ISBN : Sağlık Bakanlığı Yayın No: 857. HMM Yayın No : HMM

Transkript

1

2 ANKARA 2011

3 Telif Hakkı Sahibi: Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, 2011 Tüm hakları Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğüne aittir. Kaynak gösterilmeksizin alıntı yapılamaz. Alıntı yapıldığında kaynak gösterimi: editör/yazar adları, Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, Sağlık Bakanlığı, basım yeri, basım yılı belirtilmesi şeklinde olmalıdır sayılı yasa gereği Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğünün onayı olmaksızın tamamen veya kısmen çoğaltılamaz. Copyright Owned By: Hygiene Center Presidency School of Public Health. No citations shall be allowed without the source of reference. In case of citing, the source of reference shall be indicated as: editor/author names, School of Public Health, Refik Saydam Hygiene Center Presidency, Ministry of Health of Turkey, publishing place, publishing date. Neither full nor partial reproduction shall be allowed without the written permission of the School of Public Health as ordered by the Law Numbered ISBN : Sağlık Bakanlığı Yayın No: 857 HMM Yayın No : HMM Baskı : Yorum Basın Yayın Sanayii Ltd.Şt. İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi 35. Cadde No: Yenimahalle /ANKARA Tel: 0 (312) (pbx) Faks: 0 (312) info@yorummatbaa.com web:

4 EDİTÖR Prof. Dr. Recep AKDAĞ YAZARLAR Dr. Salih MOLLAHALİLOĞLU Dr. Şenay ÖZGÜLCÜ Dr. Ali ALKAN Dr. Hasan Gökhun ÖNCÜL GÖZDEN GEÇİRENLER Prof. Dr. Ahmet AKICI Dr. Hakkı GÜRSÖZ DANIŞMA KURULU Prof. Dr. Nihat TOSUN Dr. Yasin ERKOÇ Doç. Dr. Turan BUZGAN Dr. Ekrem ATBAKAN Dr. Saim KERMAN YAYIN KURULU Uzm. Dr. Banu AYAR Dr. Ayşegül GENÇOĞLU Zeki KADI Hakan Oğuz ARI Cem SEÇKİN Ayhan ÇETİN TÜRKÇE REDAKSİYON Hüseyin GÜÇ KAPAK TASARIMI Hüseyin KOCAKULAK

5

6 V Ön Söz Akılcı ilaç kullanımı ilkelerini benimseme ve bu ilkeleri en iyi şekilde hayata geçirmeye çalışma tüm sağlık çalışanlarının en başta gelen görevleri arasındadır. Hekimler, hastaların tedavisini düzenlerken tedavi seçiminden tedavinin hastaya sunumuna, tedavi sürecinin takip edilmesinden sonuçlarının değerlendirilmesine kadar tüm aşamalarda birinci derecede söz sahibi kişiler olduklarından; akılcı ilaç kullanımı gündeme geldiğinde ilk akla gelen meslek grubunu oluştururlar. Mevcut ilaçlarla ilgili, yeni deneyimlerin sağladığı bilgi yükünün gün geçtikçe artması, ilaç güvenliliği, bazı ilaç gruplarına direnç gelişmesi veya ilaca bağlı yüksek sağlık harcaması gibi sorunların yaşanması, ilaç pazarına yeni ürünlerin katılması ve daha birçok başka baş döndürücü gelişme, hekimlerin ilaçlar konusundaki yaklaşımlarını önemli kılmaktadır. Bilhassa akılcı ilaç kullanımı hakkında hekimlerin bilgi ve tutumlarının bilinmesi, bu konuda belirli standartları koruyabilmenin şartı hâline gelmektedir. Nitekim çok değişik faktörlerin etkisiyle karmaşık bir hâlde ortaya çıkan ve hemen her ülkede önemli sağlık sorunu kabul edilen akılcı olmayan ilaç kullanımı sorunuyla baş etmede sıralanan çözüm önerileri arasında, hekimlerin alışkanlıklarının düzeltilmesine yönelik önlemlerin ilk sıralarda olduğu genel kabul görmektedir. Ülkemiz gerçekleriyle uyumlu örneklemi sayesinde, uzman hekimlerin ve aile hekimlerinin konuya yaklaşımlarının anket yoluyla titizlikle araştırıldığı bu rapor, bilimsel değerlendirme zemininde okuyucularına oldukça değerli bilgileri sunmaktadır. Bu raporun hazırlığında emeği geçenleri titiz ve özverili çalışmalarından ötürü kutluyor, raporun sunduğu bilgilerin bilim dünyasına ve ulusal sağlık sistemimize en üst seviyede katkı sunmasını diliyorum. Prof. Dr. Recep AKDAĞ Sağlık Bakanı

7

8 VII Sunuş Sağlık hizmeti sunulurken, hasta ve toplum sağlığı açısından ilaçların akılcı kullanımının sağlanması gerekmektedir. İlaçların gereğinden fazla, az ya da yanlış kullanılması kişilere ve topluma zarar vermenin yanı sıra mevcut kaynakların da boşa harcanmasına neden olmaktadır. Akılcı ilaç kullanımı, doktorun hastaya tanı koyması, reçete yazması, hastanın ilacı edinmesi, kullanması ve tedavinin izlenmesini kapsayan geniş bir süreçtir. Bu sürecin en doğru şekilde işlemesi ancak devletin, ilaç endüstrisinin, doktorların, eczacıların, diğer sağlık çalışanlarının ve toplumun akılcı ilaç kullanımını benimsemesi ile mümkündür. Şüphesiz hekimler akılcı ilaç kullanımı çerçevesinde yürütülen faaliyetlerde en fazla odaklanılan meslek grubudur. Bu yüzden hekimlerin akılcı ilaç kullanımına bakışının bilinmesi, akılcı ilaç kullanımının yaygınlaştırılması için yürütülen tüm faaliyetlerde faydalı olacağı gibi süreçte yaşanan aksaklıkların kaynağının belirlenmesinde de yardımcı olacaktır. Ülkemizde bu alanda yapılmış sınırlı sayıda çalışma bulunması ve mevcut çalışmaların örneklem sayısının çalışmamızdaki kadar fazla olmaması göz önüne alındığında uzman hekim ve aile hekimlerinin akılcı ilaç kullanımı konusunda tutum ve yönelimlerini değerlendiren anket çalışmamız konu ile ilgilenenlere değerli veriler sunmaktadır. Raporun hazırlanmasında emeği geçen bütün arkadaşlara titiz çalışmalarından dolayı teşekkür eder, çalışmanın konu ile ilgilenenlere ve bundan sonra yapılacak araştırmalara faydalı olmasını temenni ederim. Dr. Salih MOLLAHALİLOĞLU Hıfzıssıhha Mektebi Müdürü

9

10 IX Teşekkür Bu araştırmanın yapılmasına teşvik ve destekleri, raporun hazırlanması ve yayımlanmasına katkılarından dolayı; Sağlık Bakanı Sayın Prof. Dr. Recep AKDAĞ, Sağlık Bakanlığı Müsteşarı Prof. Dr. Nihat TOSUN, Sağlık Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Dr. Yasin ERKOÇ, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanı Prof. Dr. Mustafa ERTEK, Proje Yönetimi Destek Birimi Direktörü A. Celalettin TARHAN ve Bakan Danışmanı Dr. Hakkı GÜRSÖZ e; Hıfzıssıhha Mektebi Müdürü Dr. Salih MOLLAHALİLOĞLU, Müdür Yardımcısı Dr. Hasan Gökhun ÖNCÜL ve Mektep Genel Sekreteri Uzm. Dr. Banu AYAR a; Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü çalışanları Dr. Şenay ÖZGÜLCÜ, Dr. Ali AL- KAN, Dr. Ayşegül GENÇOĞLU, Zeki KADI, A. Arzu ÇAKIR, Işıl ACEHAN, Süha BARLAS, Umut Emre SERT, Eda GÜNEŞ, Hüseyin KOCAKULAK ve Hüseyin GÜÇ e; Sosyal Güvenlik Kurumu Genel Sağlık Sigortası Genel Müdürlüğü çalışanı Dr. Mümine Nurdan DOĞUKAN a; Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyoistatistik Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Doç. Dr.Yavuz SANİSOĞLU na; Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Farmakoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ahmet AKICI ve Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Farmakoloji Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi Başak DÖNERTAŞ a ve çalışmada emeği geçen herkese teşekkür eder, başarılı çalışmalarının devamını dileriz. Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü

