1. ÖLÇME DÜZEYLERİ VE ÖLÇEKLERİN KULLANILMASI Ölçme Düzeylerinin Karşılaştırılması Nominal (Sınıflandırma) Ölçeği

Transkript

1 1. ÖLÇME DÜZEYLERİ VE ÖLÇEKLERİN KULLANILMASI Ölçme, kişilerin veya nesnelerin özelliklerine puan, sayı ya da sembol verilmesi işlemidir. Bu işlemin ortaya çıkarılması süreci ne tür bir bilgi arandığı ile doğrudan doğruya ilişkilidir. Örneğin, futbol izleyicilerinin hangi takımın sempatizanı olduğuna dair kesin bilgiler edinilmek isteniyorsa Hangi futbol takımını tutuyorsunuz? sorusu, araştırılmak istenen konu kişinin taraftarlık derecesini ölçmek istiyorsa Kendinizi desteklediğiniz takımla ilgili olarak fanatik olarak mı yoksa iyi bir futbol seyircisi olarak mı tanımlarsınız? sorusu uygun olacaktır. Elde edilecek sonuçlarının sayısal değerler olduğu düşünüldüğünde bu sayısal değerler ölçülen değişkenlerin ölçme düzeylerini vermektedir Ölçme Düzeylerinin Karşılaştırılması Nominal (Sınıflandırma) Ölçeği Değişkenler arasında hiçbir sıralama yapılmaksızın, ortak özellikler yönüyle değişkenlerin kategorilere ayrılmasıdır. Sınıflandırmada kategoriler homojen olmalı, karşılıklı birbirini dışta tutmalı yani bir değişken aynı anda iki kategoriye birden dahil edilmemeli ve kategoriler arasında sıralı ilişkiler hakkında hiçbir sayıltı olmamalıdır. (Büyüköztürk vd.,2012:102) Örneğin doğum yeri, cinsiyet, dini mezhep, politik tercihler gibi değişkenler nominal ölçek örnekleridir Sıralama (Ordinal) Ölçeği Bu ölçekte veriler arasında bir sıralama yapılması söz konusudur. Burada verilmiş olan puan bir sıra dizisini göstermektedir. 1 puan değişkenin en düşük değerini verirken 2, 3,.., puanlar ile daha yüksek değerler ifade ederek bir sıralama yapılması söz konusudur. Bu sıralamada 1 ile 2 arasındaki uzaklıkla 2 ile 3 arasındaki uzaklığın aynı olduğunu ya da 2 büyüklüğünün 1 ve 3 ile orantılı olduğu söyleyemeyiz. Dolayısıyla sıralamada birinci sıradaki nesne ile ikinci sıradaki nesne arasında daha büyük, daha küçük, daha iyi, daha kötü, daha canlı, daha cansız vb. ilişkiler söz konusudur. Örneğin Süper Lig sıralamasında birinci sırada Galatasaray ikinci Antalyaspor olduğunu söylediğimizde Galatasaray ın puan daha üste olduğunu anlamakla beraber aradaki puan farkının ne kadar olduğu bilinmemektedir. 1

