Dünya Mirası, Kültürel Miras, Uluslararası Hukuk GİRİŞ XX. yüzyılda kültürel mirasın korunması konusundaki ilk çabalar 1907 tarihli Lahey Kuralları ile düzenlenmiş, 1954 tarihli Silahlı Bir Çatışma Halinde Kültür 1 Mallarının Korunmasına Dair Sözleşme ile normatif bir içerik kazanmıştır.f F Barış zamanında kültürel mirasın korunması 1970 li yıllarda yaygınlık kazanan küresel çevre koruma antlaşmalarının öncülerinden Dünya Mirası Sözleşmesi ile 2 normatif bir içerik kazanmıştır.f Kısaca, Dünya Mirası Sözleşmesi olarak Doç. Dr. Polis Akademisi Öğretim Üyesi 1 Janet Blake, On Defining the Cultural Heritage, International and Comparative Law Quarterly, Cilt: 49, 2000, 61-85, s Örn. Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanlar Sözleşmesi (RAMSAR) (2/2/1971), Nesli Tehlikede Olan Yabani Bitki ve Hayvan Türlerinin 25

2 F Sözleşme, K. Başlar bilinen Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi (bundan sonra Sözleşme) 16 Kasım 1972 tarihinde UNESCO (Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Teşkilatı) tarafından kabul edilmiş, 17 Aralık 1975 tarihinde 3 yürürlüğe girmiştir.f UNESCO tarafından kültürel mirasın korunması konusunda hazırlanan altı sözleşmenin içerisinde en bilineni ve en geniş katılımlısıdır.f4 Sözleşmenin temelinde yatan düşünce; sulak alanların, göçmen kuşların, fauna ve floranın korunması konularında olduğu gibi, evrensel kültürel mirasın korunmasına ilişkin insanlığın ortak ilgisi olan sorunların devletlerin inisiyatifine ve hükümet politikalarına bırakılamayacak kadar önemli olduğu anlayışıdır. Sözleşme, XX. yüzyılın son çeyreğinde hazırlanan diğer çevre koruma sözleşmeleri gibi, devlet-merkezci (state-centric) bir yaklaşımdan çok, insan-merkezci (anthropocentric) bir yaklaşıma işaret etmektedir. Bu anlayışın bir sonucu olarak, şimdiki neslin gelecek nesillere karşı doğal ve kültürel mirası koruma yükümlülüğü hukuksal bir içerik kazanmıştır. Sözleşmenin 4. maddesi nesillerarası 5 adalet (intrergenerational justice) kavramına işaret ederek,f Fdevletlerin kendi Ticaretinin Düzenlemesine Dair Sözleşme (CITES) (6/3/1973), Yaban Hayvanların Göçmen Türlerinin Korunmasına İlişkin Sözleşme (BONN) (23/6/1979). 3 The Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. Sözleşmenin resmi sitesi için bknz. (Siteye makalede yapılan atıflarda erişim tarihi Eylül 2011 olup, diğer atıflarda ayrıca belirtilmemiştir) Sözleşmenin Türkçe analizi için bknz. (Serap Akipek, Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme nin Değerlendirilmesi, Ankara Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 50, Sayı: 4, 2000, 13-39, s. 13 vd.): Bu makale Akipek in makalesinin devamı olarak kaleme alınmıştır. 4 Silahlı Bir Çatışma Halinde Kültür Mallarının Korunmasına Dair Sözleşme (1954) ile I. ve II. Protokolleri (1954 ve 1999), Kültürel Varlıkların Yasadışı İthalatının, İhracatının ve El Değiştirmesinin. Yasaklanması ve Önlenmesi Sözleşmesi (1970), Sualtı Kültürel Mirasının Korunması Sözleşmesi (2001), Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi (2003) ve Kültürel Anlatımların Çeşitliliğinin Korunması ve Geliştirilmesi Sözleşmesi (2005). Bu makalede, UNESCO nun hazırladığı diğer sözleşmelere yer verilmeyecektir. Ayrıca, Avrupa Konseyi düzeyinde kültürel mirasın korunması ile ilgili olarak bknz. Avrupa Arkeolojik Mirasın Korunması Sözleşmesi, Avrupa Mimari Mirasının Korunması Sözleşmesi, Avrupa Görsel Mirasın Korunması Sözleşmesi, Avrupa Toplumun Kültürel Mirası Değerinin Korunması Çerçeve Sözleşmesi. (UNESCO Sözleşmeleri için bknz. Craig Forrest, International Law and Protection of Cultural Heritage, (Oxford: Routledge, 2010), s Söz konusu madde insanlığın çevreyi koruma konusunda şimdiki ve gelecek nesillere karşı ciddi bir sorumluluk altında olduğuna işaret etmektedir. Bu hüküm, aynı yıl hazırlanan 1972 Stockholm Deklarasyonu nun 1. maddesi ile uyum içerisindedir. (Bknz. Roger O Keefe, World Cultural Heritage: Obligations to the International Community as a Whole?, The International and Comparative Law Quarterly, Cilt: 53, Sayı: 1, 2004, , 189: Lucas Lixinski, World Heritage and the Heritage of the World Book Review; Francioni, F. and Lenzerini, F.,The 1972 World Heritage Convention: A Commentary, (Oxford: Oxford University Press, 2008), European Journal of Legal Studies, Cilt: 2, Sayı: 1, (Erişim Tarihi: 4 Ağustos 2011, dn. 9 eşlik eden metin). 26

3 F Stockholm F Bu Kırkıncı Yılında Dünya Mirası Sözleşmesi ( ) sınırları içerisinde bulunan seçkin kültürel ve doğal alanların korunması konusunda gelecek nesillere karşı koruma yükümlülüğü yüklemektedir. Sözleşmenin amaçları arasında Dünya Mirası Listesi kapsamına alınmış kültürel ve doğal mirasın uluslararası alanda korunması ve bu bağlamda taraf devletlere kültürel miraslarını saptama ve koruma çabalarında destek olmaya matuf bir uluslararası işbirliği ve yardım sisteminin kurulması; insanlığın ortak mirası olarak kabul edilen evrensel değerlere sahip kültürel ve doğal varlıkların dünyaya tanıtılması; evrensel seçkin mirasa sahip çıkma bilincinin gençler arasında yerleştirilmesi ve çeşitli sebeplerle bozulan, yok olan kültürel ve doğal değerlerin yaşatılması için gerekli işbirliğinin sağlanması yer almaktadır. Her devlet imkânları ölçüsünde Dünya Mirası Listesi ne dâhil ettirdiği alanların korunması konusunda yükümlülük altında olduğu kadar, listeye alınanalanların korunmasında diğer devletlere yardım etme yükümlülüğü yüklemektedir. Dünya Mirası Sözleşmesi nin amacı, uluslararası anlamda seçme bir liste hazırlayarak seçkin evrensel değeri olan kültürel ve doğal alanları uluslararası düzeyde korunmasıdır. Bunun için oluşturulan kurumsal yapının merkezinde Dünya Mirası Komitesi bulunmaktadır. Sözleşmenin etkinliğinin sağlanabilmesi için Dünya Mirası Listesi nin yanında Tehlike Altında olan Dünya Mirası Listesi oluşturulmuş; özellikle gelişmekte olan ülkelere maddi kaynak sağlanması için bir Dünya Mirası Fonu kurulmuştur. SÖZLEŞMENİN HAZIRLANMASI Kültürel ve doğal mirasın barış zamanında korunması konusunda ilk çabalar lı yıllarda ortaya çıkmıştır.f yıllarda Asvan Barajı nın yapımı nedeniyle Yukarı Nil üzerindeki aralarında II. Ramses in heykelinin de bulunduğu Nubian anıtlarının sular altında kalacak olması ve 1966 da Venedik ve Florans ta yaşanan taşkınlar, bu tür değerlerin korunmasında uluslararası işbirliği ihtiyacını ortaya 7 çıkarmıştır.f Konferansı nın hazırlıklarının başladığı 1968 sonrası kültürel mirasın korunması, konferansta ele alınması gereken bir gündem maddesi olarak belirlenmiştir. UNESCO ve Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) in ayrı ayrı hazırladıkları taslaklar 1971 yılında birlikte değerlendirilmiş; 1972 yılının haziran ayında yapılan Stockholm Konferansı nı takiben 16 Kasım 1972 de UNESCO nun 17. Genel Konferansı nda Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi adıyla kabul edilerek imzaya açılmıştır. 6 Ralph O. Slatyer, The Origin and Evolution of the World Heritage Convention, Ambio, Cilt: 12, Sayı: 3/4, 1983, , 138: Forrest, abideler ve arkeolojik eserlerle ilgili olarak XV inci yüzyıldan başlayarak katedilen gelişmeleri kısa olarak özetlemektedir. (Bknz. Forrest, International Law and,s. 224). 7 Francesco Francioni, Preamble, içinde Francesco Francioni & Federico Lenzerini (der), The 1972 World Heritage Convention: A Commentary, (Oxford: Oxford University Press, 2008),11-22, s. 13: Simon Lyster, International Wildlife Law, (Cambridge: Grotius, 1993), s