11

12 XI İçindekiler 1. Yönetici Özeti Giriş ve Amaç Gereç ve Yöntem Bulgular Hekimlerin Tanımlayıcı Özelliklerini İçeren Tespitler Hekimlerin Kendilerine Başvuran Hastaların Özellikleriyle İlgili Tespitleri Hekimlerin Hastalarının Tedavilerine İlişkin Bilgi ve Tutumları Genel Tespitler Kısıtlılıklar ve Öneriler Araştırmanın Kısıtlılıkları Öneriler Kaynaklar...141

13

14 XIII Raporda Kullanılan Kısaltmalar AÇSAP: Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması AH: Aile Hekimi AİK: Akılcı İlaç Kullanımı AOİK: Akılcı Olmayan İlaç Kullanımı ASM: Aile Sağlığı Merkezi DH: Devlet Hastanesi DSÖ: Dünya Sağlık Örgütü RBDİS: Reçete Başına Düşen İlaç Sayısı SB: Sağlık Bakanlığı SO: Sağlık Ocağı UH: Uzman Hekim UTTR: Ulusal Tanı ve Tedavi Rehberleri VSD: Verem Savaş Dispanseri

15

16 XV Tabloların Dizini Tablo 1. AH ve UH lerin Genel Bazı Tanımlayıcı Özelliklerinin Dağılımı Tablo 2. AH lerin Bazı Mesleki Özelliklerinin Dağılımı Tablo 3. AH lerin, Aile Hekimliği Sisteminde Çalışmadan Önce Görev Yaptığı Kurumların Dağılımı Tablo 4. UH lerin Bazı Mesleki Özelliklerinin Dağılımı Tablo 5. UH lerin UH Olmadan Önce Görev Yaptıkları Kurumların Dağılımı Tablo 6. Hekimlere Başvuran Günlük Ortalama Hasta Sayılarının Dağılımı Tablo 7. AH lerin ve UH lerin Mezuniyet Sonrası Dönemde İlaçlarla İlgili Katıldıkları Eğitim Programı Türlerinin Dağılımı Tablo 8. AİK Konusunda Daha Önce Eğitim Almış Olan AH lerin ve UH lerin, Bu Eğitimi Aldıkları Yılların Dağılımı Tablo 9. AİK Eğitimi Almış Olan AH lerin ve UH lerin Bu Eğitimi. Aldıkları Kuruluşların Dağılımı Tablo 10. Hekimlerin Kendilerine Başvuran Hastalara Reçete Yazma Oranlarının Dağılımı Tablo 11. Hekimlerin Kendilerine Başvuran Hastaları Muayene Etme Oranlarının Dağılımı Tablo 12. Hekimlerin Muayene Ederek Tanı Koydukları Hastalara Reçete Yazma Oranlarının Dağılımı Tablo 13. Hekimlerin Hastaları İle Görüşmeye Ayırdığı Ortalama Sürenin Dağılımı Tablo 14. Hekimlerin Hastaları İle Görüşmeye Ayırdıkları Süreyi Yeterli Bulma Durumlarının Dağılımı Tablo 15. AH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Hastaları İle Görüşmeye Ayırdıkları Süre Yanıtlarının Karşılaştırılması Tablo 16. UH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Hastaları İle Görüşmeye Ayırdıkları Süre Yanıtlarının Karşılaştırılması Tablo 17. AH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Hastalarına Ayırdıkları Süreleri Yeterli Bulma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 18. UH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Hastalarına Ayırdıkları Süreleri Yeterli Bulma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 19. AH lerin ve UH lerin Hastalarına Ayırdıkları Sürelere Göre Bu Süreleri Yeterli Bulma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 20. Hastalarla Görüşmeye Ayrılması Gereken Ortalama Sürenin AH lerin ve UH lerin Verdikleri Cevaplara Göre Dağılımı Tablo 21. Belirtilmiş Günlük Hasta Yoğunluklarında AH lerin ve UH lerin İlaç Seçimine Yeterli Zaman Ayırabilme Durumlarının Dağılımı Tablo 22. AH lerin ve UH lerin Hastalarına İsimleri İle Hitap Etme Durumlarının Dağılımı... 38

17 XVI Tablo 23. AH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Sık Karşılaştıkları Hastalıklar İçin Kişisel İlaç Listesi Oluşturma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 24. UH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Sık Karşılaştıkları Hastalıklar İçin Kişisel İlaç Listesi Oluşturma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 25. AH lerin ve UH lerin AİK Konusunda Eğitim Almış Olmaları İle Sık Karşılaştıkları Hastalıklar İçin Kişisel İlaç Listesi Oluşturma Durumlarının Dağılımı Tablo 26. Hekimlerin Yazdıkları Reçetelerde Bulunan Ortalama İlaç Kalem Sayısı Tablo 27. AH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Reçetelerine Yazdıkları İlaç Kalem Sayılarının Karşılaştırılması Tablo 28. UH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Reçetelerine Yazdıkları İlaç Kalem Sayılarının Karşılaştırılması Tablo 29. AH lerin Daha Önce AİK Konusunda Eğitim Alma Durumlarına Göre Reçetelerindeki İlaç Kalem Sayılarının Karşılaştırılması Tablo 30. UH lerin Daha Önce AİK Konusunda Eğitim Alma Durumlarına Göre Reçetelerindeki İlaç Kalem Sayılarının Karşılaştırılması Tablo 31. AH lerin ve UH lerin İlaç Seçerken Dikkate Aldığı Kriterlerin Dağılımı Tablo 32. AH lerin ve UH lerin Hastalarına İlaç Yazarken Başvurdukları Bilgi Kaynaklarının Dağılımı Tablo 33. AH lerin ve UH lerin İlaçlarla İlgili Bilgi Düzeylerinin Dağılımı Tablo 34. AH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Hastalarını Muayene Etmeden Şikâyetlerine Göre İlaç Yazma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 35. UH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Hastalarını Muayene Etmeden Şikâyetlerine Göre İlaç Yazma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 36. AH lerin ve UH lerin Hastalar Tarafından Talep Edilen İlaçları Reçete Etme Durumlarının Dağılımı Tablo 37. AH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Hastalar Tarafından Talep Edilen İlaçları Reçete Etme Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 38. UH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Hastalar Tarafından Talep Edilen İlaçları Reçete Etme Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 39. AH lerin ve UH lerin Günlük Yazdıkları Reçeteler İçinde Reçete Tekrarı Şeklinde Olanların Yüzdesinin Dağılımı Tablo 40. AH lerin ve UH lerin Günlük Yazdıkları Reçeteler İçinde Hastanın Kullandığı Raporlu İlaçların Reçetelenmesi Şeklinde Olanların Yüzde Dağılımı Tablo 41. AH lerin ve UH lerin Reçete Ettikleri İlaçların Seçiminde Hastanın Sosyal Güvencesini Dikkate Alma Durumlarının Dağılımı Tablo 42. AH lerin Reçete Ettikleri İlaçların Seçiminde Hastanın Sosyal Güvencesini Dikkate Alma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 43. UH lerin Reçete Ettikleri İlaçların Seçiminde Hastanın Sosyal Güvencesini Dikkate Alma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 44. AH lere ve UH lere Göre, Hastaların Bazı İlaç Gruplarını Reçetelerine Yazdırmak İçin Özel Olarak Talepte Bulunma Sıklıklarının Dağılımı... 58

