TÜRKiYE 1 DE HAC ORGANiZASYONU SEMPQzyUMU

Transkript

1 . l+o ~oy TÜRKiYE 1 DE HAC ORGANiZASYONU SEMPQzyUMU (Tebliğ ve Müzakereler) (7-9 TEMMUZ 2006) Dem, No: Tas. No:

2 Diyanet işleri Başkanlığı Yayınları: 691 ilmi Eserler: 119 Türkiye'de Hac Organizasyonu Sempozyumu (Tebliğ ve Müzakere/ei) Editör: Dr. Mehmet BULUT Grafik-Tasarım: TN iletişim ( ) Baskı Kontrol: M. Ali SOY Baskı: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret işletmesi OSTIM Örnek Sanayi Sitesi 1. Cd 358. Sk. No: Yenimahalle 1 Ankara Mayıs 2007, Ankara y ISBN Diyanet işleri Başkanlığı iletişim Adresi Eskişehir Yolu 9. km. Çankaya 1 Ankara tel.: faks: diniyayinlar@diyanet.gov.tr

3 Ölümlere Yol Açabilen izdiham Olayları Karşısında Şeytan Taşlama Veeibesinin Edasıyla ilgili Bir Değerlendirme Prof. Dr. Hamza AKTAN Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Hac Farizası Hac mürnin bir mükellef için, emr-i ilahiyi yerine getirmek üzere, tazim edilecek makamları ömründe en az bir defa ziyaret etmekten ibaret, edası farz olan mali ve bedeni bir ibadettir. Rükünleri, vacipleri, sünnetleri ve müstehaplarıyla "haccın" tam olarak edası için yerine getirilmesi gereken mükellefiyetiere "nüsük" veya "mensek" denilmiştir. Mensek kelimesinin çağulu "menasik" olarak ifade edilir. "Menasik-i hac" islam ümmetine Hz. Peygamber (s.a.) tarafından gösterilmişvetalim edilmiştir. EbO'z-Zübeyr Cabir b. Abdullah'tan naklediyor: "Resuluilah (s.a.) Müzdelife'den hareket etti. Üzerinde vakar ve sükunet vardt. insanlara da sakin olmalarmt emretti. Muhassir vadisinde hayvantnt htzlandtrdt. insanlara iki parmak arasmda attfacak ölçüde küçük çakti taş Jany/a cemre/eri atmalartnt emretti ve menasik-i hacct benden alm. Belki bu ytfdan sonra sizi göremeyebilirim" buyurdu. 1 Aynı hadis Taberanl'nin tahricinde Cabir b. Abdullah'tan şu ifadelerle nakledilmektedir: "Resulullah't (s.a.) bayramm ilk gününde (yevmü'n- nahr) hayvanmm üzerinde gördüm. insanlara 'menasik-i hacct benden alm. Çünkü bilemiyorum, belki bir daha hac yapamam' diyordu." 2 ResOiullah'ın (s.a.) menasik-i hacda bilmeyerek takdimvetehir yapanlar ve unutaniara çoğu kere "yap, zaran yok' cevabını verdiği sahih rivayetlerle Beyhakl, Sünenü'I-Kübra, K. el-hac, Bab 203, Hadis no. 9307; Ayrıca bakınız Malik, Muvatta', imam Muhammed Rivayeti, K. el-hac, Bab 33, Hadis no. 465; Şafii, Müsned, K. el Hac, Bab 6, Hadis no Taberanl, Müsnedü'ş-Şamiyyin, ll, 54, Hadis rıo. 908.

4 TÜRKIYE'DE HAC ORGANiZASYONU SEMPOZYUMU nakledilmektedir. Mesela ikrime'nin ibn Abbas'tan rivayetine göre, Resulullah'a Mina günlerinde muhtelif sorular geliyor, Resuluilah (s.a.) hepsine "zaran yok' cevabını veriyordu. Biri geliyor kurbanı kesmeden tıraş oldum diyor, Resuluilah (s.a.) "zaran yok' buyuruyor, başka biri gelip cemreyi akşam olduktan sonra attım diyor, ona da "zaran yok' cevabını veriyordu. 3 Konuyla ilgili hadis Buharl'nin metninde şu ifadelerle nakledilmektedir: "İbn Ömer rivayet ediyor. ResOluilah (s.a.) Veda Haccında insanlar kendisini görsünler için devesinin üzerinde durdu. insanlar O'na sorular sormaya başladılar. Bir zat 'bilemedi m, kurban kesmeden tıraş oldum' dedi. ResOluilah (s.a.) 'kes, zaran yok' buyurdu. Bir diğeri 'bilemedim, cemre/eri atmadan kurban kestim' dedi. ResOluilah (s.a.) ona da 'at, zaran yok' buyurdu. Takdim ve tehir ile ilgi o gün kendisine ne sorulmuşsa hepsine 'yap, zaran yok' cevabını verdi." 4 Nesel'nin Sünen'inde tahriç ettiği hadiste ibn Abbas, Hz. Resulullah'ın (s.a.) takdim ve tehirle ilgili bütün sorulara "yap, zaran yok' cevabını verdiği ve bir kefaret gerektiğinden de söz etmediğini rivayet etmiştir. 5 Şeytan T aşiama (Remy-i Cemerat) 298 Tanım Türkçemizde "şeytan" taşlama olarak ifade edilen remy-i cemerat/cemreleri atma haccın vaciplerindendir. Cemerat küçük çakıl taşı anlamına gelen "cemre" kelimesinin çoğuludur. Şer'l bir ıstılah olarak remy-i cemerat belli bir mekanda, belli bir zamanda, belirli vasıf ve sayıdaki çakıl taşlarını atmayı ifade eder. Cemrelerin atılması sözlük anlamıyla küçük taşların, yani çakıl taşlarının atılması anlamına gelir. Cemre ismi cemrelerin atıldığı mahallin de adı olmuştur. Bu anlamda cemrelerin üç ayrı mekandan ibaret atım mahallerine ilk veya küçük cemre, orta cemre, büyük veya Akabe Cemresi adları verilmiştir. Cemreleri atmak için tayin edilmiş olan mekan Mina vadisinde, vadi tabanında ilk/küçük, orta, Akabe/büyük adıyla anılan, cemreleri atma mahalleridir. Cemreleri atma zamanı bayramın ilk günü (yevmü'n-nahr) Akabe Cemresinin atılmasıyla başlar. ilk gün sadece Akabe Cemresi atılır. Yevm-i nahr'ı takip eden üç güne de "teşrlk günleri" (eyyamü't teşrlk) denilmiştir ki, bu günlerde sırayla ilk, orta ve Akabe cemreleri atılır. Mina'dan erken ayrılmak isteyen hacılar ikinci teşrlk gününde, yani bayramın üçüncü günü ayrılabilirler. isteyenler için bu ilk ayrılışa "nefr-i evvel" adı verilmiştir. Erken ayrılanlar üçüncü teşrlk gününün yani bayramın dördüncü gününün cemrelerini atmamış olurlar. Bunda bir beis yoktur. Zira Kur' an' da- "sayılı 3 Malik, Muvatta', Bab, 55, Hadis no. SOO; Buhar!, Sahih, K. el-hac, Bab 129, 1647, 1648, 1649, 1650; Nesel, Sünen, K. el-hac, Bab 224, Hadis no. 3067, Bab 229, Hadis no. 4073; Tayalisl, Müsned, ı, Buhar!, Sahih, K. el-hac, Bab 130, Hadis no Nesel, Sünen, K. el-hac, Bab 227, Hadis no