4 F Bu K. Başlar Sözleşmenin Birleşmiş Milletler yerine UNESCO çatısında hazırlanmasının bir nedeni UNESCO Kurucu Belgesinin 1. maddesinde tarihsel değerlerin korunmasında devletlere UNESCO çatısı altında uluslararası antlaşma hazırlama yetkisinin verilmiş olmasıdır. Bu bağlamda,1954 yılında savaş zamanında kültürel mirasın korunması ve 1970 yılında taşınır kültürel mirasın yasadışı ticaretinin engellenmesi sözleşmelerinin UNESCO tarafından hazırlanması, Dünya Mirası Sözleşmesi ve daha sonra aynı kapsamda hazırlanacak benzer sözleşmelerin UNESCO tarafından hazırlanmasına zemin hazırlamıştır.f8 Sözleşme, doğal kaynaklar üzerinde daimi egemenlik ilkesi ve içişlerine karışılmaması yasağı gibi geleneksel uluslararası hukukun temel kavramlarının sorgulanmaya başladığı bir dönemde, devletlerin münhasır egemenlikleri altında bulunan kültürel ve doğal varlıkların korunması konusunda devletlere uluslararası topluma karşı yükümlülüler yüklemiştir. Sözleşme aynı zamanda klasik Vestfalya paradigması üzerine kurulu olan uluslararası hukukun yapısal bir dönüşüm içerisine girdiği bu dönemde ortaya çıkan küresel sivil toplum kuruluşlarının uluslararası hukukun yapım sürecinde aktif rol oynamaya başladığı bir dönemde, onların katkıları ile hazırlanmıştır.f bağlamda, Sözleşmenin taslak 9 metninin, dünyanın en eski ve büyük küresel çevre ağı (sivil toplum kuruluşu) olan IUCN tarafından kaleme alındığına vurgu yapmak yerinde olur.f10 SÖZLEŞMENİN TARAFLARI 11 Sözleşmeye, 10 Haziran 2010 tarihi itibariyle 187 devlet taraftır.f FSözleşmenin 32. maddesine göre, Sözleşme, UNESCO üyesi olmayıp, UNESCO Genel Konferansı tarafından Sözleşmeye katılmaya çağrılan bütün devletlerin katılımına 12 açıktır yılı itibariyle UNESCO nun 193 üyesi ve 7 ortak üyesi olup,f F192 üyesi olan Birleşmiş Milletler den daha geniş katılımlı bir uluslararası kuruluş olduğu dikkate alındığında, 32. maddenin zımnen ilga olduğu söylenebilir. Bununla birlikte, Çin e bağlı özel bir idari bölge olan Macao nun Sözleşmeye ortak üye olamasına rağmen, Tayvan ın (Çin Cumhuriyeti) de facto bir devlet olarak tam veya ortak üye olmaması dikkat çekicidir. Benzeri bir durum Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti için de geçerlidir. Bu açıdan ele alındığında devlet olma niteliği tartışmalı toplulukların da (Abhazya, Güney Osetya veya Transdinyester gibi) Sözleşmeye taraf olamayacağı söylenebilir. 8 Francioni, Preamble, s Bknz. Kemal Başlar, Uluslararası Hukukta Hükümet Dışı Kuruluşlar, (Ankara: Nobel, 2005), s. 248 (et seq: Vestfalya paradigması için bknz. ibid.) 10 Sözleşmenin ilk hazırlık çalışmalarında IUCN in doğal mirasın korunmasına yönelik çabaları vardır yılında UNESCO IUCN in taslağını inceleyerek kabul etti. Stokholm Deklerasyonu ndan hemen sonra kabul edilmiştir Sözleşmeye en son tarihinde Cook Adaları Hükümeti katılmıştır

5 Kırkıncı Yılında Dünya Mirası Sözleşmesi ( ) Egemenliği tartışmalı halk topluluklarının taraf olmamasına karşın devlet niteliği tartışmalı Papalık kurumunun (Holy See) üyeliği dikkat çekicidir. Birleşmiş Milletler ve UNESCO üyesi olmadığı halde, Papalık, Sözleşmeye 1982 yılında tam üye olarak katılmıştır. Bu arada, UNESCO üyesi olduğu halde Sözleşmeye taraf olmayan az sayıda devletin (örn. Tuvalu, Timor-Leste, Somalia, Singapur, Nauru, Bahama Adaları, Brunei Sultanlığı ve Ekvator Ginesi gibi) varlığı ve bunların genelde mikro (minyatür) devletler olduğu gözlenmektedir. Sözleşmenin 34. maddesi federal devlet modelini benimsemiş devletler için özel düzenleme içermektedir. Buna göre; Sözleşmenin hükümlerinin uygulanmasının federal veya merkezî yasal gücün yargı yetkisi alanına girdiği hallerde, federal ve merkezî hükümetin yükümlülükleri, federal devlet olmayan taraf devletlerinkiler den farksızdır. Ayrıca, Sözleşmenin uygulanmasının, federasyonun anayasal sistemi icabı, yasal önlemler almakla yükümlü tutulmayan ve federasyonu oluşturan her bir devlet, ülke, eyalet veya kantonun yargı yetkisi alanına girdiği hallerde Federal Hükümet, anılan hükümleri, kabulü tavsiyesiyle böyle devletlerin, ülkelerin, eyaletlerin veya kantonların yetkili makamlarının bilgisine sunmakla yükümlüdür.f13 TEMEL KAVRAM VE İLKELER Sözleşmenin içerik ve kapsamının iyi anlaşılabilmesi, Sözleşmenin öngördüğü Dünya Mirası, Seçkin Evrensel Değer, Dünya Mirası Listesi ve Dünya Mirası Fonu gibi kavramların açıklanmasını gerektirmektedir. Dünya Mirası Kavramı 1967 yılında Malta büyükelçisi ArvidPardo nun açık deniz diplerindeki doğal kaynaklar için insanlığın ortak mirası kavramını kullanması ve bunun kısa bir sürede normatif bir içerik kazanmasıyla, ortak miras kavramı önce uzaydaki Ay ve diğer gök cisimlerine, ardından Antarktika ve diğer küresel müşterekler için kullanılmaya başlandı.f14 Doğal kaynaklar için kullanılan ortak miras kavramı, kültürel değerler bağlamında dünya mirası olarak kendisine literürde yer edindi. Dünya mirası kavramının İngilizcesi World heritage, Fransızcası du patrimoine mondial, İspanyolcası del patrimonio mundial, İtalyancası patrimonio mondiale dir lı yılların sonunda Amerikan vakıf (trust) sisteminin yansıması olarak or- 13 Ben Boer, Article 34 The Federal Clause, içinde Francesco Francioni & Federico Lenzerini (der), The 1972 World Heritage Convention: A Commentary, (Oxford: Oxford University Press, 2008), , s. 355 vd. 14 Bknz. Kemal Başlar, The Concept of Common Heritage of Mankind in International Law, (Leiden: Martinus Nijhoff, 1995): Kavramın Sözleşme için uygulanması ile ilgili olarak bknz. Francesco Francioni, Thirty Years On: Is the World Heritage Convention Ready for the 21st Century, Italian Yearbook of International Law, Cilt: 12, 2002, 13-38, s. 22 et seq. 29