18 XVII Tablo 45. AH lerin ve UH lerin, Hastalarına Reçete Yazarken Bazı Anamnez Bilgilerinden Yararlanma Sıklıklarının Dağılımı Tablo 46. AH lerin ve UH lerin, Reçetelerine Yazdıkları İlaçlarla İlgili Hastalarına Verdikleri Bilgilerin Beyan Sıklıklarının Dağılımı Tablo 47. AH lerin, Hastalarına Reçetelerine Yazdıkları İlaçlarla İlgili Verdikleri Bilgileri Yeterli Bulma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 48. UH lerin, Hastalarına Reçetelerine Yazdıkları İlaçlarla İlgili Verdikleri Bilgileri Yeterli Bulma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 49. AH lerin ve UH lerin, Mezuniyet Sonrası İlaçlarla İlgili Eğitim Almış Olmalarına Göre Reçetelerine Yazdıkları İlaçlarla İlgili Hastalarına Verdikleri Bilgileri Yeterli Bulma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 50. AH lerin ve UH lerin, Daha Önce AİK Konusunda Eğitim Almış Olmalarına Göre Reçetelerine Yazdıkları İlaçlarla İlgili Hastalarına Verdikleri Bilgileri Yeterli Bulma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 51. AH lerin ve UH lerin Reçetelerine Yazdıkları İlaçları Nasıl Kullanacaklarını Hastalarına Anlatma Durumlarının Dağılımı Tablo 52. AH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Reçetelerine Yazdıkları İlaçları Nasıl Kullanacaklarını Hastalarına Anlatma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 53. UH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Reçetelerine Yazdıkları İlaçları Nasıl Kullanacaklarını Hastalarına Anlatma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 54. AH lerin ve UH lerin Mezuniyet Sonrası İlaçlarla İlgili Herhangi Bir Eğitim Alıp Almamış Olmalarına Göre Reçetelerine Yazdıkları İlaçları Nasıl Kullanacaklarını Hastalarına Anlatma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 55. AH lerin ve UH lerin AİK Konusunda Eğitim Alıp Almamış Olmalarına Göre Reçetelerine Yazdıkları İlaçları Nasıl Kullanacaklarını Hastalarına Anlatma Durumlarının Karşılaştırılması Tablo 56. AH lerin Hastalarına İlacı Nasıl Kullanacaklarını Anlattıktan Sonra, Anlattıklarını Tekrarlatma Durumlarının, Hekimlerin Bazı Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 57. UH lerin Hastalarına İlacı Nasıl Kullanacaklarını Anlattıktan Sonra, Anlattıklarını Tekrarlatma Durumlarının, Hekimlerin Bazı Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 58. AH lerin ve UH lerin Reçeteye Yazdıkları İlacın Nasıl Kullanılacağını Hastaya Anlatmanın Kimin Görevi Olduğu Konusundaki Düşüncelerinin Dağılımı Tablo 59. AH lerin ve UH lerin Reçetelerinin Şekillenmesinde Etkisi Olan Faktörlerin Dağılımı Tablo 60. AH lerin ve UH lerin Reçete Yazarken İlaçla İlgili Göz Önünde Bulundurulması Gerektiğini Düşündüğü Faktörlerin Dağılımı Tablo 61. AH lerin ve UH lerin, İlaç Firması Temsilcisi Ziyaretlerinin ve Promosyonlarının Hekimlerin Yazdığı Reçetelere Etkisi Hakkındaki Düşüncelerinin Dağılımı Tablo 62. AH lerin, İlaç Firması Temsilcisi Ziyaretlerinin ve Promosyonlarının Hekimlerin Yazdığı Reçetelere Etkisi Hakkındaki Düşüncelerinin, Hekimlerin Bazı Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 63. UH lerin, İlaç Firması Temsilcisi Ziyaretlerinin ve Promosyonlarının Hekimlerinin Yazdığı Reçetelere Etkisi Hakkındaki Düşüncelerinin, Hekimlerin Bazı Özelliklerine Göre Karşılaştırılması... 77

19 XVIII Tablo 64. AH lerin ve UH lerin Çalıştıkları Son 5 İş Günü İçerisinde İlaç Firması Temsilcileri Tarafından Ziyaret Edilme Sıklıklarının Dağılımı Tablo 65. AH lerin ve UH lerin İlaç Firması Temsilcileri Tarafından Yapılan Ziyaretlerin ve Dağıtılan Promosyonların Hekimlerin Reçetelerine Etkisi Hakkındaki Düşünceleri İle En Son Tanıtılan İlaçların Reçete Edilme Alışkanlıkları Arasındaki İlişkinin Karşılaştırılması Tablo 66. AH lerin ve UH lerin İlaç Firması Tanıtımı Sonrasında Reçete Ettikleri İlaçların Sahip Olduğunu Düşündükleri Özelliklerin Dağılımı Tablo 67. AH lerin ve UH lerin Reçete Ettikleri İlaçların Fiyatlarını Bilme Durumlarının Dağılımı Tablo 68. AH lerin Reçete Ettikleri İlaçların Fiyatlarını Bilme Durumlarının Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 69. UH lerin Reçete Ettikleri İlaçların Fiyatlarını Bilme Durumlarının Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 70. Reçete Ettiği İlaçların Hepsinin veya Bazılarının Fiyatlarını Bildiğini Belirten AH lerin ve UH lerin Fiyatlarını Bildiği İlaç Gruplarının Dağılımı Tablo 71. Reçete Ettiği İlaçların Hepsinin veya Bazılarının Fiyatlarını Bildiğini Belirten AH lerin ve UH lerin Reçete Yazarken İlacın Fiyatını Dikkate Alma Durumlarının Dağılımı Tablo 72. Reçete Yazarken İlacın Fiyatını Bazen Dikkate Alan AH lerin ve UH lerin, İlaç Fiyatını Dikkate Aldığı Durumların Dağılımı Tablo 73. AH lerin ve UH lerin İlacın Fiyatı İle Biyoyararlanımı Arasında Doğru Orantı Olup Olmadığı Konusundaki Düşüncelerinin Dağılımı Tablo 74. AH lerin ve UH lerin, Orijinal İlaç İle Jenerik İlaç Arasında Tedavide Etkililik Açısından Fark Olup Olmadığı Konusundaki Düşüncelerinin Dağılımı Tablo 75. AH lerin Orijinal İlaç İle Jenerik İlaç Arasında Tedavide Etkililik Açısından Fark Olup Olmadığı Konusundaki Düşüncelerinin Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 76. UH lerin Orijinal İlaç İle Jenerik İlaç Arasında Tedavide Etkililik Açısından Fark Olup Olmadığı Konusundaki Düşüncelerinin Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 77. AH lerin ve UH lerin, Gereksiz Antibiyotik Tüketimini Engellemek İçin Antibiyogram Testi Yapılması Konusundaki Düşüncelerinin Dağılımı Tablo 78. AH lerin ve UH lerin Antibiyotik Reçete Etmeden Önce Antibiyogram Testi Yaptırma Durumlarının Dağılımı Tablo 79. Antibiyotik Reçete Etmeden Önce Antibiyogram Testi İsteyen AH lerin ve UH lerin Bu Testi İsteme Nedenlerinin Dağılımı Tablo 80. AH lerin ve UH lerin Türkiye de İlaç Harcamalarının Sağlık Harcamaları İçindeki Payı Hakkındaki Düşüncelerinin Dağılımı Tablo 81. AH lerin Türkiye de İlaç Harcamalarının Sağlık Harcamaları İçindeki Payı Hakkındaki Düşüncelerinin Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 82. UH lerin Türkiye de İlaç Harcamalarının Sağlık Harcamaları İçindeki Payı Hakkındaki Düşüncelerinin Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 83. AH lerin ve UH lerin, Hastalarına Hastalıkları Konusunda Bilgi Verme Durumlarının Dağılımı... 93