5 günlerde {eyyam-t teşrlkte telbiye ve tekbir getirerek) Allah't anm. Kim iki gün içinde acele edip (Mina'dan Mekke'ye) dönmek isterse, ona günah yoktur. Kim geri kaftrsa ona da günah yoktur. Bunlar günahtan sakmanlar içindir. Allah'tan korkun ve bilin ki hepiniz onun huzurunda toplanacakstntz"6 buyurulmuştur. Teşrlk günlerinin üçüncüsünde, yani bayramın dördüncü gününde Mina günleri tamamlanır. Hacılar dördüncü günde öğleden önce son cemreleri atıp akşam olmadan Mina'da_n ayrılırlar. Mina'yi hacıların boşaltlığı bu son ayrılışa "nefr-i sani" denilmiştir. - Tarihi Arka Plan: İlk Cemre Mina'da ilk cemreyi kimin attığı ve niçin attığıyla ilgili olarak ibn Abbas şu açıklamayı yapmıştır: "Şeytana ilk taşt atan İbrahim Peygamberdir. Hz. İbrahim menasik-i hacct edaya başladtğt strada şeytan ona Akabe Cemresinde göründü. İbrahim (a.s.) ona 7 tane çakti taşt attt, şeytan yere girip kayboldu. Sonra ikinci cemrede tekrar göründü, yine ona 7 taş attt. Tekrar yere girip kayboldu. Üçüncü cemrede tekrar göründü. İbrahim (a.s.) ona tekrar 7 taş attt." ibn Abbas bu açıklamayı yaptıktan sonra "şeytant taşlaym. Atamz İbrahim'in dinine tabi olun" dedi.7 Şeytan taşlamanın Peygamberimiz ile ilgili bir açı~laması da şöyledir: Ata ibnü's-saib'in ibn Abbas'tan rivayetine göre "Cebrail (a.s.) Peygamberimize geldi, haccm menasikin i göstermek üzere O'nunla birlikte yürüdü. Sebir dağt onun için yan/dt. Oradan Mina'ya girdi. Sonra stray/a Resu/ullah'a (s.a.) cemreleri, Müzdelife'yi ve Arafat't gösterdi. Bu arada şeytan birinci cemrenin yanmda Peygamberimize göründü. Peygamberimiz ona 7 çakti taşt att1. Şeytan gözden kayboldu. İkinci cemrede tekrar göründü. Peygamberimiz 7 taş daha att1. Tekrar gözden kayboldu. Üçüncü cemre olan Akabe Cemresinde tekrar göründü. Peygamberimiz 7 taş daha attt. Şeytan yine kayboldu ve gitti.'' 8 Bu rivayetlere binaen haccın vaciplerinden olan cemrelerin atılmasıyla şeytanın taşlanması arasında bir ilişki kurulmuş ve cemrelerin atılmasına Türkçemizde "şeytan taşlama" denilmiştir Olaya hikmet penceresinden bakılacak olursa mürnin cemrelere attığı taşlarla aslında içindeki nefsiyle mücadelesini, heva ve heveslerine karşı çıkışını temsil etmektedir. Cemrelere attığı taşlarla hayatının kalan kısmında içindeki şeytanıyla, kendi nefsiyle kararlı bir mücadelesini başlatmaktadır. Bu mücadelede ne kadar başanya ulaşırsa attığı taşlar o oranda kıymet ve anlam kazanacaktır. Ne kadar başarısız olursa o nispette de anlamını kaybetmiş olacaktır. 6 Bakara, 2/ Beyhak1', Sünenü'I-Kübra, K. el-hac, Bab 236, Hadis no Beyhak1', Sünenü'I-Kübra, K. el-hac, Bab 236, Hadis no

6 TÜRKiYE'DE HAC ORGANiZASYONU SEMPOZYUMU Remy-i Cemerat Tanımının Açılımı Remy-i cemeratın tanımında belli bir mekanda, belli bir zamanda, belli vasıf ve sayıda taşın atılmasından söz edilmişti. Belli mekandan maksat Mekke vadilerinden Muhassir Vadisi ile Akabe Cemresi arasında kalan ve Mina adı verilen vadide yer alan ve küçük, orta, büyük/akabe isimleriyle anılan üç ayrı cemre atım mahallidir. Mina genişliği az fakat boyu yaklaşık iki mil olan dar ve uzun bir vadidir. Mina'yı çevreleyen dağların Mina'ya bakan tarafları Mina'dan sayılır. Dağların arka yüzleri Mina'dan sayılmaz 300 "--- Belli zamandan maksat ise Zilhicce ayının 1 O' u, yani kurban bayramının birinci gününden başlayarak, teşrlk günleri adı verilen müteakip üç günü, Zilhiccenin 11, 12, 13 üncü günlerini içine alan dört günlük zaman dilimidir. Zilhiccenin 1 O uncu günü yani, kurban kesim günü Akabe Cemresine yedi taş atılır. Diğer cemrelere atı lmaz. Zilhiccenin 11, 12 ve 13 üncü günlerinde ise üç cemreden her birine yedişer adet taş atılır ki, bu üç güne de teşrlk günleri/eyyarn-ı teşrlk denilmiştir. Böylece her gün 21 taş atılmış olur. ilk gün Akabe Cemresine atılan 7 taşla birlikte atılan toplam taş sayısı 70 olur. Müslim'in rivayetine göre Cabir b. Abdullah ResOiullah'ın (s.a.) ilk gün Akabe Cemresine yedi adet taş attığını her taşla birlikte tekbir getirdiğini anlatır. Buhar!' nin rivayetine göre ibn Ömer de ResOiullah'ın (s.a.) her cemrede yedi adet taş attığını ve her taşla birlikte tekbir getirdiğini söylemiştir. Taş Atmanın Hükmü Müzdelife"den Mina'ya intikal edildiği ilk gün, yani Zilhiccenin onuncu günü Akabe Cemresini atmak bütün mezheplere göre vaciptir. Akabe Cemresi atıldıktan sonra kurban kesilir ve müteakiben tıraş olunur. Akabe Cem ~esini atma, kurban kesme ve tıraş olma şeklindeki sıralama Hanefilere göre vacip, diğer mezheplere göre sünnettir. 9 Cumhura göre teşrlk günlerinin ikincisinde, yani kurban bayramının üçüncü günü, başka bir deyişlezilhiccenin 12 nci günü Mekke'ye dönüş için Mina'dan ayrılmak isteyen o günün cemresini attıktan sonra ayrılabilir. Teşrlk günlerinin üçüncüsün~ yani Zilhiccenin 13 ncü gününe kalmak isteyen Mina'da kalabilir. Mina'da kalanların son günün cemresini de atmaları gerekir. Hanefllere göre haccın rüknü Arafat'ta vakfe ve ziyaret tavafıdır. Cemreleri atma ise haccın tamamlayıcı unsurlarındandır. Dileyen ikinci teşrlk günü cemreleri attıktan sonra üçüncü teşrlk gününe, yani bayramın dördüncü gününe kalmadan Mina'dan ayrılabilir. Mina'dan erken ayrılmak isteyen kişi, dördüncü günün sabah vakti girmeden ayrılmalıdır. Sabah oluncayakadar Mina'da kalmışsa artık o günün taşını atmadan Mina'dan 9 Zühayll, a.e., lll, 495.

7 HAC MENAsiKi - ll ayrılamaz. 10 Şafiller 11 ve Hanbelllere 12 göre de cemreleri atmak haccın vikiplerindendir.b Cemreleri kişinin bizzat kendisinin atması gerekir. Hapis, tutuklu, hasta, hamile veya takatsiz olup cemreleri kendisi atamayacak olanlar cemreleri vekil marifetiyle atarlar. Yahya ei-leysl nakl ediyor: "imam Malik' e çocuklar ve hastalar adma cemre atiiabilir mi" diye soruldu. Malik "evet atiiabi Iir" cevabm1 verdikten sonra "ancak hasta olan şah1s kendisi için taşm atlldjği zamam tahmin ederek evinde tekbir getirmelidir ve kefaret olarak bir küçükbaş hayvan kurban etmelidir' demiştir. 14 Malikilere göre cemreleri kendisi atamayıp vekil tayin eden kimsenin bu nedenle kurban kesmesi gerekiyorsa da diğer mezheplere göre dem/kurban gerekmez. Günümüz Vakıası Dikkate Alınarak Naslar ışığındaremy-i Cemerat Pek tabiidir ki, mükelleflerin içlerine sinerek hac yapabilmeleri, menasik-i haccı, mensup oldukları mezheplerin müftabih kavillerine ve efdaliyet hükümlerine göre ifa edebilmelerine bağlıdır. Bu imkanı sağlamak ise başta Suudi yetkilileri olmak üzere islam ülkelerindeki siyasi iradelere, teknik imkanlara, sivil toplum örgütlerinin çabalarına bağlıdır. Son yıllarda islam ülkelerinde tarım toplumundan sanayi toplumuna intikal süreciyle birlikte fertlerin gelir ve eğitim düzeylerindeki yüksel iş, buna paralel olarak ulaşım imkanlarının kolaylaşması, yıldan yıla hac farizasını ifa etmek üzere hacca gelen Müslümanların sayısında hızlı Öir artışa neden olmuştur. Yıldan yıla bu artış devam edecek görünmektedir. Bu durum da hacda büyük bir izdihama neden olmaktadır. Aşırı izdihamı önlemek üzere nüfus oranlarına göre islam ülkelerine kotalar konulmaktadır. Ümeranın ve ulemanın görevi hac menasikinin cereyan ettiği mahallerde hac görevini mezhebindeki içtihadara göre ifa etmek isteyen her Müslümanın rahatça hac yapabilmesini sağlayacak çareler, projeler üretmektir. Biz cemrelerin atılması konusunu incelerken mevcut durumu bir veri olarak kabul etmek ve değerlendirmelerimizi buna göre yapmak durumundayız. Zira her yıl izdiham ve panik nedeniyle onlarca bazen yüzlerce Müslümanın ezilerek ölmekte olduğu gerçeğini görmezden gelemeyiz. Şari-i Hakim olan Allah (c.c.) ve O'nun ResGiü (s.a.), müminlerin sıkıntıya düştükleri her konuda bir kolaylık göstermişlerdir. Cenab-ı Hak Kur'an'da "Allah, kimseye gücünün ötesinde bir tekiifte bulunmaz'' buyurmuştur. 15 "Meşekkat teysi ri ce/b eder' 16 şeklinde formüle edilen fıkıh kuralı da zorluğun söz konusu olduğu yerde kolayiaştırma prensibinin devreye gireceğini ifade eder Kasanl, Bedayiü's-Sanayi', ı, ei-mühezzeb, ı, ı Makdlsl, eş-şerhü'i-kebir, lll, 522. n ei-mühezzeb, 1, Malik, Muvatta', Leysl rivayeti, K. el-hac, Bab 71, Hadis no Bakara, 2/ Mecelle, Madde 17.