6 K. Başlar taya çıkan miras kavramı İngilizce ye property yerine heritage, diğer büyük Batı dillerine malvarlığı (Latince res) anlamı da taşıyan patrimoine veya patrimonio (İngilizcesi property) olarak çevrildi. Sonuçta çeviri yapan kişinin çevirisine göre farklılıklar ortaya çıktı. Örneğin, Pazarcı, Uluslararası Hukuk kitabında ortakmiras kavramını Fransızca dan hareket ettiğinde ortak mal (patrimoine commun) İngilizce den hareket ettiğinde ise ortak miras (common 15 heritage) olarak çevirmiştir.f FOysa, ortak miras ve ortak mal kavramları farklı anlamlar taşımaktadır. Kültürel mal ifadesi sahiplik ve mal üzerinde sahibin dilediği gibi tasarruf etme yetkisi verdiğinden, gelecek nesillere karşı sorumluluk anlayışı veren miras kavramı tercih edilmelidir. "Property" (mal varlığı) ideolojik ve duygusal bir terim iken, heritage (miras) kavramının daha az ideolojik bir yönü bulunmaktadır.f16 Günümüzde miras kavramı,uluslararası sözleşmelere konu olabilecek insanlık tarihi açısından önemi olan kültürel ve doğal mal anlamında kullanılmaktadır. Kültürel mal, 1950 li yıllarda yalnızca savaş sırasında korunacak tarihsel abide, bina ve eserler için kullanılırken, zamanla kavramın kapsamı genişleyerek, tarihsel yerleşim birimleri de listeye dâhil edilmiş, ardından kültürel manzaralar, kentsel alanlar, sosyal faktörler ve somut olmayan değerlere kadar uzanmıştır. 1970'li yıllara kadar kullanılan "kültürel mal" (cultural property) ifadesi takip 17 eden yıllarda yerini kültürel miras (cultural heritage) kavramına bırakmıştırf F. Özetle, 1960 ve 70 li yıllarda mal ve miras arasında yaşanan bu kavram karışıklığı bugün büyük ölçüde sona ermiş, kültürel miras kavramı, kültürel maldan kopmuştur.f18 Kültürel malların korunması 1970'lere kadar devletlerin mutlak egemenlik 19 (münhasır yetki) sahası içerisinde bir sorun olarak görülürkenf F1970 ler sonrası ulusal sınırların içerisinde yer alan kültürel malvarlığının kültürel miras olarak algılanmasıyla, bu kaynakların korunması konusunda devletlere sorumluluk yüklenmiştir. Bu anlayışın gereği olarak Taç Mahal veya Mısır Piramitleri gibi insan yapısı değerlerin veya Pamukkale gibi doğal oluşumların korunması insanlığın ortak ilgisi (common concern of mankind) olarak kabul edilmiştir. Bu anlayışın günümüzde yerleşmesiyle kültürel mirası yok eden devletlere karşı 15 Bknz. Hüseyin Pazarcı, Uluslararası Hukuk, 8. Bası, (Ankara: Turhan Kitapevi, 2009), s. 249 ve Lyndel V. Prott ve Patrick O'Keefe, Cultural Heritage or Cultural Property?, International Journal of Cultural Property, Cilt: 1, 1992, , s Karş. Francioni&Lenzerini, The 1972 World,s Bknz. Manlio Frigo, Cultural Property v. Cultural Heritage: A Battle of Concepts in International Law?, International Review of Red Cross, Cilt: 86, Sayı: 854, 2004, : Ahmad Yahaya, The Scope and Definitions of Heritage: From Tangible to Intangible, International Journal of Heritage Studies, Cilt: 12, Sayı 3, 2006, s Francesco Francioni & Federico Lenzerini (der), The 1972 World,s

7 F Kırkıncı Yılında Dünya Mirası Sözleşmesi ( ) diğer devletler yargısal yollar ve karşı önlemlere veya diplomatik yollara başvurabilir.f20 Sözleşmenin ilk iki maddesi kültürel ve doğal miras kavramlarının tanımını vermektedir. Buna göre, aşağıdaki bina ve alanlar1. madde gereğince "kültürel miras" sayılmaktadır: a) Anıtlar: Tarih, sanat veya bilim açısından istisnaî evrensel değerdeki mimari eserler, heykel ve resim alanındaki şaheserler, arkeolojik nitelikte eleman veya yapılar, kitabeler, mağaralar ve eleman birleşimleri. b) Yapı toplulukları: Mimarileri, uyumlulukları veya arazi üzerindeki yerleri nedeniyle tarih, sanat veya bilim açısından istisnaî evrensel değere sahip ayrı veya birleşik yapı toplulukları. c) Sitler: Tarihsel, estetik, etnolojik veya antropolojik bakımlardan istisnaî evrensel değeri olan insan ürünü eserler veya doğa ve insanın ortak eserleri ve arkeolojik sitleri kapsayan alanlar. d) Sözleşmenin 2. maddesine göre aşağıdaki alanlar "doğal miras" sayılmaktadır: e) Estetik veya bilimsel açıdan seçkin evrensel değeri olan, fiziksel ve biyolojik oluşumlardan veya bu tür oluşum gruplarından oluşan doğal anıtlar. f) Bilim veya muhafaza açısından seçkin evrensel değeri olan jeolojik ve fizyografik oluşumlar ve tükenme tehdidi altındaki hayvan ve bitki türlerinin yetiştiği kesinlikle belirlenmiş alanlar, g) Bilim, koruma veya doğal güzellik açısından seçkin evrensel değeri olan doğal sitler veya kesinlikle belirlenmiş doğal alanlar. Hem kültürel hem de doğal miras tanımına uyan değerler karma değerler (mixed properties) olarak adlandırılmakta ve Liste ye bu adla kaydedilmektedirler.f 1992 yılında Komite, XVI. olağan toplantısında kültürel manzaralar 21 (cultural and scapes) kavramını listeye dahil edilmiştir. Biyolojik çeşitliliğin korunması ve insanlık tarihinin muhafazası açılarından önemli kültürel manzaralar, gerek insanların katkısı gerekse doğal güzellikleri itibariyle insan toplumlarının yerleşimlerinin gelişimini gösteren değer olup, bu nitelikte olduğuna karar verilen 66 alan Sözleşme kapsamında koruma altındadır.f22 20 Roger O Keefe, World Cultural Heritage: Obligations to the International Community as a Whole?, The International and Comparative Law Quarterly, Cilt: 53, Sayı: 1, 2004, , s Rehber İlkeler: 2005, World Heritage Cultural Landscapes, UNESCO-ICOMOS Documentation Centre, September Ayrıntılı bilgi için bknz. Nora Mitchell, Mechtild Rössler ve Pierre-Marie Tricaud, (der.) World 31

8 F 49. K. Başlar Sözleşme, yalnızca 1 ve 2. maddelerde sayılan somut taşınmaz değer ve alanları koruma altına almaktadır. Somut olmayan kültürel miras (intangible heritage) özel bir Sözleşme ile koruma altına alınmış; taşınabilir değerler Sözleşme kapsamı dışında tutulmuştur. Seçkin Evrensel Değer Yukarıdaki kapsamda değerlendirilen dünya üzerinde binlerce kültürel ve doğal miras olmakla birlikte, Sözleşmenin amacı bunların tamamının korunması değildir. Sözleşme, yapılacak değerlendirme sonucunda seçkin evrensel değer (outstanding universal value) olarak kabul edilenkültürel veya doğal mirasın korunmasını öngörmektedir tarihinde güncellenen Rehber İlkelerinF İl- 23 kesi, evrensel değeri (universal value), ulusal sınırları aşan kültürel ve/veya doğal önemi olan ve şimdiki ve gelecek nesillerin ortak ilgisi şeklinde tanımlamıştır. Bununla birlikte, Sözleşmede seçkin, istisnai, nadide veya benzersiz olarak Türkçe ye çevrilebilecek outstanding kavramının tanımlanmadığı gözlenmektedir.f FDoğal mirasta, coğrafi, biyolojik ve fiziksel değerler ön plana çıkarken, 24 kültürel mirasın evrensel olmasında belirli bir kültürün veya sosyal çevrenin seçkin örneği olması yeterli olmalıdır. Bir seçkin kültürel değerin dünya mirası olarak nitelendirilebilmesi için bütün milliyet, din ve ırkların kabul edebileceği ortak değerler olması şart değildir. Örneğin, Afganistan ın Bamyan bölgesindeki Buda Heykelleri Taliban a göre yıkılacak derece önemsiz olarak görülmüştür; oysa dağlara kazınmış devasa Buda heykelleri Budistler ve Orta Asya Budist tarihi açısından oldukça önem taşımaktadır. Bu nedenle, 2001 tarihinde Taliban tarafından top atışları ile parçalanan Bamyan Buda heykelleri, dinler tarihine ışık tutması açısından önem taşıdığı gerekçesiyle 2003 yılında listeye alınmıştır. Rehber İlkelerde seçkin evrensel değeri somutlaştırma adına 2005 yılına kadar; listeye dahil edilecek alanlarda kısmen bulunması gereken on kriter belirlenmiş; bunların ilk altısı kültürel mirasta, son dördü ise doğal mirasta bulunması gereken özelliklere işaret etmekteydi. Bunlar: 1) Yaratıcı insan dehasının ürünü olması. 2) Belirli bir zamanda veya mekânda beşerî değerlerdeki önemli bir etkileşimi sergilemesi. 3) Yaşayan veya yok olmuş bir uygarlığa özgün bir şekilde tanıklık yapması. Cultural Landscapes: A Handbook for Conservation and Management, World Heritage Papers 26, 2009, (Erişim Tarihi: 4 Ağustos 2010). 23 Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, s. 46: Rehber ilkeler Dünya Mirası Komitesi tarafından ilk olarak 1977 yılında yayımlanmış ve ihtiyaçlar ölçüsünde güncelleştirilmektedir. En yeni Rehber İlkeler, 2005 tarihinde yayımlanmıştır. 24 Bknz. Akipek, Dünya Mirası Sözleşmesi,s