20 XIX Tablo 84. AH lerin, Hastalarına Hastalıkları Konusunda Bilgi Verme Durumlarının Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 85. UH lerin, Hastalarına Hastalıkları Konusunda Bilgi Verme Durumlarının Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 86. Hastalarına Hastalıkları Konusunda Bilgi Verdiğini Belirtmiş AH lerin ve UH lerin, Hastalarına Bu Konuda Hangi Bilgileri Verdiklerinin Dağılımı Tablo 87. AH lerin Hastalarına, Tedavilerinin Gerekçeleri İle İlgili Açıklama Yapma Durumlarının Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması...97 Tablo 88. UH lerin Hastalarına, Tedavilerinin Gerekçeleri İle İlgili Açıklama Yapma Durumlarının Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 89. AH lerin ve UH lerin, Hastalarına İlaç Dışı Tedavi Önerme Durumlarının Dağılımı Tablo 90. AH lerin Hastalarına İlaç Dışı Tedavi Önerme Durumlarının Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 91. UH lerin Hastalarına İlaç Dışı Tedavi Önerme Durumlarının Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 92. AH lerin ve UH lerin, Reçetelerinin Okunamaması İle İlgili Eczacı, Hasta veya Hasta Yakınlarından Geri Bildirim Alma Durumlarının Dağılımı Tablo 93. AH lerin ve UH lerin Reçetelerine Hastanın Yaş, Cinsiyet ve Hekim İletişim Telefonu Bilgilerini Yazma Alışkanlıklarının Dağılımı Tablo 94. AH lerin ve UH lerin Parenteral Tedaviyi Tercih Ettiği Durumların Dağılımı.104 Tablo 95. AH lerin ve UH lerin Tablet Formunda İlaç Kullanamadıkları Hastalarda Tercih Ettikleri İlaç Formlarının Dağılımı Tablo 96. AH lerin ve UH lerin AİK in Ne Olduğu Konusundaki Düşüncelerinin Dağılımı Tablo 97. AH lerin AİK Konusunda Eğitim Almak İsteme Durumlarının Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 98. UH lerin AİK Konusunda Eğitim Almak İsteme Durumlarının Bu Hekimlerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre Karşılaştırılması Tablo 99. AH lerin ve UH lerin AİK Eğitimi Vermesini Tercih Ettiği Kuruluşların Dağılımı Tablo 100. AH lerin ve UH lerin AİK i Geliştirmeye Yönelik Bazı Yöntemlerin Kullanımını Uygun Bulma Durumlarının Dağılımı Tablo 101. AH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre SB Tarafından Yayımlanan Birinci Basamağa Yönelik UTTR Adlı Kitaptan Haberdar Olma Durumlarının Dağılımı Tablo 102. Birinci Basamağa Yönelik Tanı ve Tedavi Rehberleri ni Kullanmayan AH lerin Bu Kitabı Kullanmama Nedenlerinin Dağılımı Tablo 103. UH lerin Genel ve Mesleki Özelliklerine Göre İkinci Basamağa Yönelik UTTR leri Geliştirilmesini İsteme Durumlarının Dağılımı Tablo 104. UH lerin İkinci Basamağa Yönelik UTTR leri ni Geliştirmesini Tercih Ettiği Kurumların Dağılımı Tablo 105. AH lerin ve UH lerin İlaç Geri Ödeme Sisteminde Uygun Bulduğu Yaklaşımların Dağılımı

21

22 1 Yönetici Özeti Akılcı İlaç Kullanımı (AİK) konusunda başta hekimler olmak üzere sağlık çalışanlarının ve yöneticilerinin üstüne düşen sorumluluğu gereği gibi yerine getirmesi gerekir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) nün tanımladığı şekliyle AİK; hastaların ilaçları klinik ihtiyaçlarına uygun şekilde, kişisel gereksinimlerini karşılayacak dozlarda, yeterli zaman diliminde, kendilerine ve topluma en düşük maliyette almalarını gerektiren kurallar bütünüdür. AİK, hastanın tedavisinin başarıyla uygulanabilmesi için anahtar rolü oynayan yaklaşımlar önermektedir. Bu konudaki yenilikleri hayata geçirebilmek için mevcut durumun çok iyi analiz edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. AİK in gerektirdiği kurallara uyulmaması ise, Akılcı Olmayan İlaç Kullanımı (AOİK) olarak bilinir ve tüm ülkelerin üzerinde önemle durduğu ortak sağlık sorunları arasında yer alır. Ülkemiz için de oldukça önemli bir sorun olarak kabul edilen AOİK in giderilmesi için ilaçlar konusunda baş aktör konumunda yer alan hekimlerin bilgi ve tutumlarının gözden geçirilmesi ve gerekli tedbirlerin alınması hayati önem taşımaktadır. Bu araştırmada ülkemizde çeşitli kurumlarda çalışan Aile Hekimleri (AH) nin ve Uzman Hekimler (UH) in AİK hakkındaki bilgi düzeylerinin ve tutumlarının tespit edilmesi ve bu bakımdan sözü edilen bu iki hekim grubunun AİK davranışına etki edebilecek genel ve mesleki özelliklerine göre karşılaştırılmaları amaçlandı. Bu amaçla 2010 yılı Mayıs ayında kesitsel tipte, tanımlayıcı bir çalışmayla Amasya, Bartın, Bayburt, Bilecik, Bolu, Çankırı, Denizli, Eskişehir, Karabük, Kastamonu, Kırşehir, Gümüşhane illerinde bulunan Aile Sağlığı Merkezleri (ASM) nde görev yapan AH lere ve Devlet Hastaneleri (DH) nde görev yapan UH lere anket uygulandı. Bu illerdeki ASM lerde görev yapan 1062 AH (cevaplanma oranı: %97,2) ve DH lerde görev yapan 562 UH den (cevaplanma oranı: %74,8) oluşan toplam 1624 hekime yüz yüze görüşme tekniği ile 2 ayrı anket

23 2 HEKİMLERİN AKILCI İLAÇ KULLANIMINA BAKIŞI uygulandı. UH lere uygulanan anket için hekimlerin uzmanlık alanına herhangi bir sınırlama getirilmeden veriler toplandı. Niteliksel veriler arası ilişkilerin araştırılmasında Ki-Kare testi kullanıldı ve bu karşılaştırmalarda p<0,05 olduğunda, istatistiksel anlamlılıktan söz edildi. Hekimlerin AİK davranışlarına etki edebilecek bazı kişisel ve mesleki özellikleri incelendi. AH lerin %68,9 u, UH lerin ise %74,2 si erkek ve bu hekimlerin yaş ortalamaları sırasıyla 39,10 ve 41,34 idi. AH lerin %50,8 inin, UH lerin ise %39,1 inin mezuniyetinden bu yana yıl geçmiş olduğu; her iki grupta da hekimlerin büyük çoğunluğunun üniversite sınavında 150 nin üzerinde öğrenci alan tıp fakültelerinden mezun olduğu saptandı. AH lerin %2,5 inin uzmanlık eğitimi almış olduğu ve %96,8 inin Aile Hekimliği uygulamasında çalışmadan önce başka kurumlarda görev yapmış olduğu saptandı. UH lerin %59,8 inin UH olarak göreve başlamadan önce değişik sağlık kuruluşlarında görev yapmış oldukları saptandı. AH lerin %43,7 si, UH lerin %36,5 i kendilerine günde ortalama 50 den fazla hasta başvurduğunu belirtti. AH lerin %33,4 ü, UH lerin %18,1 i daha önce AİK konusunda eğitim almış olduğunu bildirdi. Hekimlerin gün içinde kendilerine başvuran hastaların yüzde kaçına reçete yazdıkları sorulduğunda, AH lerin çoğunun (%55,4) bu soruda üst limit seçeneği olan başvuranların % üne reçete yazarım cevabını verdikleri, aynı soruya UH lerin çoğunun (%56,3) bir alt seçenekte geçen başvuranların %41-80 ine reçete yazarım cevabını verdiği görüldü. Dolayısıyla kendilerine başvuran hastalara AH lerin, UH lerden daha fazla sayıda reçete yazma eğiliminde oldukları saptandı. Ankete katılan hem AH ler, hem de UH ler kendilerine başvuran hastaların çoğunluğunun sosyal güvencesinin Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) olduğunu (sırasıyla, %90,3 ve %93,8) beyan etti. Hekimlerin kendilerine başvuran hastaların en sık başvuru nedenlerinin neler olduğu na dair sorulan soruya verdikleri birden fazla cevap içerebilen yanıtlarda AH lerin %63,8 i, UH lerin %93,8 i kendilerine başvuran hastaların en sık başvuru nedeninin şikâyet nedeni ile ilk başvuru olduğunu belirtti. Buna paralel olarak, AH lerin %63,6 sı, UH lerin %90,8 i reçete yazdıkları hastaların en sık başvuru nedeninin şikâyet nedeni ile ilk başvuru olduğunu belirtti. AH lerde ilaç yazdırma amaçlı başvuru nun ikinci sıklıkta (%47,5), UH lerde ise üçüncü sıklıkta (%48,7) olduğu saptandı. İlaç yazdırma amaçlı başvuru larda en sık başvuru nedeninin AH lerde (%69,3), sürekli hastalıkları için kullandıkları raporlu ilaçların yazdırılması olduğu, UH lerde ise (%53,6) daha önce o hekimin yazmış olduğu ilaçların tekrar yazılması olduğu saptandı. Ortalama olarak AH ler günlük başvuran hastaların %68,84 üne, UH ler ise %89,16 sına fizik muayene yaptığını beyan etti. Muayene ederek tanı koydukları 100 hastanın kaçına reçete yazdıkları sorgulandığında, AH lerin ortalama 80,09 una, UH lerin ise ortalama 75,69 una muayene ederek reçete yazdıkları saptandı.