8 TÜRKIYE'DE HAC ORGANiZASYONU SEMPOZYUMU Cemreleri atarken kişiler doğal olarak kendi mezheplerinin görüşlerine göre sünnete uygun, mendup, müstehap vakitleri tercih etmektedirler. Bu nedenle özellikle günün belli saatlerinde izdiham oluşmakta, panik sebebiyle ölümler de bu zamanlarda meydana gelmektedir. O halde, can güvenliği için mekan genişliği ve rahatlığı sağlanıncaya kadar izdihamı önlemek üzere cemreleri atmanın, günün her saatine yayılması bir çözüm olarak görülmektedir. Acaba naslar cemrelerin günün her saatinde atılmasına, böylece izdihamdan kaçınılmasına imkan vermekte midir? Bu konuda bir değerlendirme yapabilmek için Sünnet müdevvenatında yer alan konuyla ilgili rivayetlerin dikkate alınması gerekmektedir. Cemreleri Atma Vakti..., '),;.. \ ' Naslar ışığında Cemreleri Atma Vakti Kurban Bayramının ilk Günü (Yevmü'n-Nahr) Haccın menasiki ile ilgili detaylar Kur'an'da yer almamaktadır. Kur'an'da Beytullah'ı tavaf, Safa ve Merve arasında sa'y, Arafat'ta vakfeden ve Müzdelife'de Meş'arü'I-Haram'da Allah'ı (c.c.) zikretmekten söz edilir. Cemrelerin taşlanması ile ilgili menasi k tümüyle Hz. ResOlu Ilah'ın (s.a.) kavii ve fiilierinden alınmıştır. ilk Gün Akabe Cemresini Atmada M üstehap Vakit İlk gün Akabe Cemresini Hz. Peygamber'in (s.a.) attığı vakit ile ilgili kav- 11 ve fiili hadisler, sünnet müdevvenatında aşağıdaki ifadelerle yer almıştır: Eb O Zübeyr Cabir' den rivayet ediyor: 11 Hz. ResOluilah (s.a.) Akabe Cemresini kuşluk vaktinde att1. Müteakip cemre/eri ise zeval vaktinden sonra attl.1117 Cabir' den gelen rivayete göre 11 ResOluilah (s.a.) kurban m birinci günü Akabe Cemresini kuşluk vaktinde, müteakip günlerde ise zeval vaktinden sonra atardl Cabir'den gelen hadisi Beyhaki şu ifadelerle kaydetmiştir: Cabir b. Abdullah 11 Ben ResO/ullah'm (s.a.) birinci günde Akabe Cemresini kuşluk vaktinde att1ğm1 gördüm. 9 tek cemredir. Müteakip günlerde ise cemre/eri güneşin zevalinden sonra att1ğm1 gördüm İbn Abbas'tan gelen rivayete göre İbn Abbas şöyle demiştir: 11 ResOluilah (s.a.) bizi yani Muttalib oğullan çocuklanm Müzdelife gecesinde Mina'ya önden gönderdi. Bizi gönderirken eliyle bacaklanm1za hafifçe vuruyor, 'Yavrulanm! Güneş doğmadan cemre/eri atmaym' diyordu Müslinı, Sahfh, K. el-hac, Bab 53, Hadis no Nesel, Sünen, K. el-hac, Bab 221, Hadis no Nesel, Sünen, K. el-hac, Bab 227, Hadis no. 4070; Beyhakl, Sünen, K. el-hac, Bab 210, Hadis no Ahmed b. Hanbel, Müsned, ı, 324, Hadis no. 2082; ibn Mace, Sünen, K. ei-menasik, Bab

9 HAC MENAsiKi - ll Keza ibn Abbas'tan gelen bir rivayete göre de 11 Hz. Peygamber (s.a.) zevcelerine, yürürnede yavaş ve güçsüzlere Müzdelife gecesinin erken sabahmda yola Çikmalarrni emreder, sabah olmadan cemreyi atmamalarrnj tembih ederdi Miksem'in ibn Abbas'tan rivayet ettiğine göre Resuluilah (s.a.) Haşim 11 oğull.arına Ey kardeşimin çocuk/an! insanlar kalabalik/aşmadan önce Mina'ya gidin. Acele edin, acele edin. Cemreyi güneş doğmadan önce atmayrn" buyurmuştur. 22 Bu rivayetleri esas alan fukahanın bir kısmı ilk gün Akabe Cemresini atma vaktinin sabah vaktiyle girdiğini, dolayısıyla sabah olmadan atılmasının caiz olmadığı soncunu çıkarmışlardır. Diğer bir kısmı ise atma vaktinin sabah vaktiyle başladığı ancak güneş doğduktan sonra atılmasının müstehap olduğu hükmüne varmışlardır. Öğleye kadar atılması gerektiği öğle sonrasına kalırsa kazaya kalmış olacağı görüşünü ileri sürenler de olmuştur. Bu rivayetlere binaen imam Malik ilk gün Akabe Cemresinin atılabiimesi için sabah vaktinin girmiş olması gerektiği görüşüne varmıştır. Süfyanü's Sevrl de, cemrenin ancak güneş doğduktan sonra atılabileceği görüşündedir. Ebu Hanife, Ebu Yusuf, imam Muhammed, Ahmed b. Hanbel ve ishak ilk gün Akabe Cemresinin güneş doğduktan sonra atılması gerektiği, ancak güneş doğmadan atılırsayeterli olmakla birlikte günaha girilmiş olacağı kanaatindedirler. Ebu Hanife'ye göre Akabe Cemresi gün batımına kadar atılabilir. Ebu Yusuf'a göre ise ilk günün zeval vaktine kadar atılabilir. 23 ibn Ömer'den Buharl'nin kaydına göre 11 Resulullah (s.a.) ailesinden güçsüz olanları önden gönderiyor, onlar gecenin bir vaktinde Meş'ar-i Haram'da bir miktar durup sonra sabah namazını Mina'da kılmak üzere devam ediyorlar, fecir ile birlikte cemreleri atıyorlardı. Bu rivayet kadınlar ve onlarla beraber olan güçsüzler için fecir ile birlikte cemreyi atmalarının caiz olduğuna delildir ilk Gün Akabe Cemresini Geceleyin Atma Yevmü'n-nahr olarak da isimlendirilen ilk gün cemresinin arife gününü bayramın birinci gününe bağlayan geceden itibaren atılmaya başlanabileceğini belirten hadis rivayetleri mevcuttur. 62, Hadis no. 3025; Tirmizi, Sünen, lll, 240, Hadis no. 893; EbO DavOd, Sünen, K. ei-menasik, Bab 66, Hadis no_ 1940; Beyhakl, Sünen, K_ el-hac. Bab 21 O, Hadis no. 9347, 9348; Karşılaştırınız Nesel, Sünen, K. el-hac, Bab 222, Hadis no.3064; Taberanl, ei-mu'cemü'i Keb/r, Xl, 385, Hadis no EbO DavOd, Sünen, K. ei-menasik, Bab 66, Hadis no. 1941; Beyhakl, Sünen, K. el-hac, Bab 21 O, Hadis no. 9350; Karşılaştırınız Nesel, Sünen, K. el-hac. Bab 222, Hadis no. 3065, ayrıca Bab 227, Hadis no Tahavl, Şerh Meani'I-Asar, ll, 217, Hadis no Malik, Muvatta', imam Muhammed rivayeti, K. el-hac, Bab 58, Hadis no Şevkan i, Neylü'/-Evtar, V, 127.