9 F Kırkıncı Yılında Dünya Mirası Sözleşmesi ( ) 4) İnsanlık tarihinin bir veya birden fazla önemli dönemini temsil etmesi. 5) Bir ya da birden fazla kültürü temsil eden geleneksel insan yerleşimi, denizden yararlanma ve arazi kullanımına dair önemli bir örnek oluşturması, özellikle bu örneğin çeşitli faktörlerin etkisi altında dayanıklılığını yitirmiş olması. 6) Evrensel öneme sahip olaylar, inançlar, gelenekler, düşünceler, edebî ve estetik eserler ile doğrudan ilişkili olması. 7) Eşsiz bir doğal güzelliğe ve estetiğe sahip olması. 8) Dünyanın gelişim süreci çerçevesinde yer şekillerinin oluşumunu etkileyen jeolojik, morfolojik ve fizyografik etkenlerden kaynaklanan örnekler barındırması. 9) Evrim süreci bakımından önemli ekolojik ve biyolojik örnekler içermesi, yine ekosistemde karaların, kıyıların, denizlerin ve buralardaki bitki ve hayvan topluluklarının gelişimi bakımından önem arz etmesi. 10) Bilimsel açıdan everensel değer taşıyan türler ile biyolojik çeşitliliğin kendi doğal ortamında korunduğu önemli yaşam alanlarını içermesif yılında kabul edilen Rehber İlkeler, 10 luk tek bir set kabul etmiş olup, kültürel ve doğal değerlere şu şekilde uygulanmaktadır.f26 Kültürel Kriterler Doğal Kriterler 2002 yılı Rehber İlkeleri yılı Rehber İlkeleri Seçkin evrensel değer, oldukça istisnai ve ulusal sınırların ötesinde şimdiki ve gelecek nesiller için ortak değeri olan kültürel ve doğal değerleri anlatmak için kullanılmaktadır. Bu tür seçkin değerlerin korunması uluslararası topluluğun tamamı için büyük önem taşımaktadır. Sınırları içerisinde bu tür değerlerin bulunduğu devletlerin aday göstermeleri beklenmektedir. Bu değerlerin listeye dâhil edilmesi aşamasında Komite bir seçkin evrensel değer tutanağı hazırlayarak 27 gelecekte bunların korunması için önemli bir destek vermiş olmaktadır.f Uygulamaya baktığımızda, Komite 40 yıllık geçmişinde bütün kültürlerin en- 25 Erol Akpınar, Türkiye nin Dünya Mirası Listesi ndeki Yeri ve Yeni bir Aday Önerisi, Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1, 2007, , s Rehber İlkeler, 51: Akpınar, Türkiye nin Dünya Mirası,s

10 F Devletler, K. Başlar telektüel, estetik dini ve sosyolojik yansımalarının çeşitliliğini ve bütünlüğünü temsil etmeyi hedeflemektedir.f28 Sonuçta seçkin/outstanding kavramı iki öğeden oluşmaktadır: (1) istisnai özellikleri nedeniyle evrensel kabul görmüş olması ve (2) zaman ve mekân yönüyle farklı kültür ve geleneklerin çeşitliliğini temsil edecek nitelikte olması.f29 Dünya Mirası Listesi Sözleşmenin 11. maddesine göre, taraf devletler, seçkin evrensel değer kriterlerini sağlayan varlıklarının bir envanterini gerekli bilgi ve belgelerle birlikte, Komiteye sunma yükümlülüğü altındadırlar. Bununla birlikte, bu kriterlerin sağlanmadığı durumlarda taraf devletlerin listede mutlaka bir sit alanlarının bulunması gerekmemektedir. Bundan dolayı, Sözleşmeye taraf olan devletlerin 39 unun Listede kayıtlı bir sit alanı bulunmamaktır. Komite, seçkin evrensel değer olarak korunmasını uygun bulduğu kültürel veya doğal mirasın parçasını oluşturan varlıkların bir listesini yapma, güncelleştirme, listesini tutma ile görevlendirilmiştir. Dünya Kültür Mirası Listesi olarak adlandırılan bu listenin en geç her iki yılda bir güncelleştirilmesi gerekmekte ise de, uygulamada, Liste, Komite tarafından yıllık olarak Komite toplantılarının ardından güncelleştirilmektedir.f30 Listeye dâhil edilecek miras için bir değerlendirme süreci bulunmaktadır. İlk olarak ilgili devletin öneride bulunması gerekmektedir. Devletlerin kendi ulusal envanterinde bulunan değerler resmi bir nitelik taşımamaktadır. Taraf devletlerin, kendi ülkelerinde bulunan doğal ve kültürel miras alanlarının Geçici Listesi ni yaparak gelecek 5-10 yıl içerisinde listeye dâhil etmeyi düşündüğü yerleri 31 Dünya Mirası Komitesi ne bildirmeleri gerekmektedir.f Geçici Listeyi zaman içerisinde güncelleştirebilme hakkına sahiptirler.f32 İkinci olarak, Geçici Liste de yer alan alanlarda bir veya birkaçını Dünya Mirası Listesi ne dâhil edilmesini önermek isteyen taraf devletler ayrıntılı bir dosya hazırlayarak Dünya Mirası Merkezi ne başvurmak durumundadırlar. Başvuruları, Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi (ICOMOS), Uluslararası Doğayı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) ve Uluslararası Kültürel Varlığın Muhafazası ve Restorasyonu Çalışmaları Merkezi (ICCROM) inceleyerek, raporla- 28 Francioni, Preamble, s Ibid. s En son Liste, 28 Temmuz 2010 tarihinde toplantan Dünya Mirası Merkezinin Rio De Janerio da yapılan 34. oturumunda güncelleştirilmiştir Taraf devletlerin 166 sı Geçici Liste sunmuştur Aday gösterme süreci ile ilgili olarak bknz. Van der Bart J.M. Aa, Preserving the Heritage of Humanity?: Obtaining World Heritage Statusand the Impacts of Listing, 2005, (Basılmamış Doktora Tezi, Rijksuniversiteit Groningen, 19 vd /b.j.m.van.der.aa (Erişim Tarihi: ). 34