24 YÖNETİCİ ÖZETİ 3 Hekimlerin hastaları ile görüşmeye ayırdıkları süreler sorgulandığında, AH ler hastalarına ortalama 8 dakika 58 saniye; UH ler ise 7 dakika 33 saniye zaman ayırdığını belirtti. AH lerin %54 ü, UH lerin ise %48,6 sı hastalarına ayırdıkları bu süreleri kısmen yeterli bulduğunu beyan etti. Her iki grupta da hekimlerin bazı genel ve mesleki özelliklerinin hastalarına ayırdıkları süreyi etkileyebildiği görüldü. Buna göre, AH lerin hastalarına ayırdıkları süre ile cinsiyet, yaş ve çalışma süresi arasında istatistiksel açıdan anlamlı ilişki tespit edildi (p<0,05). AH lerin cevaplarında olduğuna çok paralel şekilde, UH lerin verdiği cevaplarda da hastaları ile görüşmeye ayırdıkları süreler in hekimlerin benzer özelliklerinden etkilendiği tespit edildi. Hekimlerin ideal koşullarda bir hasta ile görüşmeye ayrılması gereken ortalama süre ile ilgili görüşleri sorgulandığında, AH lerin %35,7 sinin bir hasta ile görüşmeye ortalama dakika ayrılmasını, UH lerin ise %35,5 inin ortalama 6-10 dakika süre ayrılmasını yeterli bulduğu görüldü. Hekimlerin çoğunluğu (AH lerin %98,2 si, UH lerin %97,2 si) günlük hasta sayısı 20 nin altındaysa ilaç seçimine (etkili, güvenli, uygun, düşük maliyetli ilacın belirlenebilmesine) yeterli zaman ayırabildiğini beyan etti. Günlük hasta sayısı 40 ın üzerine çıkınca her iki hekim grubunda da ilaç seçimine ayırdığı süreyi yeterli bulanların oranının belirgin şekilde azaldığı görüldü. AH lerin %72,8 i, UH lerin ise %64,9 u sık karşılaştıkları hastalıklar için kişisel ilaç listeleri oluşturduğunu bildirdi. Kişisel ilaç listesi oluşturma alışkanlığı olan hekimlerin %46,4 ü birinci basamak sağlık kuruluşlarında yıldır çalışmaktadır. Benzer tespitlerin UH lerde de bulunduğu gözlendi. Hem AH hem de UH lerde çalışma süresi ile ilaç listesi oluşturma alışkanlığı açısından anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0,05). Öte yandan AH lerin ve UH lerin AİK konusunda eğitim almaları ile sık karşılaştıkları hastalıklar için kişisel ilaç listesi oluşturma durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmadı. Bu önemli tespitin nedenleri mutlaka tartışılmalı ve ileride planlanacak olan AİK eğitimi içeriğinde bu yetersizliğin ağırlıklı olarak konuyla ilgili iyileştirme yoluyla mı, yoksa başka yöntemlerle mi düzeltilebileceği mutlaka görüşülmelidir. AH ler reçetelerine ortalama 3,27 kalem ilaç, UH ler ise reçetelerine ortalama 3,07 kalem ilaç yazdığını beyan etti. AH lerin ve UH lerin AİK konusunda eğitim alma durumları ile reçetelerine yazdıklarını beyan ettikleri ortalama ilaç kalem sayıları arasında anlamlı bir ilişki bulunmadı. Hekimlerin mesleklerini icra ettikleri sürenin artışına paralel olarak reçetelerine yazdıklarını beyan ettikleri ilaç sayılarının da artış kaydettiği söylenebilir. AH lerde yapılan karşılaştırmalarda, cinsiyet ve yaş ile hekimlerin reçetelerine yazdıkları ortalama ilaç kalem sayısı açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık tespit edilmiştir (p<0,05). Bununla birlikte hem kadın hem de erkek hekimlerde üç kalem ilaç yazma eğilimi yüksektir. UH lerde yapılan karşılaştırmalarda ise yaş ve çalışma süresi ile yazdıkları ortalama ilaç kalem sayısı açısından istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p<0,05).

25 4 HEKİMLERİN AKILCI İLAÇ KULLANIMINA BAKIŞI Hekimlerin ilaç seçerken dikkate aldığı kriterler sorgulandığında, AH lerin %97,4 ünün, UH lerin %97,3 ünün ilaç seçerken en sık dikkate aldığı kriterin etkililik olduğu saptandı. Bunun yanında AH lerin %83,9 unun, UH lerin %77,1 inin ilacın güvenliliği ni, AH lerin %83,3 ünün, UH lerin %84,9 unun ilaçla ilgili kişisel tecrübeleri ni dikkate aldığı saptandı. Hekimlerin ilaç yazarken en sık faydalandıkları kaynaklar sorgulandığında, AH lerin (%78,9) ve UH lerin (%74,3) ilaç yazarken en sık yararlandığı kaynağın ilaç firmalarının araştırma ve tanıtım çalışmaları olduğu saptandı. AH lerin %74,4 ü UH lerin %69,3 ü ilaç yazarken tanı tedavi rehberlerinden faydalandığını belirtti. Hekimlerin yazdıkları ilaçlarla ilgili bilgi düzeyleri sorgulandığında, AH lerin %61,2 si ilaçların uygulama şeklini, %55,9 u günlük dozunu, %52,2 si endikasyonlarını çok iyi bildiğini, %57,4 ü yan etkilerini iyi bildiğini beyan etti. UH lerin ise %66,2 si ilaçların uygulama şeklini, %62,6 sı günlük dozunu, %60,5 i endikasyonlarını çok iyi bildiğini, %52,8 i ilaç etkileşimlerini, %45,4 ü yan etkilerini iyi bildiğini beyan etti. Hekimlerin hastalarını muayene etmeden şikâyetlerine göre ilaç yazma durumları sorgulandığında, AH lerin %44 ü, UH lerin ise %64,7 si hastalarını muayene etmeden ilaç yazmadığını beyan etti. Bu soruya hekimlerin çok azı hastalarımı muayene etmeden şikâyetlerine göre ilaç yazarım yanıtını verdi (AH: %1,5 ve UH: %0,7). Diğer hekimler ise hastalarını muayene etmeden bazen ilaç yazdığını beyan etti (AH: %54,5 ve UH: %34,6). Hekimlerin genel ve mesleki özellikleri ile hastalarını muayene etmeden şikâyetlerine göre ilaç yazmaları arasındaki ilişki, AH lerde istatistiksel olarak anlamlı bulunamamıştır. UH lerde ise cinsiyet, yaş ve çalışma süresi ile muayene etmeden şikayetlerine göre ilaç yazma durumu arasında istatistiksel olarak anlamlı fark tespit edilmiştir (p<0,05). Buna göre, erkek, 45 yaş üstü ve 10 yıldan daha uzun zamandır UH olarak çalışan hekimlerin, diğer meslektaşlarına kıyasla daha çok muayene etmeden ilaç yazma tutumunu sergiledikleri görüldü. Hekimlerin hastalar tarafından talep edilen ilaçları reçete etme durumu sorgulandığında, AH lerin %27,1 i, UH lerin %43,6 sı hastalar tarafından talep edilen ilaçları reçete etmediğini belirtti. AH lerin %51 i, UH lerin %75,2 si günde yazdıkları reçetelerin %1-10 unun; AH lerin %40,6 sı, UH lerin %22,4 ü günde yazdıkları reçetelerin %11-40 ının reçete tekrarı şeklinde olduğunu belirtti. Hekimlerin reçeteye yazdıkları ilaçların seçiminde hastanın sosyal güvence durumunu dikkate alması sorgulandığında, AH lerin %91,4 ü, UH lerin %77,4 ü yazdığı ilaçların seçiminde her zaman veya bazen hastanın sosyal güvence durumunu dikkate aldığını belirtti. Hekimlerin hastalarının bazı ilaç gruplarını reçetelerine yazdırmak için