10 TÜRKiYE'DE HAC ORGANiZASYONU SEMPOZYUMU 304 ;>oo-- Siyer ve hadis kayıtlarına göre Hz. ResOluilah (s.a.) arife günü akşamı, akşam namazını kılmadan Arafat'tan ayrılmış yatsı vaktine doğru Müzdelife'ye gelmiş, akşam ve yatsı namazını Müzdelife'de birleştirerek kılmıştır. Hacıların kısm-ı azaını ile birlikte Müzdelife'de gecelemiş, sabah namazını Müzdelife'de kılmıştır. Çobanların, hacılara su dağıtma görevi olanların, güçsüzlerin, kadın ve çocukların sabahı beklemeden, ortalık tenha iken önden Mina'ya gitmelerine, bunlardan bazılarına sabah olmadan Akabe Cemresini atmalarına, hatta Mekke'ye intikal edip sabah namazını Mekke'de evlerinde kılmalarına izin vermiştir. Bu konuyla alakalı hadisler de sünnet müdewenatında şu ifadelerle kaydedilmiştir: Urvetübnü'z-Zübeyr'den naklediliyor: "Hz. ResOluilah (s.a.) Müzdelife'de zevcesi Ümmü Selerne'ye önden gitmesini söyledi. O da Mina'ya vanp Akabe Cemresini att1ktan sonra sabah namazmi Mekke'de ktfd1." Bu rivayetten Ümmü Selerne'nin sabahın olmasına çok zaman varken Akabe Cemresini attığı sonucu çıkmaktadır. Bazı fukaha bu rivayete dayanarak Akabe Cemresinin geceleyin atılmasını caiz görmüşlerdir. 25 Müstedrek'te bu hadisin Sahiheyn'in şartlarını taşıyan sahih bir hadis olduğu, fakat Sahiheyn'de tahriç edilmediği kaydedilmiştir. Bu hadis, Şafii'nin Müsnedin'de ve Beyhaki'nin Sünen'inde "Hz. ResOluilah (s.a.) Ümmü Selerne'ye Müzdelife'den erken aynlmas1, sabah namazmi da Mekke'de ktfmasm1 emretti'' ifadesiyle de nakledilmiştir. 26 Ata b. Ebi Rebah Aişe Binti Talha'dan, o da halası Hz. Aişe'den naklediyor: "Hz. ResOluilah (s.a.) zevcelerinden birine Müzdelife'den erken hareket etmesin/, Akabe Cemresini at1p evinde sabahlamasm1 emretti." Ata b. Ebi Rebah vefat edinceye kadar böyle yapmıştırp Hişam b. Urve'nin babasından, onun da Hz. Aişe'den (r.a.) rivayetine göre ResOluilah (s.a.) kurban bayramının ilk gecesinde (leyletü'n-nahr) zevcesi Ümmü Selerne'yi önden Mina'ya gönderdi, O da sabah olmadan cemreleri attı. Sonra yoluna devam edip Beytullah'ta ziyaret tavafını yaptı. 28 Hişam b. Urve'nin babasından gelen rivayete göre Hz. ResOluilah (s.a.) Ümmü Selerne'ye Müzdelife'den hemen ayrılmasını Mekke'ye varıp sabah namazını orada kılmasını söylemiştir. 2 9 Esma Binti Ebu Bekir'in azadlı kölesi Abdullah'ın rivayetine göre Hz. Esma Arafat'tan Müzdelife'ye intikal ettikten sonra Abdullah'a "oğlum bak ba- 25 EbQ DavOd, Sünen, K. ei-menasik, Bab 66, Hadis no. 1942i Müstedrek, Ewelü K. el-menasiki Beyhakl, Sünen, K. el-hac, Bab 211, Hadis no. 9354i Darakutnl, Sünen, K. el-hac, Babü'l-Mevaklt, ll, 276, Hadis no. 18Bi Tahavl, Şerh Meani'I-Asar, ll, Şafii, Müsned, K. el-hac Mine'I-Emall, 1, 369, Hadis no. 171 O i Beyhakl, Sünen, K. el-hac, Bab 211, Hadis no _ 27 Nesel, Sünen, K. el-hac, Bab 223, Hadis ~o a Beyhakl, Sünenü'I-Kübra, K. el-hac, Bab 211, Hadis no Beyhakl, Sünenü'I-Kübra, K. el-hac, Bab 211, Hadis no

11 HAC MENAsiKi - ll ka/im ay batt1 ml' diye sormuş, Abdullah batmadığını söylemiştir. Bu arada bir süre namaz kılmış, sonra tekrar ayın batıp batmadığını sormuş, Abdullah battı dedikten sonra kalkıp Mina'ya doğru yola çıkmış, Mina'ya vardığında Akabe Cemresini atmış ve Mekke'deki evine gidip sabah namazını evinde kılmıştır. Abdullah, 11 Hammefendi! Cemre/eri gece att1k'' demiş, Hz. Esma da 11 0ğu/cuğum! Biz ResCilu/lah (s.a.) zamanmda böyle yapard1k'' demiştir.. 11 Bir diğer rivayette Abdullah Hz. Esma'nın ResCilu/lah (s.a.) kadmlara, gün doğmadan cemre/eri atmalan için izin verdf' dediğini söylemiştir. 30 Muhbir'in Hz. Esmadan rivayetine göre Esma geceleyin birinci Akabe Cemresini atmış, Muhbir 11 cemre/eri gece att1k'' deyince Esma 11 ResCilu/lah (s.a.) zamanmda biz böyle yapard1k'' demiştir. 3 1 Hz. Esma'nın ay battıktan sonra Müzdelife'den ayrıldığı kaydı dikkate alındığında Müzdelife gecesi Zilhicce'nin 1 O' u olduğuna göre ay güneşten 8 saat sonra batmış, Esma Müzdelife'den sabah vaktine üç dört saat kala hareket etmiş, Akabe Cemresini atıp vakit kaybetmeden Mekke'ye varmıştır. Abdullah b. Ömer'in azatlısı Ebu Bekir b. Nafi' babasından, o da Abdullah b. Ömer'in zevcesi Safiye Binti Ebi Ubeyd'in biraderinin kızından naklediyor ki, bu kadın Müzdelife'de doğum yapmış, bu nedenle Safiye de onunla beraber Müzdelife'de kalmıştır. Mina'ya ancak güneş battıktan sonra gelebilmişlerdir. Abdullah b. Ömer onlara cemrelerini atmalarını söylemiş, bunun için kefaret gerektiğini de söylememiştir. 32 ibn Adiy babasından rivayet ediyor: 11 ResCilu/lah (s.a.) çobaniann bir gün gelip cemre/eri atma/anna, bir gün de gelmemeleri ve hayvan/annm başmda kalmalanna ruhsat verdi Ebu'I-Beddah b. Adiy babasından Hz. Resulullah'ın çobanlara, cemreleri geceleyin ve birleştirerek atmalarma ruhsat verdiğini rivayet etmektedir. 34 Ata'nın ibn Abbas'tan rivayetine göre Resuluilah (s.a.) 11 çobanlar gündüzün hayvanlarm I otlatiri ar, geceleyin cemre/eri atarlar' buyurdu. 3 5 imam Muhammed Muvatta'da ilgili hadisin açıklamasında Hz. Resulullah'ın (s.a.) çobaniara üç hususta ruhsat verdiği sonucunu çıkarır. Bu üç husus Mina'da geeelernek zorunda olmamaları, cemreleri cemederek atmaları ve cemreleri geceleyin atmalarıdır ' ---ooo-)1: 3o Müslim, Sahlh, K. el-hac, Bab 49, Hadis no. 1291; İbn Huzeyme, Sah'ih, IV, 280; Beyhak1, Sünen, K. el-hac, Bab 211, Hadis no. 9351, EbO DavOd, Sünen, K. ei-menasik, Bab 66, Hadis no. 1943; Beyhakl, Sünen, K. el-hac, Bab 211, Hadis no Beyhak1, Sünenü'I-Kübra, K. el-hac, Bab 227, Hadis no Beyhakl, Sünenü'I-Kübra, K. el-hac, Bab, 229, Hadis no. 9459, İbn Huzeyme, Sahlh, IV, 319; Beyhakl, Sünenü'I-Kübra, K. el-hac, Bab 229, Hadis no. 9458; Nese1, Sünen, Bab 225, Hadis no. 3068, Malik, Muvatta', imam Muh. rivayeti, K. el-hac, Bab50, Hadis no Malik, Muvatta', imam Muh. rivayeti, K. el-hac, Bab 50, Hadis no. 494.