11 F Dünya F 2004 F Kilometrekareye F Kültürel F Kırkıncı Yılında Dünya Mirası Sözleşmesi ( ) rını Dünya Mirası Komitesi ne bildirirler. Komite yılda bir kez toplanarak önerilen alanların listeye dâhil edilip edilmeyeceğine üçte iki çoğunlukla karar verir. Dünya Mirası Listesi ne girecek mirasların, taşınmaz (immovable), somut (tangible), seçkin (outstanding) kültürel veya doğal miras olarak değerlendirilmesi gerekir.f Mirası Listesi ne dâhil edilmek için bunların yanı sıra Ey- 33 lem Rehberi nde öngürülen 10 ilkeden en az birisini gerçekleştirmiş olması gerekir. Oysa 2005 yılından önce listeye dâhil edilme şartları daha ağırdı. Şöyle ki, kültürel kaynaklar için en az altı, doğal kaynaklar için en az dört kriterin yerine 34 gelmesi gerekiyordu.f yılı sonrası bu şartlar kaldırılarak, 10 kriterden herhangi birisine uygunluk yeterli kabul edilmiştir. Taraf devletler, Dünya Miras Listesi ne eklenmesini istedikleri alanların bir listesini Dünya Miras Merkezi ne sunarlar. Listeye dâhil edilmek için daha önce koruma altına alınmış bir yer veya değer olması şart değildir. Dünya Miras Merkezi nce onaylanan bu listede yer alan varlıklara ilişkin dosyalar kapsamlı olarak hazırlanarak; Dünya Miras Komitesi nin onayına sunulur. Dünya Mirası Komitesi her öneri üzerinde somut mirasın niteliğini inceler. Ulusal Geçici Listeler hazırlanırken varlıkların Komitece aranan 10 kriterden hangilerini karşıladığı ile mimari, tarihi, estetik ve kültürel, ekonomik, sosyal, sembolik ve felsefi özellikleri de raporda belirtilmektedir. Dünya Mirası Listesi nde yer alan kültürel ve doğal değerlerin dünya üzerindeki kültürel çeşitliliği tam yansıtmadığı söylenebilir.f düşen 35 sit alanı açısından Avrupa kıtası 19 sit alan ile Liste başını korumaktadır. Diğer 36 kıtalarda bu oran kilometrekare başına yaklaşık 4-5 tir.f ve doğal mirasın eşit temsil edilmediği de söylenebilir. Dünya Mirası Listesi ne 2010 yılı ortalarında kayıtlı, 911alan vardır. Toplam 151 ülkede bulunan bu değerlerin 704 tanesi kültürel, 180 i doğal ve 27 si her iki özelliği bünyesinde bulundurmaktadır.f 37 Görüldüğü üzere, kültürel değerler doğal mirastan daha çok listeye alınmıştır. Taraf devletlerin listeyedâhil ettikleri kültürel ve doğal miras açısından bakıldığında ilk on devlet şunlardır: İtalya (44), İspanya (41), Çin (38), Fransa (33), Almanya (33), Meksika (29), İngiltere (28), Hindistan (27), Rusya (23), ABD (20). Görüldüğü üzere, 10 devletin 5 i Avrupa kıtasında yer almakta olup, Listede yer alan toplam 899 mirasın 179 u bu ülkelerde yer almaktadır. Avrupa kıtasında yer 33 Diana Zacharias, The International Regime for the Protection of World Cultural and Natural Heritage, (Aachen: Shaker, 2007), Trinidad Rico, Negative Heritage: The Place of Conflict in World Heritage, Conservation and Menagement of Architectural Sites, Cilt: 10, Sayı: 4, 2008, , Bruno S. Frey ve Lasse Steiner, World Heritage List: Does it Make Sense?,Working Paper No. 484, 2010, (Erişim Tarihi: 4 Ağustos 2011). 37 Listede yer alan değerlerle ilgili olarak bknz. g/en/news/627 35

12 F Bunlardan F Listenin F Benzeri K. Başlar alan kültürel miras 365 olup, Türkiye (9) ve Rusya (23) da dâhil edilecek olursa, toplam 899 koruma altında olan mirasın 397 si Avrupa ülkelerinde bulunmaktadır. Bu ise yaklaşık olarak toplam mirasın % 45 ine denk gelmektedir. Sözleşmeye üye 143 ülkenin en az bir kültürel mirası listeye dahil ettirmiştir.f38 Sözleşme; devletlerin egemen eşitliği ve içişlerine karışma yasağı ilkelerine saygı duyduğundan, bir devletin topraklarında bulunan bir sit alanı veya değeri, o devletin rızası dışında bir başka devletin Komiteye önererek listeye dâhil ettirmesi sözkonusu değildir. Bununla birlikte, devletlerin kendi topraklarında bulunan alanlarla ilgili olarak rızalarının her durumda aranmadığı örnekler de görülmektedir. Bunlardan ilki Eski Kudüs Şehri ve Duvarlarının Dünya Mirası Listesi ne dâhil edilmesine ilişkindir. Ürdün, 1981 yılında Sözleşmeye taraf olmayan İsrail in rızası olmaksızın Ağlama Duvarları nın listeye dâhil edilmesini önerdi. Ürdün e göre, İsrail in bölge üzerinde yalnızca de facto kontrolü söz konusuydu. Yapılan oylamada, Amerikan ve İsrail temsilcilerinin karşı tavrına rağmen, Komite üyeleri işgal altındaki Kudüs ün Arap egemenliğinde bir toprak 39 olduğunu kabul ederek Ağlama Duvarları nı listeye aldı.f bir sorun Arjantin in önerdiği Los Glaciares Ulusal Parkı için de geçerlidir. Şili Parkın bir kısmının kendi toprakları üzerinde olması ihtimali üzerinde düşünülmesi gerektiğini ileri sürse de, bu örnekte de üçüncü bir devlet olan Arjantin in önerisi kabul edilmiştirf40 Evrensel bir değerin listeye dâhil edilmesini karşılıklı olarak öneren devlet ile Komitenin rızalarının uyuşması gerekmektedir. Bir tarafın rızasının eksik olması durumunda Sözleşme kapsamına alınmamaktadır. Listeye dâhil edilmesini öneren devletin ahde vefa ilkesinden kaynaklanan bir idari, mali, bilimsel ve teknik 41 bir yükümlülük altında bulunmaktadır.f daha ne kadar genişleyeceğine ilişkin bir şey söylemek mümkün değildir. Listede az temsil edilen devletler davet edilirken, fazla temsil edilen devletlerin başvuruda bulunmaması istenmektedir. Bu bağlamda, Komite, her üye devletten gelen başvuruları sınırlamakla kalmamış, aynı zamanda yıllık önerilecek başvuruların da 45 in üzerinde olmamasına karar vermiştir. Başvurunun 45 in üzerinde olması halinde Rehber İlkelerde incelemelerde esas alınacak kriterler 42 ayrıntılı olarak gösterilmiştir.f ilk sırada yer alan daha önce Listede kayıtlı bir değeri bulunmayan ülkelere öncelik verilir. 38 Bknz: 39 Simon Lyster, International Wildlife Law, s Ibid. 41 Rehber İlkeler, 2005, s Ibid,

13 F F Bu F Fon, Kırkıncı Yılında Dünya Mirası Sözleşmesi ( ) Tehlike Altında Olan Dünya Mirası Listesi Sözleşmenin 11/4-5. maddesine göre; Komite, Dünya Kültür Mirası Listesinde bulunup korunması için çok büyük çapta çalışmaları gerektiren ve bu amaçla Sözleşme kapsamında desteklenmesi istenilen kültürel mirası Tehlike Altındaki Dünya Kültür Mirası Listesinde düzenlemek ve temel alınacak ölçütlerin tanımını yapmakla görevlendirilmiştir. Listeye, kültürel ve doğal mirası oluşturan varlıklardan, yalnız hızlı bozulma nedeniyle yok olma tehdidi, büyük çapta resmî veya özel projeler veya hızlı kentsel veya turistik gelişim projeleri, toprağın kullanım veya mülkiyetindeki değişikliklerin neden olduğu tahribat, bilinmeyen nedenlere bağlı büyük değişiklikler, herhangi bir nedenle bir varlığın terk edilmesi, silâhlı bir çatışmanın çıkması veya çatışma tehdidi, âfet ve felâketler, ciddi yangınlar, depremler, yer kaymaları, volkanik patlamalar, su düzeyindeki değişmeler, su baskınları ve gelgit dalgaları gibi ciddi ve belirgin tehlikelerin tehdidi altında bulunanlar dâhil edilir. Bununla birlikte, uluslararası topluluğun ortak çabası ile engellenebilecek bir doğal felaket tehdidi altındaki sit alanının listeye alınması söz konusu değildir. Dünya Mirası Listesi ne girmesi ilgili devletçe uygun görülen alanlariçin oluşturulan Geçici Liste, Dünya Mirası Listesi ne girecek alanların bekleme salonudur.f Geçici Listeye dâhil edilecek alanların tespitinde, ulusal merciilerin 43 kültürel değerleri belirlerken, yerel idareler ve sivil toplum kuruluşlarının da aralarında yer aldığı geniş bir çıkar grubunun görüşlerini almaları önerilmektedir. Devletler, listeye dâhil edilmesini istedikleri bir değeri kayıt tarihinden önce en az bir yıl öncesinden Geçici Listeye dâhil etmek ve Dünya Mirası Merkezi ne bildirmek durumundadır. Listenin her on yılda bir gözden geçirilmesi gerekmektedir.f kapsamda, Komite, 34 sit alanın bu listeye dâhil edilmesine karar 44 vermiştir.f45 Dünya Mirası Fonu Sözleşmenin en önemli özelliği korunacak alanlar için aktarılacak mali desteğin 46 Dünya Mirası Fonu aracılığı ile yapılmasıdır.f iki tür kaynaktan oluşmaktadır. Bunlardan ilki, taraf devletlerden her iki yılda bir UNESCO bütçesine yaptıkları katkıların yüzde biri ölçüsünde alınan miktar;ikincisi ise devletlerce yapılan gönüllü katkılardır. Taraf Devletler Genel Kurulu, UNESCO Genel Konferansının oturumları sırasında toplanarak Fona yapılacak belirli yüzdeleri belirlerler. Dünya Yaban Hayatı Fonu (WWF) gibi sivil toplum kuruluşlarının 43 Rehber İlkeler: 2005, Ayrıntılı bilgi için bknz. Federico Lenzerini, Article 12 Protection of Properties not Inscribed on the World Heritage List, içinde Francesco Francioni & Federico Lenzerini (der), The 1972 World Heritage Convention: A Commentary, (Oxford: Oxford University Press, 2008), 269 vd. 37