26 YÖNETİCİ ÖZETİ 5 özel olarak talepte bulunma durumları sorgulandığında, AH lerin %76 sı, UH lerin %50,5 i hastalarının analjezik ve antiromatizmal ilaçları yazdırmak için, AH lerin %49 u, UH lerin %28,5 i soğuk algınlığı ilaçlarını yazdırmak için çok sık başvurduğunu belirtti. AH lerin %26,2 si hastaların antibiyotik yazdırmak için çok sık, %26,9 u sık, %26,1 i orta sıklıkta kendilerine başvurduğunu belirtti. UH lerin ise %24,2 si çok sık, %29,2 si sık, %18,9 u orta sıklıkta hastaların kendilerine antibiyotik yazdırmak için başvurduğunu belirtti. Hekimlerin hastalarına reçete yazarken bazı anamnez bilgilerinden ne sıklıkta faydalandıklarının ayrıntısı sorgulandığında, AH lerin %84,2 si, UH lerin %78,5 i ilaç reçete ederken hastaların yaşı ndan, AH lerin %83,6 sı, UH lerin %78 i gebelik ve emzirme durumu ndan, AH lerin %67,1 i, UH lerin %65,8 i ilaç alerjisi olup olmaması ndan her zaman; AH lerin %45,7 si, UH lerin %38,6 sı hastaların alım gücü nden sıklıkla faydalandıklarını belirtti. AH lerin %20,1 i, UH lerin %34,8 i reçete yazarken hastanın sosyal güvence durumu nu nadiren dikkate aldığını veya hiçbir zaman dikkate almadığını belirtti. Hekimlerin reçetelere yazdıkları ilaçlarla ilgili hastalarına verdikleri bilgiler sorgulandığında, AH lerin %59,1 i, UH lerin %66,1 i hastalarına reçetesine yazdıkları ilacın günlük dozu nu, AH lerin %56,7 si, UH lerin %64,6 sı tedavi süresi ni, AH lerin %56,5 i, UH lerin %62,3 ü ilacın uygulama şekli ni her zaman anlattıklarını beyan etti. AH lerin %51,6 sı, UH lerin %50,5 i ilacın olası yan etkileri ni, AH lerin %53,5 i, UH lerin %43 ü ilacın ne zaman bırakılması gerektiği ni, AH lerin %51 i, UH lerin %45,5 i diğer ilaçlarla/besinlerle etkileşimi ni sıklıkla hastalarına anlattıklarını beyan etti. AH lerin %88,8 i, UH lerin %85,8 i ilacın fiyatı nı, AH lerin %74,2 si, UH lerin %69,8 i ilacın etki mekanizması nı, AH lerin %36,1 i, UH lerin %40,9 u ilacın adı nı hastalarına nadiren anlattığını veya hiçbir zaman anlatmadığını beyan etti. AH lerin %41,3 ü, UH lerin %41,8 i hastalarına verdikleri bu bilgileri her zaman yeterli bulduğunu beyan etti. AH lerin ve UH lerin mezuniyet sonrasında ilaçlarla ilgili eğitim almış olma durumlarına göre reçetelerine yazdıkları ilaçlarla ilgili hastalarına verdikleri bilgileri yeterli bulma durumları karşılaştırılmıştır. Bu iki değişken arasında AH ler açısından istatistiksel olarak önemli bir fark tespit edilirken (p<0,05), UH ler açısından anlamlı bir fark bulunamamıştır (p>0,05). AH ler içerisinde verdikleri bilgileri her zaman yeterli bulanların eğitim almış olanlarda, eğitim almamış olanlara göre daha yüksek olduğu (sırasıyla, %45,3 ve %36,3) ve bu farklılığın istatistiksel olarak anlamlı olduğu görüldü (p<0,05). Bu bakımdan, UH lerde istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmadı. AH lerin %64,9 u, UH lerin %68,1 i reçetesine yazdığı ilaçların nasıl kullanılacağını hastasına her zaman, AH lerin %32,8 i, UH lerin %26,5 i bazen, AH lerin %2,1 i, UH lerin %4,5 i hasta sorduğu zaman anlattığını beyan etti. Hem AH lerin hem de UH lerin içerisinde daha önce AİK konusunda eğitim almış olanlarının, hastalarını ilaçlarını nasıl kullanılacağı konusunda daha fazla bilgilendirdikleri görüldü. Bu bakımdan AİK konusunda eğitim almamış meslektaşlarıyla

27 6 HEKİMLERİN AKILCI İLAÇ KULLANIMINA BAKIŞI karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). AH lerin %73,7 si, UH lerin %68,8 i hastasına ilacı nasıl kullanacağını anlattıktan sonra bazen tekrarlattığını, AH lerin %10,4 ü, UH lerin %11,3 ü her zaman tekrarlattığını, AH lerin %15,9 u, UH lerin %19,9 u tekrarlatmadığını beyan etti. AH lerin ve UH lerin genel ve mesleki özellikleri ile hastalarına ilaçlarını nasıl kullanacağını anlattıktan sonra anlattıklarını tekrarlatma durumları karşılaştırıldığında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmadı. Hekimlerin reçete yazarken ilaçla ilgili göz önünde bulundurulması gerektiğini düşündüğü faktörler sorgulandığında, en sık etki eden faktörlerin başında AH lerde güvenlilik, etkililik ve uygunluğun geldiği, UH lerde ise etkililik, güvenlilik ve uygunluğun geldiği görüldü. AH lerin %98,9 u, UH lerin %98,2 si reçete yazarken ilacın güvenliliği nin, AH lerin %98,6 sı, UH lerin %98,7 si etkililiği nin, AH lerin %97,4 ü, UH lerin %95,6 sı uygunluğu nun göz önünde bulundurulması gerektiğini düşündüğünü beyan etti. İlaç firması temsilcilerinin ziyaretlerinin ve promosyon dağıtmalarının hekimlerin reçete yazmalarına etkisi sorgulandığında, hekimlerin çoğunluğu (AH lerin %72,8 i, UH lerin %77,2 si) bu durumdan bazen etkilendiğini belirtti. AH lerin %43,7 si, UH lerin %56,7 si çalıştığı son 5 iş günü içerisinde 5 kez veya daha az; AH lerin %20,9 u ve UH lerin %18,1 i ise 10 kezden daha fazla ilaç firması temsilcileri tarafından kendilerinin ziyaret edildiğini beyan etti. İlaç firması temsilcileri tarafından yapılan ziyaretlerin ve dağıtılan promosyonların hekimlerin reçetelerine etkisi hakkındaki AH lerin ve UH lerin verdiği yanıtlar ve buna göre hekimlerin en son tanıtılan ilaçlardan birini tanıtım sonrasında bir defa dahi olsa reçete etme durumları değerlendirildi. AH lerin %42 si, UH lerin %39 u en son tanıtılan ilaçlardan birini tanıtım sonrasında bir defa da olsa reçete ettiğini belirtti. AH lerin %31,2 si, UH lerin %36,4 ü en son tanıtılan ilaçlardan birini reçete etmediğini, AH lerin %26,8 i, UH lerin %24,6 sı bu durumu hatırlamadığını belirtti. Hekimlerin reçete ettikleri ilaçların fiyatlarını bilme durumu sorgulandığında, çoğunluğu (AH lerin %82,4 ü, UH lerin %75,9 u) reçete ettikleri ilaçların bazılarının fiyatlarını bildiğini belirtti. Reçete ettikleri ilaçların hiçbirinin fiyatlarını bilmiyorum diyenlerin ise AH lerin %11,8 ini ve UH lerin %17,1 ini oluşturduğu saptandı. Hekimlerde reçete ettiği ilaçların fiyatlarını bilip bilmeme durumunun, sağlık kuruluşunda çalışma süresi ne göre karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olduğu gözlendi. Hekimlerin hangi ilaçların fiyatlarını iyi bildikleri sorgulandı. Buna göre reçete ettiği ilaçların hepsinin veya bazılarının fiyatlarını bildiğini belirten AH lerin %95,9 u, UH lerin %82,7 si antibiyotiklerin, AH lerin %93,9 u, UH lerin %84 ü ağrı kesici ve romatizmal ilaçların hepsinin veya bir kısmının fiyatını bildiğini belirtti. Genel olarak UH lerin ilaç gruplarının fiyatlarını AH lere göre daha az bildiği saptandı.