12 TÜRKiYE'DE HAC ORGANIZASYONU SEMPOZVUMU Şevkani kadınlara verilen izni n kadınlar için Akabe Cemresini gece yarısından sonra atmanın caiz olduğuna delil kabul eder. Söz konusu izinle kadınların Meş'ar-i Haramdan geçmeleri kaldırılmıştır sonucunun çıkarılmasını doğru bulmazp Nafi'in ibiı Ömer'den nakline göre ibn Ömer şöyle demiştir: Kim cemre günlerini unutur veya cemreleri geceye bırakırsa ertesi günü zeval vaktine kadar atmasın. ibn Ömer yevmü'n-nahrin/ilk günün cemresini ayırmış Akabe Cemresini kim unutursa geceleyin atabilir demiştir. 38 Mezheplere Göre Cemreleri Atma Vakti 306 -oo<>-- ilk Cemre Olan Akabe Cemresini Atma Vakti "Mina günleri" olarak ifade edilen Mina'da geeeleme ve cemreleri atma süresi Müzdelife'den Mina'ya intikal edildiği Zilhiccenin 1 O uncu gününden başlar, teşrlk günleri/eyyarn-ı teşrlk adı verilen 11, 12 ve 13 üncü günleri içine alan, 13 üncü günün akşamında sona eren dört gündür. ilk cemre Kurban Bayramının birinci günü sadece Akabe Cemresinde atılır. Yukarıda sözü edilen naslar ışığında fukahanın bir kısmı yevm-i nahrda atılan ilk gün cemresinin Zilhiccenin dokuzunu onuna bağlayan gecenin yarısından itibaren atılabileceği görüşüne vanrken bir kısmı sabah vaktinin girmesiyle, diğer bir kısmı da ancak güneş doğduktan sonra atılabileceği hükmüne varmışlardır. ~ Akabe Cemresini atma vakti imam Şafii'ye göre Müzdelife'den Mina'ya intikal edildiği gecenin yarısından itibaren başlar, kuşluk vaktinde vacip olur. 39 Kadi iyad'ın belirttiğine göre imam Şafii Akabe Cemresinin gece yarısından itibaren atılabileceği görüşündedir. 40 imam Şafii bu görüşünü yukarıda kaydettiğimiz Hişam b. Urve'nin babası Urve'den, Hz. ResGiullah'ın zevcesi Ümmü Selerne'ye Müzdelife'den erken ayrılması ve sabah namazını Mekke'de kılmasını emrettiği rivayetine dayandırır. Şafillere göre Akabe Cemresini atmada efdal olan vakit güneşin yükselmeye başlamasıyla zeval vakti arasıdır. ilk günün akşamına kadar olan zaman cemrev.i atmak için muhayyer vakittir. imam Şafii' ye göre birinci gün cemresini güneş batıncaya kadar atmarn ış olan kişi vakti geçirmiş olur, bir fidye ödemesi gerekir. Şafii'den gelen diğer bir görüşe göre ise cemreyi akşama kadar atmamış olan vakti geçirmiş sayılmaz. Vakti ancak teşrlk günleri çıktıktan sonra geçirmiş sayılır. Teşrlk günlerinin sonuna kadar cemreleri atmak için cevaz vaktidir. Kişi eğer cemreleri terk eder ve teşrlk günleri de çıkmış olursa haccı sahih olur; ancak dem gerekir Şevkanl, Neylü'I-Evtar, V, Beyhakl, Sünenü'I-Kübra, K. el-hac, Bab 227, Hadis no. 9454, V, Zühayli, Fıkıh Ansik/opedisi, IV, Malik, Muvatta', imam Muhammed rivayeti, K. el-hac, Bab 50, Hadis no ibn Nüceym, ei-eşbah ve'n-nezair, 1, 809; Fıkü'l-ibadat, Şafii, 1, 712.

13 HAC MENAsiKi - ll Mina'ya önceden gidenlerin güneş doğmadan Akabe Cemresini atmalarının caiz olduğu görüşünde olanlar Ata b. Ebi Rebah, Tavus, Mücahid, Neha'(, Şa'bl ve Sa'ld b. Cübeyr'dir. 42 Malikilere göre ilk cemreyi, yani Akabe Cemresini atma vakti bayram günü güneş doğduktan sonra başlar, günün sonuna kadar devam eder. Malikllere göre Mina'ya ulaşan kişinin ilk işi Akabe Cemresini atmak olmalıdır. Yaya gelmişse yaya olarak, binidi gelmişse binitli olarak taşlar. Eğer Mina' ya güneş doğmadan gelmişse güneşin doğmasını beklernesi menduptur. ilk günün Akabe Cemresi güneşin doğumu ile zevali arasında atılmalıdır. Zevalden sonraya bırakmak mekruhtur. 4 3 Ahmed b. Hanbel'e göre Akabe Cemresi ancak güneş doğduktan sonra atılmalıdır. Cumhur da bu görüştedir. Sabah vaktinden güneşin doğumuna kadarki vakitte atarsa caizdir. Sabah olmadan atarsa tekrar atması gerekir. İbn Abbas'tan gelen hadisteki rivayet bu şekildedir. Sabah olmadan atılmasını caiz görenler Esma hadisine dayanırlar, ancak bu kadınlar için bir ruhsattır. İbn Abbas'tan gelen rivayeti nedbe hamledip Esma hadisiyle cem'e gerek yoktur. 44 Hanefiler İbn Abbas'tan nakledilen Hz. Resulullah'ın (s.a.) ailesi halkından zayıfları önceden gönderdiği fakat bunlara sabah olmadan cemreleri atmamalarını tembihlediği rivayetini esas alırlar. Mezhepte müftabih görüşe göre sabahın ilk vaktinde atılması caiz ise de güneş doğduktan sonra atılması müstehaptır. 45 Hz. Resulullah'a nispet edilen cemrelerin güneş doğduktan sonra atılması rivayeti müstehap vakte işaret eder. Ebu Yusuf ilk gün cemresinin zeval vaktine, yani öğle vakti girineeye kadar atılabileceği görüşündedir. Ona göre öğleden sonra atılacak cemre eda değil kaza olur. Ebu Hanife ise birinci gün cemresinin atılma vaktinin teşrlk günlerine kıyas edilerek ertesi günün sabah vakti girineeye kadar devam eqeceği kanaatindedir. Bu vakit içinde attığı takdirde yeterli olur ve kefaret gerekmez. Zira Resuluilah (s.a.) çobaniara cemreleri geceleyin atmak için izin vermiştir. Bu izin ruhsat değildir. Zira çobanlar nöbetieşe gelip gündüzün cemrelerini atabilirlerdi. Dolayısıyla çobaniara verilen izin mutlak cevaz anlamına gelir. Ancak gecikme ikinci günün sabah vaktinin girmesine kadar uzamışsa dem (kefaret olarak küçükbaş hayvan kesmek) gerekir. Ebu Hanife birinci günün cemresi için bir vakit tayin edildiği, bu vaktin de ikinci günün sabah vaktinin girdiği ana kadar olduğu kanaatiyle bu sonuca varmıştır. Ebu Yusuf ise Hz. Resulullah'ın (s.a.) birinci gün cemresini kuşluk vaktinde atmış olmasını vakit tayini olarak görmektedir. Ancak Ebu Yusuf ve imam Muhammed' e göre atmada gecikme nedeniyle bir şey gerekmez. Zira <><>0-) 4 2 Malik, Muvatta', imam Muh. rivayeti, K. el-hac, Bab 50, Hadis no Fıkhü'l-ibadat, Maliki, ı, Şevkanl, Nelü'I-Evtar, V, Kasan1, Bedayiü's-Sanayi', ll, 323.