14 F Bu F F Toplam F K. Başlar fonlama konusundaki girişimlerine ilave olarak bireylerin doğrudan bağışta bulunmasının da yolu açılmıştır.f Dünya Mirası Listesi ndeki alanların korunma- 47 sında gelişmiş ülkelerin daha fazla katkı yaptığı; Fonun yıllık bütçesinin zorunlu 48 katkılar ve bağışlar dâhil yaklaşık 4 milyon dolar olduğu görülmektedir.f FFonda toplanan para en çok tehdit edilen alanlara öncelik verilmek suretiyle harcanmaktadır. Yardım almak isteyen devletler bu konuda bir form doldurup başvuru yapmaktadırlar. Başvuruların dikkate alınabilmesi için yükümlü oldukları katkı paylarını ödemiş olmaları gerekmektedir. Sözleşmeye bağlı olarak çalışan IUCN, ICOMOS ve ICCROM başvuruları inceleyip rapor sunmaktadır. Kültürel miras konusunda 2011 yılına kadar 1048, doğal miras konusunda ve karma değerlere ilişkin 173 başvuru yapılmıştır.f 1894 başvurunun 461 i Afrika, 416 sı Latin Amerika ve Karayip Adaları, 396 sı Asya ve Pasifik, 289 u Avrupa ve Kuzey Amerika, 245 i Arap ülkelerinden gelmiştir. Türkiye toplam 27 başvuru ile 442 bin dolar yardım almıştır. Toplam 1894 başvuru sonucunda dağıtılan para yaklaşık 40 milyon dolardır. Görüldüğü üzere, Fon, Listede koruma altında olan alanlar için etkin bir mali mekanizma getirmemektedir.f eksikliği gidermek için, ulusal ve bölgesel düzeyde Sözleşme dışı fonlar 50 kurulmuştur. Bunlar arasında Norveç ve Almanya Dünya Mirası Fonu ile Güney 51 Afrika hukukuna tabi Afrika Dünya Mirası Fonu örnek olarak gösterilebilir.f Bunun yanında Amerikan hukukuna tabi Birleşmiş Milletler Fonu (UNF), Nature Conservancy, Fauna and Flora International ve Gordon and Betty Moore Foundation adlı sivil toplum kaynaklı fonlar koruma çalışmalarında devletlere destek olmaktadır.f52 KURUMSAL YAPI Dünya Mirası Sözleşmesi nin kurumsal yapısı UNESCO çatısı altında altı ana bölümden oluşmaktadır. Bunlardan birincisi, Taraf Devletler Genel Kurulu, ikincisi Dünya Mirası Komitesi, Üçüncüsü Komite Sekreteryası (Dünya Mirası Merkezi), dördüncüsü Danışman Organlar (IUCN, ICOMOS, ICCROM), beşincisi UNESCO Genel Sekreterliği, altıncısı UNESCO Genel Konferansı dır. Sözleşmenin 8. maddesine göre, Taraf Devletler Genel Kurulu Dünya Mirası Komitesi nin üyelerini seçmekte ve Dünya Mirası Fonu na yapılacak katkıları belirle- 47 Lynne Patchett, Articles Activities to Support of the World Heritage Fund, içinde Francesco Francioni & Federico Lenzerini (der), The 1972 World Heritage Convention: A Commentary, (Oxford: Oxford University Press, 2008), s Patcheet, Articles 17-18, s Ibid.,s Ibid. 38

15 F Stratejik F Sözleşmenin Kırkıncı Yılında Dünya Mirası Sözleşmesi ( ) mektedir. Bununla birlikte, Sözleşmede bu organlar arasında görev ve yetki paylaşımının yeterince belirgin bir şekilde yapılmamış olduğu dikkat çekmekte ve bunun kimi belirsizliklere neden olduğu görülmektedir.f53 Sözleşmeye bağlı ana kurumsalda karşımıza çıkan üç önemli organ şunlardır: Dünya Mirası Komitesi Sözleşmenin 8. maddesiyle, seçkin evrensel değere sahip kültürel ve doğal mirasın korunması amacıyla UNESCO çerçevesinde bir "Dünya Mirası Komitesi" kurulmuştur. Yılda bir kez haziran veya temmuz aylarında toplanan Dünya Mirası Komitesi altı yıl için seçilen 21 üyeden oluşmaktadır. Her iki yılda bir üyelerin üçte biri yenilenmektedir. Üyelerin seçiminde eşit coğrafi dağılım dikkate alınır. Gerektiğinde Genel Kurul tarafından üyelerden görev süresinin dört yıla düşürülmesi konusunda talepte bulunulur. Listeye kayıtlı kültürel değeri bulunmayan üye devletlerin de Komitede belirli sayıda temsili sağlanmaktadır. Buna rağmen devlet içerisinde Komite de yer alanların oranı % 11 olupf ilk yılları ile kıyaslandığında düşük bir orana karşılık gelmektedir. Komitenin temel görevi, Geçici Listeler ve üye devletler tarafından önerilen seçkin evrensel kültürel ve doğal değerleri belirlemek ve Dünya Mirası Listesine dâhil etmektir. Komite, aynı zamanda bu değerlerin korunmasını izler ve her iki yılda bir düzenli olarak UNESCO Genel Konferansı na rapor eder. Rehber İlkeleri belirleme ve güncelleştirme görevi de Komiteye verilmiştir. Komite, Listede yer alan değerlerin Tehlike Altında Olan Liste ile Dünya Mirası Listesi nden çıkarılması yetkisine sahiptir. Tehlike altında olanlar için hazırlanan özel listeye kaydeder. Komite Dünya Mirası Fonu nda toplanan paranın ilgili yerlere harcanmasından da sorumludur. Komitenin diğer görevlerine gelince, bunlar; uluslararası yardım taleplerine ve Fonun kullanılmasına ilişkin kararlar vermek, her iki yılda bir üye devletlerin Genel Kuruluna ve UNESCO Genel Konferansı na faaliyetleri hakkında rapor vermek, Sözleşmenin uygulanmasını gözden geçirmek ve Eylem Rehberi ni gözden geçirip güncelleştirmek.f55 Komite, Sözleşmenin uygulanmasını kolaylaştırmak için, kültürel mirasın korunmasına yönelik tehditlerin etkin bir şekilde bertaraf edilmesi amacıyla hedefler belirleyip güncelleştirdiği Stratejik Hedefler i 1992 yılından itibaren benimseyip güncelleştirmektedir.f Hedefler şunlardır: 1) Listenin itibarını 56 arttırmak; 2) Dünya Mirası değerlerinin etkin korunmasını sağlamak; 3) Taraf 53 Diana Zacharias, The International Regime for the Protection of World Cultural and Natural Heritage, (Aachen: Shaker, 2007), s Tullio Scovazzi, Articles 8-11 World Heritage Committee and World Heritage List, içinde Francesco Francioni & Federico Lenzerini (der), The 1972 World Heritage Convention: A Commentary, (Oxford: Oxford University Press, 2008), , s Rehber İlkeler, 24 ve Scovazzi, Articles 8-11, s Rehber İlkeler, 2005:

16 F F K. Başlar devletlerin etkin korumasını sağlayacak teşvikleri sağlamak; 4) Kamuoyunun ilgisini arttıracak iletişim kanallarını kullanmak ve 5) Sivil toplumun Sözleşmenin uygulanmasındaki rollerini arttırmaktır.f57 Dünya Mirası Komitesi Sekreterliği (Dünya Mirası Merkezi) Dünya Mirası Komitesi, UNESCO Genel Sekreteri tarafından atanan ve Paris te bulunan bir sekreterlik biriminden destek almaktadır. Bu görev 1992 yılında faaliyete geçen Dünya Mirası Merkezi tarafından gerçekleştirilmektedir.f Merkez, 58 Komitenin yıllık toplantılarını organize etmekte; önerilecek sit alanların hazırlanmasında devletlere yardımcı olmakta; dünya mirası fonunun taraf devletlerce kullanımına talep üzerine yardım etmekte; sit alanların durumu hakkında rapor hazırlamakta ve bir sit alanın tehlike altında olması durumunda acil müdahale etmektedir. Dünya Mirası Merkezi aynı zamanda teknik seminerler ve çalıştaylar organize etmekte; Dünya Mirası Listesi ni güncelleştirmekte; eğitim materyalleri geliştirmekte ve gençler arasında farkındalık oluşturmak için çalışmalar yapmaktadır.f Komitenin gündelik işleri Dünya Mirası Bürosu tarafından yürütül- 59 mekte olup; Komite tarafından her yıl seçilen beş üyeden oluşmaktadır. Dünya Mirası Komitesi ne Danışman Organlar Küresel yönetişimin ilk örneklerinden birisi olan Sözleşmenin 8/3. maddesi, üç devletdışı aktörün Komite toplantılarına katılmasına izin vermiştir. Bunlar;1) 1956 da kurulan Uluslararası Kültürel Varlığın Muhafazası ve Restorasyonu Çalışmaları Merkezi (ICCROM, The International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property); 2) 1965 de kurulan Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi (ICOMOS, The International Council on Monuments and Site) ve 3) 1948 de kurulan Uluslararası Doğayı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN, The International Union for Conservation of Nature) dır. Ayrıca, UNESCO Konferansının olağan oturumu sırasında genel kurul olarak toplanan Sözleşmeye taraf devletlerin isteği üzerine benzer amaçlı diğer hükümetlerarası veya hükümetdışıkuruluşların temsilcileri anılan Komite'nin toplantılarına danışman olarak katılabilmektedirler. Danışman organlar, diğerleri arasında, a) Dengeli ve itibarlı bir Dünya Mirası Listesi nin oluşturulmasına yönelik küresel stratejinin oluşturulması ve geliştirilmesine yardımcı olmak, b) Sözleşmenin uygulanmasını izlemek, c) listeye dâhil edilecek değerleri incelemek ve d) Dünya Mirası Komitesi ve Bürosu nun toplantılarına katılmakla görev ve yetkilidirler. Bu üç kuruluşta çalışan uzmanların rapor ve görüşleri listeye dâhil edilecek sit alanlar açısından oldukça önem taşımaktadır.f60 57 Rehber İlkeler, 2005: Rehber İlkeler, 2005:

17 F Kırkıncı Yılında Dünya Mirası Sözleşmesi ( ) UYGULAMA VE YAPTIRIM MEKANİZMALARI Tarafların Yükümlülükleri Taraf devletlerin iki türlü yükümlülüğü bulunmaktadır. Bunlardan birisi antlaşmalar hukukundan, diğeri örf ve adet hukukundan kaynaklanmaktadır. Taraf devletlerin Viyana Antlaşmalar Hukuku Sözleşmesi nin 26 ve 27. maddeleri gereğince Sözleşme hükümlerini iyi niyetle yerine getirme ve iç hukukta var olan aykırı hükümleri gerekçe göstererek Sözleşmeyi ihlal etmeme yükümlülüğü bulunmaktadır.f Sözleşmenin değişik maddelerinde devletlerin pozitif yükümlü- 61 lükleri şu şekilde sayılmıştır. Sözleşmenin 3. maddesine göre Dünya Mirası Listesi ne girebilecek kültürel ve doğal mirasa kendi toprakları üzerinde sahip bulunan her devlet bunları belirleme yükümlülüğü altındadır. Sözleşmenin 4. maddesi, taraf devletlere dünya mirasının korunması, muhafazası, teşhiri ve gelecek kuşaklara iletilmesinin sağlanması ve bunun için kaynaklarını sonuna kadar kullanarak ve uygun olduğunda özellikle mali, sanatsal, bilimsel ve teknik alanlarda her türlü uluslararası yardım ve işbirliği içerisine girilmesi görevini olanaklar ölçüsünde yüklemektedir. Sözleşmenin 5. maddesine göre, devletlerin topraklarındaki kültürel ve doğal mirasın korunması, muhafazası ve teşhiri amacıyla etkili ve faal önlemlerin alınmasını sağlamak için, mümkün olduğunca her taraf devletin kendi koşullarına uygun biçimde; a) Kültürel ve doğal mirasa, toplumun yaşamında bir işlev vermeyi ve bu mirasın korunmasını kapsamlı planlama programlarına dâhil etmeyi amaçlayan genel bir politika benimseme; b) Kültürel ve doğal mirasın korunması, muhafazası ve teşhiri için, halen mevcut değilse, topraklarında bir veya daha fazla hizmet kurumunu, işlevlerini ifaya yeterli olacak görevli ve araçlarla kurma; c) Bilimsel ve teknik çalışma ve araştırmaları geliştirmek ve devletin kültürel ve doğal mirasını tehdit eden tehlikelere karşı harekete geçmesine olanak sağlayacak müdahale yöntemlerini mükemmelleştirme; 61 The Commonwealth of Australia v. The State of Tasmania davasında (1 Temmuz 1983), Avustralya Sözleşmenin taraf devletlere liste içerisinde yer alan değerlerin korunması konusunda bir yükümlülük getirdiğini ileri sürmüş ve bu nedenle Tazmanya da Gordon Nehri üzerine yapılacak barajın yapımına diğerleri arasında Sözleşme kapsamında korunan bölgelere zarar vereceği gerekçesi ile karşı çıkmıştır. Avustralya Yüksek Mahkemesi verdiği kararında barajın yapılmasını engellemiştir. ( Bu karar bir ulusal mahkemenin Sözleşme kapsamında verdiği ve taraf devletlerin kendi sınırları içerisinde bulunan sit alanların korunması konusunda bir yükümlülük içerdiğine işaret eden ilk davadır (bknz. Akipek, Dünya Kültürel, s. 27). 41

18 F K. Başlar d) Bu mirasın saptanması, korunması, muhafazası, teşhiri, yenileştirilmesi için gerekli olan uygun yasal, bilimsel, teknik, idarî ve malî önlemleri alma ve e) Kültürel ve doğal mirasın korunması, muhafazası ve teşhiri konularında eğitim yapan ulusal veya bölgesel merkezlerin kurulmasını veya geliştirilmesini desteklemek ve bu alandaki bilimsel araştırmaları teşvik etme yükümlülüğü bulunmaktadır. Sözleşmenin 6. maddesi, taraf devletlere kültürel ve doğal mirasın toprakları üzerinde bulunduğu devletlerin egemenliğine tam olarak saygı gösterme ve ulusal yasaların sağladığı mülkiyet haklarına zarar vermeden, bu tür mirasın, bütün uluslararası toplum tarafından işbirliği ile korunması gereken evrensel bir miras olduğunu kabul etme yükümlülüğü yüklemektedir. Bu yükümlülük aynı zamanda 6. madde gereği yardım isteyen devletlere yardım etme sorumluluğunu da içermektedir. Her altı yılda bir taraf devletlerin Sözleşmenin kendi topraklarında uygulanması ile ilgili olarak rapor hazırlamaları gerekmektedir. Komitenin raporlara karşı bölgesel işbirliğini arttırmak amacıyla bölgesel yaklaşımı vardır.f62 Sözleşmenin 27. maddesi, taraf devletlere kültürel ve doğal mirasa karşı bağlılık ve saygı hislerini güçlendirmek için bütün uygun araçlarla ve özellikle eğitim ve tanıtma programlarıyla çaba gösterme yükümlülüğü getirmekte; 28. maddesi, kamuoyunu, kültür mirasını tehdit eden tehlikelerden ve Sözleşmenin uygulanması için yürütülen etkinliklerden geniş biçimde haberdar etme görevini yüklemektedir. Sözleşmeye taraf olan devletler ayrıca, UNESCO Genel Kuruluna, verecekleri raporlarda, kabul ettikleri yasal ve idari hükümler ve Sözleşmenin uygulanması için yaptıkları diğer işlemler hakkında bu alanda kazandıkları tecrübeyi ayrıntıları ile birlikte bildirmek durumundadırlar. Bu raporlar Dünya Kültür Mirası Komitesi'nin de dikkatine sunulmakta; Komite ise UNESCO Konferanslarında genel rapor vermektedir. Sözleşmenin örf ve adet hukukundan kaynaklanan yükümlülüklerine gelince, dünya devletlerinin neredeyse tamamının Sözleşmeye üye olması, kültürel ve doğal mirasın korunması konusunda örf ve adet kurallarının maddi öğesi olan devlet uygulamalarının gerçekleştiğini göstermektedir. Neredeyse bütün dünya devletlerinin üye olduğu bir sözleşmenin kasıtlı zarar vermeme konusunda bir 63 örf ve adet kuralının psikolojik öğesini oluşturduğunu da söyleyebiliriz.f Kültürel mirasın korunması konusunda devletlerin psikolojik olarak bu yönde örf ve âdetin oluşumuna karşı çıkmaları da söz konusu olmadığından, kültürel Francesco Francioni ve Federico Lenzerini, The Destruction of the Buddhas of Bamiyan and International Law, European Journal of International Law, Cilt: 14, Sayı: 4, 2003, , s