28 YÖNETİCİ ÖZETİ 7 İlaç fiyatını bilen hekimlerin reçete yazarken bu bilgileri dikkate alma durumları sorgulandığında, yazdığı ilaçların hepsinin veya bazılarının fiyatlarını bildiğini belirten AH lerin %70,9 u, UH lerin %74,6 sı reçete yazarken ilacın fiyatını bazen dikkate aldıklarını belirtti. Bu bilgiyi her zaman dikkate aldığını beyan edenlerin ise AH lerin %25,8 ini, UH lerin %20,1 ini oluşturduğu görüldü. Bu soruya bazen yanıtı vermiş olan hekimler içerisinde AH lerin %97,6 sı, UH lerin %92,9 u hastanın sağlık sigortasının olmaması hâlinde ilacın fiyatını dikkate aldığını beyan etti. Hekimlere orijinal ilaç ve jenerik ilaç arasında tedavide etkililik açısından fark olup olmadığı sorulduğunda, AH lerin %23,3 ü, UH lerin ise %27,4 ü aralarında fark olduğunu düşündüğünü belirtti. AH lerin %57,6 sı, UH lerin ise %56,2 si orijinal ilaç ve jenerik ilaçların bir kısmında tedavide etkililik açısından fark olduğunu düşündüğünü belirtti. Hekimlerin gereksiz antibiyotik tüketimini engellemek için antibiyogram testi yapılıp yapılmaması konusundaki düşünceleri sorgulandığında, antibiyogram testinin her zaman yapılması gerektiğini düşünenlerin AH lerin %13,5 ini, UH lerin %18,3 ünü oluşturduğu saptandı. AH lerin %80,4 ünün, UH lerin %79,3 ünün ise bu testin bazen yapılması gerektiğini düşündüğü saptandı. AH lerin %6,1 inin, UH lerin %2,4 ünün ise bu testi hiçbir zaman gerekli görmediği saptandı. Bu konuda kendi tecrübeleri sorgulandığında, AH lerin %37,1 i antibiyotik reçete etmeden önce bu testi yaptırmadığını, %53,6 sı ise çalıştığı kurumda yapılmadığı için antibiyotik reçete etmeden önce antibiyogram yaptıramadığını belirtti. UH lerin ise %52,8 i antibiyotik reçete etmeden önce bazen antibiyogram yaptırdığını, %33,9 u ise antibiyotik reçete etmeden önce bu testi yaptırmadığını belirtti. Hekimlerin hastalarına hastalıkları konusunda bilgi verme durumları sorgulandığında, dörtte üçü (AH lerin %77,9 u, UH lerin %82,6 sı) hastalarına her zaman hastalığı konusunda bilgi verdiğini belirtti. AH lerin %0,5 i, UH lerin ise %2 si sadece hastanın sorması durumunda bilgi verdiğini veya hiç bilgi vermediğini belirtti. Bu soruya verdikleri yanıtlar bakımından UH lerin kendi içlerinde benzerlik gösterdiği, AH lerde ise kadınların istatistiksel olarak anlamlı düzeyde hastalarına hastalıkları konusunda daha fazla bilgi verme eğiliminde oldukları gözlendi. Hastalarına hastalıkları hakkında bilgi verdiğini belirten hekimlerin, hastalarına hangi bilgileri verdikleri sorgulandığında, AH lerin %94,4 ü, UH lerin %92,7 si, hastalığının tedavisi hakkında, AH lerin %90,2 si, UH lerin %90 ı hastalığının nedeni hakkında bilgi verdiğini belirtti. Hekimlerin hastalarına uyguladıkları tedavinin gerekçelerini anlatma durumları sorgulandığında, AH lerin %59,1 i bazen, %37 si her zaman, UH lerin ise %46,8 i bazen, %50,6 sı her zaman hastalarına bu bilgiyi aktardığını belirtti. Hekimlerin bazı mesleki ve genel özelliklerine göre bu soruya verilen yanıtlar karşılaştırıldığında, AH lerde yaşın, UH lerde ise çalışma süre-

29 8 HEKİMLERİN AKILCI İLAÇ KULLANIMINA BAKIŞI sinin, hastalara uyguladıkları tedavinin gerekçelerini anlatma durumu üzerinde istatistiksel açıdan anlamlı bir fark yarattığı görülmüştür (p<0,05). Hekimlerin, hastalarına ilaç dışı tedavi önerme durumları sorgulandığında, AH lerin %50,4 ü, UH lerin %56,1 i sadece bazı hastalıklar için hastalarına ilaç dışı tedavi önerdiğini belirtti. Hekimlerin bazı mesleki ve genel özelliklerine göre bu soruya verilen yanıtlar karşılaştırıldığında, diğer tüm özellikleri bakımından her iki grupta da benzerlikler olduğu, sadece AH lerde kadınların hastalarına daha yüksek oranda ilaç dışı tedavi önerdikleri görüldü (p<0,05). Hastanın yaşını, cinsiyetini ve hekimin kendisine ulaşılabilecek telefon numarasını reçeteye yazıp yazmama durumu sorgulandığında, AH lerin %42,2 si, UH lerin ise büyük çoğunluğu (%79,8) reçetelerine hastanın yaşını yazmadığını belirtti. AH lerin %41,3 ü, UH lerin ise %80,5 i reçetelerine hastanın cinsiyetini yazmadığını belirtti. Hekimlerin büyük kısmı (AH lerin %81,6 sı, UH lerin %90,2 si), reçetelerine kendilerine ulaşılabilecek bir telefon numarası yazmadığını belirtti. Hekimlerin parenteral tedaviyi tercih ettiği durumlar sorgulandığında, AH lerin %94,8 i, UH lerin %92,1 i hasta oral yoldan tedavi alamadığında, AH lerin %94,4 ü, UH lerin %89 u acil durumlarda, AH lerin %87,8 i, UH lerin %84,4 ü ilacın başka formu yoksa parenteral tedaviyi tercih ettiğini belirtti. Hekimlerin tablet formunda ilaç kullanamadıkları erişkin hastalarda tercih ettikleri ilaç formları sorgulandığında, çoğunluğu (AH lerin %71,3 ü, UH lerin %63,1 i) bu durumda enjeksiyon formunu tercih ettiğini belirtti. Hekimlerin AİK in ne olduğu konusundaki düşünceleri sorgulandığında, AH lerin %92,8 i, UH lerin %91,9 u, AİK i hastaya etkili ilaç yazılması, AH lerin %84,4 ü, UH lerin %84,3 ü hastaya uygun dozda ilaç yazılması, AH lerin %88,4 ü, UH lerin %80,1 i hastaya güvenli ilaç yazılması, AH lerin %88,1 i, UH lerin %84,3 ü hastaya uygun ilaç yazılması olarak nitelendirdi. AH lerin %74,2 si, UH lerin %71,8 i AİK konusunda eğitim almak istediğini belirtti. Bilhassa, AH lerde yaşın ve çalışma süresinin bu konuda anlamlı fark yarattığı tespit edilmiştir. UH lerde ise cinsiyetin etkisi istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0,05). UH lerde kadınlarda ve uzmanlık eğitimini üniversite hastanesinde yapmış olanlarda AİK konusunda eğitim almak isteyenlerin oranı daha fazladır. AH lerin %78,2 sinin, UH lerin %70,4 ünün bu eğitimin SB tarafından verilmesini tercih ettiği saptandı. Bu olumlu taleplerine karşın, SB nin AİK ile ilgili çalışmalarından haberdar olan hekim sayısının yeterli oranda olmadığı tespit edilmiştir. Bu çalışmalardan AH lerin %36,3 ünün, UH lerin ise %14,9 unun haberdar olduğunun saptanmış olması, SB nin konuyla ilgili yürüttüğü faaliyetleri muhataplarına bilgilendirmede daha fazla gayret sarfetmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. AİK i geliştirmek amacıyla AH lerin %95,6 sı, UH lerin %91,1 i tıp fakültelerinde AİK eğitimi verilmesi ni, AH lerin %91,2 si, UH lerin %88 i Ulusal