14 TÜRKiYE'DE HAC ORGANIZASYONU SEMPOZVUMU imameyn'e göreteşrlk günlerinin sonuna kadar olan zaman, cemreleri atma zamanıdır. Tavafın hac günleri içinde herhangi bir zamanda yapılabileceği gibi cemreler de Mina günleri içinde herhangi bir saatte atılabilir. 46 ibnü'i-münzir, ilk günün Akabe Cemresi için sünnet olan güneş doğuncaya kadar atmamaktır diyor. Zira Resuluilah (s.a.) böyle yapmıştır. Sabah olmadan atana iade lazım gelmez. Atma vaktinin güneş doğduktan sonra olduğunu ifade eden deliller kendileri için ruhsat söz konusu olmayan kimseler hakkındadır. Kendisine ruhsat tanınan kadınlar ve güçsüzler için sabah olmadan Akabe Cemresini atmak icmaen caizdir :.«-ooo-- ' Sünnet Müdewenabndaki Kayıtlara Göre T eşrlk Günlerinde Remy-i Cemerat Sünnet müdewenatında kayıtlı olan bilgilere göre Hz. Peygamber (s.a.) Zilhicce'nin onuncu günü sabahı, sabah namazını Müzdelife'de kıldıktan sonra güneşin doğmasını beklemeden hareket etmiş kuşluk vakti Mina'ya gelmiştir. Kurban kesim günü olan ve yevmü'n-nahr olarak isimlendirilen ilk gün ve bunu takip eden teşrlk günlerinde Mina'da kalmış, teşrlk günlerinde cemreleri öğleden sonra atmıştır. Hz. Cabir'den gelen, Müslim'in Sahihinde kaydettiği rivayete göre Hz. Resuluilah (s.a.) yevmü'n-nahrda Akabe Cemresini kuşluk vaktinde, teşrlk günlerindeki cemreleri ise zevalden/öğle vaktinden sonra atmıştır. 48 ibn Abbas'tan gelen rivayete göre de Hz. Resuluilah (s.a.) teşrlk günlerinde cemreleri zeval vaktinden sonra atardı. 4 9 Tavus'un~naklettiğine göre Hz. Resuluilah (s.a.) çobaniara ve uyuyakalanlara cemreleri geceleyin atma izni vermişti. Zührl der ki, 11 çobanlar cemreleri geceleyin atarlar ve Mina'da gecelemez/er Ebu'I-Beddah'ın babasından rivayetine göre Resuluilah (s.a.) deve çobaniarına gündüz develerini atiatıp cemreleri geceleyin atmalarma ve hatta teşrlk günlerinde bir gün gelmeyip ertesi günü gelerek iki günün cemresini öncelik sırasına göre birleştirerek atmalarma izin vermiştir Ata b. Ebi Rebah, ibn Abbas'ın ResOluilah (s.a.) çobanlar gündüzleri hayvanlanm ot/atrrlar, geceleyin gelip cemre/eri atarlar buyurdu'' dediğini rivayet etmiştir. 52 ibn Ömer'in rivayetine göre Resuluilah (s.a.) çobaniara cemerat~ geceleyin atmalarma ruhsat vermiştir. 53 ibn Cüreyc'den gelen habere göre Hz. Resulullah'ın (s.a.) zevcelerinden bazıları güneşin batıp batmadığına aldırmadan cemreleri atarlardı Kasani, Bedayiü's-Sanayi', ll, Şevkani, Neylü'I-Evtar, V, Müslim, Sahfh, K. el-hac, Bab 53, Hadis no. 898; Ayrıca bakınız Nesei, Sünen, K. el-hac, Bab 221, Hadis no. 3063; Tahavf, Şerh Meani'I-Asar, ll, Tirmizi, Sünen, K. el-hac, Bab 62, Hadis no so ibn Ebi Şeybe, Müsned, Bab 408, lll, 398. sı Nesei, Sünen, K. el-hac, Bab-225, Hadis no ; ibn Huzeyme, Sahfh, IV, 319. sı Beyhaki, Sünen, K. el-hac, Bab, 229, Hadis no Beyhaki, Sünen, K. el-hac, Bab 229, Hadis no ibn Ebi Şeybe, Müsned, Bab 408, Hadis no , lll, 398.

15 HAC MENAsiKi - ll Ata'nın Tavus'tan rivayetine göre hayvanını atiatacak çoban bulamayan kişilerle uyuyakalanlar cemreleri geceleyin atarlar.ss Nafi'in ibn Ömer'den naklettiğine göre ibn Ömer "kim cemre/eri atma YI unutur veya onu geceye bjrakjrsa art1k atmamalid1r. Ancak ertesi gün zeval vaktinden sonra atma!jdu" demiştir. Bunu Nafi'den Ubeydullah b. Ömer _rivayet etmiştir. Nafi'den Sevrl'nin rivayetine göre ise ibn Ömer" kurban m birinci günü Akabe Cemresini unutan kimse geceye de kalsa Akabe Cemresini atmalid1r. Teşrlk günlerinde cemre/eri atmay1 unutur geceye ka!jrsa ertesi gün zeval vaktine kadar atmaz. Ertesi günü iki günün cemre/erini öncelik siralarma göre atar."56 Mezheplere Göre Teşrlk Günlerinde Cemreleri Atma Vakti Fukahaya göre teşrlk günlerinde cemreleri atma vakti her günün zevalinden, yani öğleden sonra başlar. Zevalden önce atılması caiz olmaz. Ebu Hanife'ye nispet edilen meşhur kavle göre teşrlk günlerinin ilk ikisinde cemreleri zevalden sonra atmak efdaldir. Ebu Hanife'ye nispet edilen diğer bir kavle göre ise teşrlk günlerinin ilk ikisinde zevalden önce atmak efdal olmasa da caizdir. Bilindiği üzere yevm-i nahrda Akabe Cemresini atma vakti zevalden öncedir. Buradan Mina günlerinin her vaktinin cemreleri atma vakti olduğu sonucu çıkar. Teşrlk günlerinde cemreleri erteleyip geceye bırakan kişi gece de atabilir. Zira gecesiyle gündüzüyle Mina günleri cemreleri atma vaktidir.57 Teşrlk günlerinin üçüncü yani Mina günlerinin dördüncü ve son gününün cemresi, Mina'dan ayrılıp Mekke'ye erken varabiirnek için öğleden önce atılabilir. Zira dördüncü cemre nafile nevindendir. Nafilelerde vakit azi.: met değildir. 58 Hanefllere göre son günün cemresi geceye ertelenir, fakat ertesi gün sabah vakti olmadan atılırsa caiz olur ve hiçbir şey gerekmez. Çünkü gece, teşrlk günlerinde cemre atmanın vaktidir. Hanbelliere göre teşrlk günlerinde cemreleri ancak gündüz vakti zevalden sonra atmak caizdir. Zevalden önce atılırsa iadesi gerekir. Bir günün cemresini atmayan kişi ertesi günü bir önceki günün cemresini öncelikle atarak kaza eder, sonra da günün cemresini atar, kefaret de gerekmez. 59 Cemreleri teşrlk günleri içinde atmamışsa artık kaza edemez, dem gerekir. 60 Su taşıyıcıları ve çobanlar bu hükmün dışındadır. Onlar cemreleri gece veya gündüzün herhangi bir vaktinde atabilirler. 61 Kadi der ki, "cemreyi bir sonraki güne tehir ederek atan kaza etmiş değil eda etmiş olur. Zira cemre ooo-} ss ibn Ebi Şeybe, Müsned, Bab 408, Hadis no , lll, 398. s6 Beyhakl, Sünen, K. el-hac, Bab 227, Hadis no s? Kasanl, Bedayiü's-Sanayi', ll, 324. ss Kasanl, Bedayiü's-Sanayi', ll, 324. s9 San'anl, el-ikna', IV, 46; Fıkhü'l-ibadat, Hanbeli, 1, o San'anl, el-ikna', IV, 46. 6ı San'anl, el-insaf, IV, 48.

16 TÜRKiYE'DE HAC ORGANiZASYONU SEMPOZYUMU 310 günleri bir bütündür. Tehir ettiği cemreleri öncelik sırasına göre niyet ederek atar. Şafii ve Ebu Sevr bu görüştedirler. Ebu Hanife ise tehir ettiği her günün cemresi için yarım sa' kefaret öder ve cemreleri de atar. Eğer dört günün cemresini atmadıysa dem gerekir diyor. 62 Şafillere göre teşrlk günlerinde cemreleri atma vakti zevalden gün batımına kadar devam eder. Bir gün atmasa diğer günlerde bunu telafi eder, erteleme nedeniyle bir şey de gerekmez. Buna göre teşrlk günleri boyunca her gün güneş batımına kadar atabilir demektir. Bir görüşe göre güneşin batmasıyla atma vakti çıkmış olmaz, ertesi günün sabah vaktine kadar devam eder. Ancak son günün cemresini atma vakti güneşin batmasıyla nihayete ermiş olur. 63 Akabe Cemresi ertelenmiş olsa hüküm yine böyledir. 64 Deve çobanları ve su taşıyıcıları (ehl-i sikaye) cemre atışını normal gününden ancak bir gün sonraya erteleyebilirler. Böyle durumlarda ertesi günün cemresinden önce bunu hemen eda ederler. Yani ardı ardına iki gün tehir edemezler. 65 Şirblnl canından ve malından endişe eden, kaybolan malını aramak gibi peşinde olduğu bir işi takipten vazgeçemeyen, bir hastayla sürekli ilgilenmek durumunda bulunan kimselerin tıpkı sucular ve çobanlar gibi mazur sayılacağı görüşünü kaydetmektedir. 66 Yani mazeretiher sınıfı sucular, çobanlar, kadınlar ve güçsüzlerle sınırlı değildir. Can güvenlikleri olmayan, hayatlarından endişe edenler, ruhsadardan yararlanma konusunda çobaniara nispetle evleviyetle mazur sayılırlar. Teşrlk günleri tamamlanmadan ikinci günde, yani kurban bayramının üçüncü günqnde Mina'dan ayrılıp Mekke'ye gitmek isteyenler o günün cemresini zevalden sonra atar ve Mekke'ye gidebilirler. Mina'dan ikinci teşıik gününde ayrılışa "nefr-i evvel" adı verilir. Ancak bazı fukaha acele etmemenin, teşrlk günlerinin sonunu beklemenin daha faziletli olduğu görüşündedirler. Teşrlk günlerinin üçüncü, yani son gününe kalan kişiler cemrelerini tam olarak atmış olurlar. ilk gün yedi, üç teşrlk gününde yirmi birerden toplam 70 taş atılmış olur. Mina'dan teşrlk günleri tamamlandıktan sonraki ayrılışa "nefr-i sani" denilmiştir. Mina'dan nefr-i evvelde ayrılan kimseler son günün taşlarını atmaktan muaf olurlar. Cemreleri Vaktinde Atmamanın Hükmü Cemreleri vaktinde atmama ile ilgili sünnet müdevvenatında bazı rivayetler kaydedilmiştir: Asım b. Adiy rivayet ediyor: "Resu/Ollah (s.a.) deve çoban/anna, geceyi develerinin yanmda geçirmeleri ruhsatrnt verdi. Çobanlar kurban kesim gü- 62 ibn Kudame, e/-muğnf, lll, Şirblnl, Muğn/'1-Muhtac, 1, Şirblnl, Muğn/'1-Muhtac, ı, 508, Şirbini, Muğn/'1-Muhtac, ı, Şirblnl, Muğn/'1-Muhtac, ı, 507.