19 Kırkıncı Yılında Dünya Mirası Sözleşmesi ( ) mirasın korunmasının bütün devletler için bir yükümlülük olduğu ve buna bağlı olarak, kültürel mirasın korunmasının insanlığın bir bütün olarak ortak çıkarına 64 olduğu, diğer devletlere karşı ergaomnes yükümlülükler yüklediği söylenebilir.f Ancak bu konuya temkinli yaklaşan Garducci, Sözleşmede açık bir şekilde ortak çıkara (common interest) ilişkin bir yükümlülük olmadığını yalnızca uluslararası toplumun yükümlülüklerinin ikincil düzeyde olduğunu ifade etmektedir.f65 ETKİNLİK Sözleşmeyi rakamsal olarak değerlendirdiğimizde, oldukça başarılı olduğu söylenebilir. Sözleşmenin başarısı geleneksel egemenlik anlayışı ile etkin bir uluslararası dayanışma sistemini birarada başarılı bir şekilde dengelemesinden kaynaklanmaktadır.f FAncak, Sözleşmenin etkinliğini azaltan bazı kısıtlar bulunmak- 66 tadır. Bunlardan ilki, bir sit alanının dünya kültürel ve doğal mirası olarak kabul edilmesi için, ilgili taraf devlet tarafından önerilmesi gerekmektedir. Bu yönde bir öneri gelmeksizin Dünya Mirası Komitesi nin re sen harekete geçmesi mümkün değildir. Üzerinde birden çok devletin egemenlik veya yargı yetkisi hakkı iddiasında bulunduğu topraklarda bu amaçla ortak bir idare komisyonu oluşturulması gerekmektedir. Örneğin, dini anlamda önemli merkezler olan Vatikan, Kudüs ün Ağlama Duvarları, Afganistan daki Bamiyan Buda heykelleri, Bahaîliğin kurucusu Bahaullah'ın Hayfa'daki mezarı ve çevresinin Dünya Mirası Listesi ne dâhil edilmesine rağmen, Suudi Arabistan da bulunan İslam medeniyetine ait Mekke ve Medine'nin Suudi Arabistan tarafından Dünya Mirası Listesi ne aday gösterilmemesi Sözleşmenin eksikliğini göstermektedir. Oysa kültürel anlamda devlet egemenliği olan dini yerler ve Mısır Piramitleri gibi tarihi değerler, sadecedevlet egemenliği sınırları içerisinde bulananların değil; bütün dünya vatandaşlarının ve gelecek nesillerin ortak ilgi alanıdır. Oysa 2001 yılında Taliban hükümeti tarafından Kabil'in 150 km batısındaki 53 ve 36 metre 64 Gionata Buzzini ve Luigi Condorelli, Article 11 List of World Heritage in Danger, içinde Francesco Francioni &Federico Lenzerini (der), The 1972 World Heritage Convention: A Commentary, (Oxford: Oxford University Press, 2008), , s. 178: Roger O Keefe, World Cultural Heritage: Obligations to the International Community as a Whole?, The International and Comparative Law Quarterly, Cilt: 53, Sayı: 1, 2004, , s. 190: Francioni & Lenzerini, The Destruction of, 63: Kavram için bknz. Kemal Başlar, Uluslararası Hukukta Erga Omnes Kavramı, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni, Prof. Dr. Ergin Nomer e Armağan, Cilt: 22, Sayı: 2, 2002, ) 65 Bknz. Guido Garducci, Articles 4-7 National and International Protection of the Cultural and Natural Heritage, içinde Francesco Francioni & Federico Lenzerini (der), The 1972 World Heritage Convention: A Commentary, (Oxford: Oxford University Press, 2008), , ) Kavramın, Afganistan-Bamyan daki Buda Heykellerine ilişkin tartışılması hk. (bknz. Corrine Brenner, Cultural Property Law: Reflecting on the Bamiyan Buddhas' Destruction, Suffolk Transnational Law Review, Cilt: 29, 2006, , s. 262). 66 Francesco Francioni, Thirty Years On: Is the World Heritage Convention Ready for the 21st Century, Italian Yearbook of International Law, Cilt: 12, 2002, 13-38, s

20 F Özellikle, F K. Başlar yüksekliğindeki Buda heykellerinin tahrip edilmesi ve bu konuda uluslararası topluluğun çaresiz kalması Sözleşmenin geleneksel Vestfalya paradigmasını değiştirecek bir öğe içermediğini göstermektedir.f67 İkincisi, Sözleşme dünya üzerindeki kültürel ve doğal mirasın tamamını korumamaktadır. Dünya Mirası Sözleşmesi sınırlı ve seçkin örneklerin korunması amacını güttüğünden, kültürel mirasın kapsamlı korunamaması bir eksiklik olarak değerlendirilebilir. Listede yer alan değerlerin dünya üzerinde dengeli dağılması amaçlandığından, bir ülkede korunması ve gelecek nesillere aktarılması gerektiği halde, o bölgenin listede daha fazla temsil edilmesinden dolayı, özgün pek çok değer koruma altına alınamamaktadır. Sözleşme, aynı zamanda, ilk önerildiğinde Dünya Mirası Komitesi nce koruma altına alınmayan alanların daha sonra tekrar listeye dâhil edilebilmesi noktasında bir hüküm içermemektedir.f68 Sözleşmenin bugün itibariyle eksikliklerinden birisi dünya mirasına dâhil edilecek sit alanların dünya üzerinde dengeli dağılmaması ve listede yer alan alanların korunması konusunda yeterli derecede yardım yapılmamasıdır. Dünya Mirası Fonu ndan yapılacak yardımların oranının listeye dâhil edilecek alanların sayısının artması ile birlikte düşmesi özellikle az gelişmiş devletlerde bulunan 69 yeni alanların listeye dâhil edilmesini engelleyecek niteliktedirf F. Ayrıca her yıl listeye alınacak alanların sayısının 45 ile sınırlandırılması ve devletleri teşvik edecek unsurların giderek azalması uzun dönemde Sözleşmenin 70 olası yararlarını azaltabilir.f Avrupa daki alanların listede çok fazla sayıda olması nedeniyle diğer bölgelerde bulunan alanlara önem verilecek olması, Avrupalı devletlerin uzun dönemde Fona yapacakları katkının azalmasına neden 71 olabilirf F. Üçüncüsü, devletlerin listede yer alan değerleri koruması konusunda takdir hakları bulunmaktadır. Bu konuda devletlerin Sözleşme hükümlerine uymamasının somut bir yaptırımı bulunmamaktadır. Belki tek yaptırım, Sözleşme hükümlerine uymayan devletlerin listeye dâhil ettikleri değerlerin liste dışarısına çıkarılması veya tehlike altında olanlar listesine alınmasıdır. Örneğin, 2007 yılında Dünya Mirası Komitesi Umman da bulunan Arap Ceylan Koruma Bölgesini bu bağlamda Listeden çıkartmıştır.f Dünya Mirası Komitesi, 2007 yılında 72 Dünya Mirası Listesi nden tehlike listesine aldığı Galapagos Adalarını 2010 yı- 67 Francioni & Lenzerini, The Destruction of the, s Francioni, Thirty Years on:, s Craig Forrest, International Law and Protection of Cultural Heritage, (Oxford: Routledge, 2010), 285: Ana Filipa Vrdoljak, Article 14 The Secretariat and Support of the World Heritage Committee içinde Francesco Francioni & Federico Lenzerini (der), The 1972 World Heritage Convention: A Commentary, (Oxford: Oxford University Press, 2008), , s Forrest, International Law,s Ibid. 72 Francioni and Lenzerini, The Destruction of the, s