30 YÖNETİCİ ÖZETİ 9 Tanı ve Tedavi Rehberlerinin (UTTR) geliştirilmesi ni uygun bulduğunu belirtti. Ülkemizdeki tüm tıp fakültelerinde AİK eğitiminin uygulanmasının zorunlu hâle getirilmesinin gerekçeleri sıralanırken, araştırmada elde edilen bu tespitlerden faydalanılmalıdır. Öte yandan hekimlerin UTTR lerin kullanımına olan aşırı talebi ve bunların AİK e katkısına olan inancı, SB nin meslek örgütleri ve diğer paydaşlarla birlikte UTTR geliştirme konusundaki gayretini artırmalıdır. AH lerin %82,8 inin SB tarafından yayınlanan Birinci Basamağa Yönelik UTTR ler den haberdar olduğu tespit edildi. Birinci Basamağa Yönelik UTTR lerden haberdar olan hekimlerin %66,2 si bu rehberleri kullandığını belirtti. Birinci Basamağa Yönelik UTTR leri kullanmayan AH lerin bu kitabı kullanmama nedenleri sorgulandığında, AH lerin çoğunluğu (%65,2) rehberleri pratik bulmadığını, %28,1 i kendi bilgilerini yeterli gördüğü için gerek görmediğini belirtti. UH lerin %84,3 ü de İkinci Basamağa Yönelik UTTR geliştirilmesi talebinde bulundu. İkinci Basamağa Yönelik UTTR lerin geliştirilmesini isteyen UH lerin büyük kısmı, rehberlerin üniversiteler (%73,7) ve SB (%73,2) tarafından geliştirilmesini uygun bulduğunu belirtti. Hekimlerin ilaç geri ödeme sisteminde uygun bulduğu yaklaşımlar sorgulandığında, bazı ilaçların geri ödemesinin belli tanılar için yapılmasının (sırasıyla %82,1 ve %60,5) ve bazı ilaçların geri ödemesinin uzmanlık alanına göre yapılmasının (sırasıyla %69,9 ve %54,5) uygunluğunu UH lerin AH lere göre daha fazla oranda desteklediği saptandı. Sonuç olarak AİK in yaygınlaştırılması için hem AH hem de UH lerin tecrübelerini, bilgi ve tutumlarını ortaya koyan bu araştırmanın elde ettiği tüm tespitlerden gereği gibi yararlanılmalıdır. Bu tespitler arasında hekimlerin AİK konusunda iyileştirme faaliyetelerine genel olarak açık oldukları ve bu yöndeki algı ve eğilimin bilhassa kadınlarda ve genç hekimlerde daha fazla olduğu dikkati çekmektedir. AOİK i artırma ihtimali bulunan bazı tutumların da buna paralel şekilde bilhassa daha ileri yaşa ve daha uzun süre mesleki yaşama sahip olan hekimlerde gözlenmiş olmasının üzerinde titizlikle durulmalıdır. Tüm sorulara yanıtları üzerinden yorum yapılacak olursa, AİK konusundaki bilinç düzeyinin UH lere göre AH lerde kısmen daha iyi durumda olduğundan söz edilebilir. AİK eğitimi ve bilinç düzeyi artışına işaret eden bulguların yanı sıra sürdürülebilir bir AİK hizmetinin başka bileşenleri arasında yer alan poliklinik süreleri, UTTR ler, ilaç fiyatları, geri ödeme sistemi gibi konulara yönelik durum tespitleri ve AH ve UH lerin bu konulardaki bakış açıları da bu araştırmayla ayrıntılı şekilde ortaya konmuştur. Bilhassa öne çıkan bu tespitlere öncelik verilerek yürütülecek yeni faaliyetler AİK in yaygınlaştırılmasında lokomotif görev ve sorumluluğu olan hekimlerin mesleklerini daha iyi icra etmesini kolaylaştıracak ve ülkemizin ilaç kullanımında arzu ettiği rasyonel hedefleri yakalamasını çabuklaştıracaktır.

31

32 2 Giriş ve Amaç Sağlığın korunmasında, idamesinde ve iyileştirilmesinde en temel tıbbi gereksinim olan ilacın, amacına uygun ve doğru kullanılmasına yönelik bir dizi kural geliştirilmiştir. Bu kurallar son çeyrek yüzyıl içerisinde Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) nün öncülüğünde AİK ilkeleri adı altında toplanmıştır (1-5). DSÖ nün tanımladığı şekliyle AİK; Hastaların ilaçları klinik ihtiyaçlarına uygun şekilde kişisel gereksinimlerini karşılayacak dozlarda, yeterli zaman diliminde, kendilerine ve topluma en düşük maliyette almalarını gerektiren kurallar bütünüdür. (4). İlaçların tüketicisi konumunda bulunan hastaların kullanacakları ilaçlar hakkında sınırlı bilgilerinin olabileceği varsayımından hareketle, ilaç seçiminden, ilaçla ilgili tüm bilgilerin hastaya aktarılmasına kadar ilaçların kullanım sürecinin yönetiminde bilirkişi olarak reçeteyi yazan hekimler görevlendirilmiştir. Dolayısıyla, AİK konusunda başta hekimler olmak üzere sağlık çalışanlarının üstüne düşen sorumluluğu gereği gibi yerine getirmesi gerekmektedir (1-9). Dünya genelinde ilaç kullanımında, ne yazık ki AİK ile ilgili bu kuralların gerektirdiği performansın iyi bir şekilde sergilendiğini söylemek güçtür. AİK in gerektirdiği kurallara uyulmaması, AOİK olarak bilinmektedir ve tüm ülkelerin üzerinde önemle durduğu ortak sağlık sorunları arasında yer almaktadır. Ülkelerin AOİK in temel nedenlerini tespit etmesine rağmen bu sorununun çözümü oldukça güç ve karmaşıktır. Tahmin edilebileceği üzere bu sorun günümüzde bilhassa gelişmekte olan ülkelerde ilk sıralarda çözüm bekleyen sağlık sorunları arasına girmiş durumdadır. Gelişmekte olan ülkelerde daha kötü olmak üzere, dünya genelinde tıbbi amaçla kullanılan ilaçların yarısından fazlasının akılcı olmayan yolla tüketildiği bilinmektedir. Bu tespitler, sağlık hizmetinin en önemli bileşenleri arasında yer alan ilaçların kullanımı konusunda gerektiği ölçüde titiz davranılmasının