17 HAC MENAsiKi - ll nü olan ilk günde cemre/eri atıyorlar, sonraki günlerde bir gün arayla geliyor, iki günlük cemre/eri birleştirerek atıyorlardı. Sonra da Mina'dan ayrılış gününde gelip son cemre/eri atıyorlardı." 67 İkrime'nin İbn Abbas'tan rivayetine göre, ResOiullah'a Mina günlerinde muhtelif sorular geliyor, ResOluilah (s.a.) hepsine "zararı yok'' cevabını veriyordu. Biri geliyor kurbanı kesmeden tıras oldum diyor, ResOluilah (s.a.) "zararı yok'' buyuruyor, başka biri gelip ce~reyi akşam olduktan sonra attım diyor, ona da "zararı yok'' cevabını veriyordu. 68 Abdullah b. Ömer'in zevcesi Safiye Binti EbO Ubeyd'in kardeşinin kızı Müzdelife'de doğum yaptı. Halası Safiye ile birlikte geride kaldılar. Mina'ya ancak güneş battıktan sonra gelebildi ler. Abdullah b. Ömer gecikmiş olan cemrelerini atmalarını söyledi. Bu nedenle bir şey gerekeceğini de söylemedi. 69 Beyhaki'nin tahriç ettiği hadiste Ata b. Ebi Rebah'ın "bir kimse cemrelerden birini veya cemre/erin tümünü unutmuş ve teşrlk günleri de geçmiş olursa hepsi için bir dem kafidir'' dediği kaydedilmiştir.7 İmam Muhammed Muvatta'da yer alan yorumunda Hz. ResOiullah'ın çobaniara develerinin başında geeeleme ve cemreleri cemetme izni vermesinden hareketle Mina dışında geeeleme ve cemreleri cemetmenin mubah olduğu kanaatine varıyor.7 1 O, "biz bu gibi hususlarda ResO/u/lah'ın 'yap, zararı yok' buyurmuş olmasını esas alırız'' diyor. 72 İmam Muhammed çobanlarla ilgili rivayeti Muvatta'da naklettikten sonra şu kaydı koyuyor: "Bir mazeret nedeniyle veya mazeretsiz iki günün cemresini bir güne toplayan kişiye kefaret gerekmez. Fakat mazeretsiz erteleme mekruhtur. EbO Hanife ise mazeretsiz olarak cemre/eri atmayı ertesi güne bırakan kişiye dem gerekir görüşündedir."73 Tahavi'ye göresafaile Merve arasında sa'y ve ziyaret tavafı gibi bazı menasik, hac günleri içinde herhangi bir zamanda eda edilebilir. Geciktirilmesinden dolayı herhangi bir kefaret de gerekmez. Buna mukabil, kendisi için hac günleri içinde özel bir zaman tahsis edilmiş olan bir mensek vaktinde eda edilmezse artık eda edilemez, bu nedenle dem gerekir diyor. Cemrelerin bu kategoriye girdiğini belirtiyor. Cemreleri terk eden kimse henüz teşrlk günle Malik, Muvatta', imam Muhammed rivayeti, K. el-hac. Bab 50, Hadis no Malik, Muvatta', imam Muhammed rivayeti, Bab, 55, Hadis no. 500; Buhar!, Salı/h, K. el Hac, Bab 129, 1647, 1648, 1649, 1650; Nesel, Sünen, K. el-hac, Bab 224, Hadis no. 3067, Bab 229, Hadis no. 4073; Tayalist, Müsned, ı, Malik, Muvatta', Yahya ei-leyst rivayeti, K. el-hac, ı, 409, Hadis no. 921; Beyhakt, Sünen, K. el-hac, Bab 227, Hadis no Beyhakt, Sünen, K. el-hac, Bab 233, Hadis no Malik, Muvatta', imam Muhammed rivayeti, K. el-hac. Bab 50, Hadis no Bkz. Neset, Sünen, K. el-hac, Bab 224, Hadis no Malik, Muvatta', imam Muhammed rivayeti, K. el-hac, Bab, 50, Hadis no. 494.

18 TÜRKiYE'DE HAC ORGANIZASYONU SEMPOlYUMU 312 OOo--- ri çıkmamışsa hemen atmalıdır. Cemreleri geciktirerek de olsa teşrlk günlerinde attığı takdirde vaktinde atmış sayılacağından kefaret de gerekmez. ilk gün cemresi olan Akabe Cemresini terk eden ve ikinci güne kadar atmayan günaha girer, bu nedenle dem gerekir görüşü doğru değildir. Zira veda tavafını veya Safa ile Merve arasında sa'yi terk eden ve evine dönen kimsenin günaha girdiği fakat henüz hac günleri bitmeden dönüp tavaf ve sa'y yaptığı takdirde bu ibadetleri vaktinde yapmış sayılacağı konusunda ittifak vardır.7 4 Ebu Hanife, çobanların gündüzün hayvanlarını otlatmaları, cemreleri geceleyin atmalarma izin verildiğini belirten hadisi esas alarak Mina günlerinde gece ve gündüzün cemreleri atma vakti olduğu sonucunu çıkarmıştır. Ebu Yusuf ve imam Muhammed' e göre cemreleri ertelemiş olmakla birlikte Mina günleri içinde atan kişiye dem veya başka bir şey gerekmez. Mina günleri geçtikten sonra artık cemreleri atmaz, haccı sahih olur, ancak dem gerekir/ 5 Teşrlk günlerinde atılması gereken cemrelerin dördüncü güne, yani son güne ertelenmesi halinde atılmamış cemreler öncelik sırasına göre atılır. Ancak Ebu Hanife'ye göre bu ihmali yapan kişiye dem gerekir. Cemrelerin tamamı, yani üç teşrlk gününe ait cemreler bütünüyle terk edilmiş olsa dahi, Ebu Hanife'ye göre yine dem gerekir. Çünkü artık vakit geçmiş ve kazasına da imkan kalmamıştır. Bir vacip, vaktinde yerine getirilmemiştir. Yahya ei-leysl'nin kaydına göre imam Malik'e Mina günlerinde cemreleri gündüzün atmayı unutmuş olan kişinin durumu sorulmuş, Malik "gece veya gündüz hat1rlad1ğ1 an atsm. Onun durumu namazmi unuttuğunu hatirlayan kimseflin gece ya da gündüz hat1rlad1ğ1 anda kilmasi gibidir. Ancak Mina günleri geçtikten sonra ister Mekke'de olsun ister Mekke'yi terk etmiş olsun artik cemre/eri atmaz, ancak bu nedenle dem gerekir' demiştir. 76 Cemreleri atmaktan aciz olması nedeniyle başkasını vekil tayin eden kimseye de kurban gerekir. Böyle bir kimsenin vekil tayin etmemesi günaha girmesine sebep olur. Cemreyi ertesi güne erteleyen vekile de ayrıca bir kurban gerekir. Şafillere göre ilk gün yani kurban kesim günü Akabe Cemresi veya teşrlk günlerinde bir günün cemresini atmayan kişi, muteber görüşe göre kalan teşrlk günlerinin birinde atar. Bu görüş, çobaniara ve su taşıyıcıianna cemreleri ertelemeyi mubah kılan hadise dayanır. Çünkü özürlü ile başkası arasında bir fark yoktur. Nitekim Arafat ve Müzdelife vakfeleri, vakitleri çıkmadan gecikmeli de olsa eda edilebilir. Atılmayan cemreler teşrlk günleri içinde atıldığı takdirde eksiklik telafi edilmiş olacağından kurban da gerekmez. Teşrlk günleri de çıkmışsa artık cemreler atılamaz bu nedenle dem gerekir. 74 Tahavl, Şerh Meani'I-Asar, ll, Malik, Muvatta', imam Muhammed rivayeti, K. el-hac, Bab 50, Hadis no. 494; Tahavl, Şerh Meani'/-Asar, ll, Malik, Muvatta', Yahya ei-leysl rivayeti, K. el-hac, I, 409, Hadis no. 921.

19 HAC MENAsiKI - ll Zira Beyhaki'nin sahih senetle ibn Abbas'tan rivayetine göre "rükün olmayan hac menasikinden birini terk edene kurban gerekir.' 177 Hanbelliere göre bir günün cemresi daha sonraki güne veya bütün cemreler son teşrlk gününe ertelendiği takdirde sadece sünnet terk edilmiş olur, kefaret olarak herhangi bir şey gerekmez. Ancak bu durumda cemreler sırasıyla önce birinci, sonra ikinci ve daha sonra da üçüncü güne niyet edilerek ~tılır. Teşrlk günleri cemrelerin atılma vakti olduğundan ilk vaktinden son vaktine ertelenmesi herhangi bir yükümlülük getirmez. Bu tıpkı Arafat'ta vakfeyi son vakte ertelernek gibidir. Yedi taş yerine bir veya iki taşın eksik atılmasında bir beis yoktur. Ancak bundan daha fazla bir eksiklik olmamalıdır. ibn Ömer (r.a.) "altt mt yoksa yedi mi atmtş olmamt pek önemsemiyorum" demiştir.7 8 Nefr-i Ewelde Mina'dan Ayrılış Hac ibadetini yerine getiren mümin, Mina günlerinin tamamını Mina'da geçirmekle mükellef değildir. Teşrlk günlerinin ikincisinde yani Mina günlerinin üçüncüsünde Mina'dan ayrılabilir. Son günü yani dördüncü Mina gününü beklemeden üçüncü günde Mina'dan ayrılmaya N isa soresinin 101 nci ayetiyle Kur'an cevaz vermiştir. ikinci teşrlk gününde yani Mina günlerinin üçünde hacıların bir grubunun Mina'dan ayrılmasına "nefr-i evvel" denilmiştir. Nefr-i evvelde ayrılanların cemrelerle ilgili mükellefiyeti hususunda farklı görüşler beyan edilmiştir. Nafi'in ibn Ömer'den rivayetine göre ibn Ömer şöyle demiştir: "Teşrlk günlerinin ikincisinde yani bayramm üçüncü günü Mina'dan aynimak isteyen kişi, Mina'da akşam o/uncaya kadar kalmtşsa arttk ertesi günün cemre/eriniatmadan Mina'dan aynlamaz." imam Muhammed, "biz de bu rivayeti tercih ediyoruz, Ebu Hanife'nin ve mezhep imamlannm görüşü de budw" demiştir.7 9 Aliyyü'I-Karl'nin açıklamasına göre imam Muhammed'in bu kaydı şu anlama gelmektedir: Efdal olan Mina günlerinin üçüncü gününün gündüzünde Mina'dan ayrılmamış ve geceye kalmış olan kişinin akşamdan sonra.mina'dan ayrılması mekruhtur. Ayrılmış olursa ceza! bir şey lazım gelmez, fakat günaha girmiş olur. Hanefileri n müftabih görüşüne göre dördüncü günün cemresini atması da gerekmez. imam Muhammed'in EbO Hanife'den naklettiğine göre EbO Hanife "üçüncü günün akşamından sonra Mina'dan ayrılan ve dördüncü günü beklemeyen kişi için dem gerekir" demiştir. Dördüncü günün sabahından sonra ayrılan için de hüküm aynıdır. Hırakl'nin nakline göre EbO Hanife 313 n Malik, Muvatta', imam Muhammed rivayeti, K. el-hac, Bab 55, Hadis no. 3522; Beyhaki, Sünenü'I-Kübra, K. el-hac, Bab 233, Hadis no Ahmed b. Hanbel, Müsned, Müsned-i Abdullah b. Abbas, Hadis no Malik, Muvatta', imam Muhammed rivayeti, K. el-hac, Bab 63, Hadis no. sı O.

20 TÜRKIYE'DE HAC ORGANiZASYONU SEMPOZYUMU "kişi dördüncü günün sabah vakti henüz girmemişken Mina'dan ayrılabilir. Çünkü sabah vakti girmeden müteakip günün gündüzü girmiş sayılmaz. Aynı zamanda dördüncü günün cemrelerini atma vakti de girmiş değildir. Eğer Mina'dan erken ayrılmaya cevaz veren ayette ayrılmanın gündüz olacağı 'sayi11 günlerde (eyyam-j teşrlkte telbiye ve tekbir getirerek) Allah'! anm. Kim iki gün içinde acele edip (Mina'dan Mekke'ye) dönmek isterse, ona günah yoktur 80 mealindeki ayetle belirtilmektedir denirse unutulmamalıdır ki, gece gündüze tabidir. Dolayısıyla dördüncü günün gündüzü girmeden Mina'dan ayrılan üçüncü günde ayrılmış sayılır Atılacak Taşların Vasıfları Toplama, Atma Yeri ve Şekli Taşlar Müzdelife'den veya Muhassir yolundan ya da pis olmayan herhangi bir yerden alınır. Hz. Peygamber'in emri üzerine İbn Abbas taşları Müzdelife'den toplamıştı. Taşların Müzdelife'den alınması sünnettir. Hanbelllere göre taşların Mina'dan ve Harem'in diğer yerlerinden ve hela gibi yerlerden alınması mekruhtur. Cemrelere atılmış olan taşları alıp atmak Hanefllere göre kerahetle caizdir. Diğer fakihlerin görüşlerine göre bu caiz değildir. Çünkü bu taşlar kullanılmış taşlardır. Zührl'nin rivayetine göre ResOluilah (s.a.) Mina Mescidini takip eden ilk cemreye 7 taş attı, attığı her taştan sonra tekbir getirdi. Sonra iledeyip kıbleye yönelerek durdu, ellerini açarak dua etti ve duruşunu uzattı. Sonra ikinci cemreye geldi. Ona da 7 taş attı. Attığı her taştan sonra tekbir getirdi. Sonra çekilip vadinin sol tarafına doğru indi, ellerini açarak dua etti. Sonra Akabe'aeki cemreye geldi, ona da 7 taş attı. Her attığı taştan sonra tekbir getirdi. Sonra oradan ayrıldı orada durup dua etmedi. Zührl, ibn Ömer de böyle yapardı diyor.b2 imam Muhammed'in Muvatta'daki kaydına göre imam Malik Abdurrahman ibnü'i-kasim'e "Resuluilah (s.a.) Akabe Cemresini nereden atwordu" diye sormuş, Abdurrahman da "kolayma gelen yerden" cevabını vermiştir.83 imam Muhammed "efdal olan at1ş, vadi tabanmdan oland1r. Ancak at1ş her yönden olabilir. Ebu Hanife'nin ve mezhep imamlarmm görüşü de budur' görüşünü kaydetmiştir. 84 İbn Mes'Od ResOiullah'ın cemreyi vadi tabanından attığını belirtir, "Bakara suresi kendisine nazif olan zat, cemre/eri vadinin tabanmdan atmlştir' ifadesiyle vurgular Bakara, 2/ Malik, Muvatta', imam Muhammed rivayeti, K. el-hac, Bab 63, Il, 403, Hadis no Nesei, Sünen, K. el-hac, Bab 61, Hadis no Malik, Muvatta', Leysi rivayeti, K. el-hac, Bab 71, Hadis no Malik, Muvatta', imam Muhammed rivayeti, Bab Buhar!, Sahfh, K. el-hac, Bab 134, Hadis no.1660; Müslim, Sahfh, K. el-hac, Bab 50, Hadis no. 1296; Nesei, Sünen, K. Menasiki'I-Hac, Babü'I-Mekan ellezi Türma Minhü Cemretü'I-Akabe, Hadis no. 3070, 3071, 3072, 4076, 4079; ibn Mace, Sünen, K. ei-menasik, Bab 64, Hadis no 3030; Ahmed b. Hanbel, I, 374, Hadis no