2 Bu ölçekte kullanılan uygun istatistikler ortanca, yüzdelik, çeyrek sapma, sıra farkları korelasyon katsayısı, işaret testi, Mann-Whitney U testi vb.dir. (Büyüköztürk vd.,2012:103) Aralık (Mesafeli) Ölçeği Sıralama ölçeğinden farklı olarak değişkenler arasındaki puanlar açısından eşit mesafe söz konusudur. Aralık ölçeğindeki veriler düzen ve uzaklık özelliklerine sahiptir. Ancak aralık ölçeği verileri ile nesneler arasında mutlak büyüklük karşılaştırması yapmak mümkün değildir. Ayrıca aralık ölçeğinde sıfır noktası (mutlak orjin) yoktur. Aralık ölçeği ile hemen hemen bütün istatistiksel analizler kullanılmakla beraber en yaygın kullanımı aritmetik ortalamadır. Aritmetik ortalama dışında standart sapma, pearson korelasyon katsayısı, t-testi, F-testi kulanılabilir Oran Ölçeği Yukarıda sayılan bütün ölçeklerin özelliklerini taşıyan oran ölçeğinde mutlak veya doğal bir orjini (sıfır noktası) de vardır. Oran ölçekleri negatif değerler içermemektedir. Her türlü matematiksel ve istatistiksel işleme imkan sağlamaktadırlar. Örneğin, pazar payının, satışların, gelirin ölçülmesi vb. oranlı ölçeğe uygundur Ölçek Türleri Ölçek türleri çeşitli kaynaklarda farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. Biz burada yaygın olarak kullanılan bazı ölçek türleri kısaca açıklayacağız Sürekli Cevaplayıcıdan genellikle 13 cm. uzunluğundaki bir doğrunun üzerinde nesneyi en iyi tanımlayan noktayı işaretlemesi istenir. Araştırmacı bu 13 cm. lik doğru üzerinde çeşitli ayrımlar yaparak hem cevaplayıcının daha rahat cevap vermesini hem de ölçümün daha rahat yapılmasını sağlayabilir. 2

3 Şekil 1 : Ölçek Türleri ((Altunışık vd.,2010:111) Sürekli Tekil Çoklu Kategorili Sıralama i Sabit Toplam Ölçekeleri İkili Karşılaştırm a Grafiksel Likert Ölçeği Semantik Farklar Ölçeği Tekli Tek maddeden veya sorudan ibaret olan ölçek türüdür. Aşağıda bu ölçek türünün çeşitli seçenekleri anlatılacaktır Kategorili Burada cevaplayıcıya üzerinde numaralar ve/veya her kategoriye ilişkin kısa tanımlamalar olan bir ölçek gösterilir. Cevaplayıcıdan ilgilenilen nesneyi en iyi tanımlayacak kategoriyi, ölçek üzerindeki yerlerine göre sıralanmış kategoriler arasından seçmesi istenir. Ölçek, kullanılan kategori sayısına, sözlü tanımların niteliğine ve derecesine, olumlu ve olumsuz kategorilerin sayısına ve nötr noktanın varlığına bağlı olarak çeşitli şekiller alabilir. Burada, buna karar veren faktör cevaplayıcının kategoriler arasında ayrım yapabilme becerisidir. (Proctor Tony, Çev. İclem Er, 2003, s:161) Sıralama i Cevaplayıcılara inceleme konusuyla ilgili bir özellikler listesi verilir ve bu listedeki özelliklerin tercih veya önem sırasına veya başka bir ölçüte göre sıralanması veya derecelendirilmesi istenir. (Altunışık vd.,2010:113) 3

4 Sabit Toplam i Cevaplayıcılara belli bir puan verilir (örneğin 100 puan) ve puanı tercih, önem gibi çeşitli kıstaslara göre verilen listedeki unsurlara dağıtması (puanlaması) istenir. Puanlama toplamı, örneğin 100 puan üzerinden puanlama yapılacaksa listedeki unsurlara puanlar dağıtıldığında 100 puanın tamamı kullanılmalıdır Grafiksel/Şekilsel Dil veya eğitim zorlukları yaşanabilecek durumlarda örneğin okuma yazma bilmeyenlerle ve küçük çocuklarla yapılacak çalışmalarda sözcükler yerine çeşitli semboller, şekiller veya grafikler kullanılmasıdır İkili Karşılaştırma i Bu ölçekte cevaplayıcıdan listede verilen ikiler arasında bir seçim yapması beklenir. Cevaplayıcıya aynı anda iki nesne değişken gösterilir ve belirlenmiş kıstasa göre ikisi arasında bir tercih yapması istenir Çoklu Birden çok maddeden oluşan ve maddelerin aynı ölçeğe göre değerlendirildiği ölçeklerdir. Cevaplayıcının hakkındaki görüşünü belirtmesi istenen birtakım ifadeler sorulur. Kısaca cevaplayıcıya bir ifade verilir ve ne ölçüde katılıp katılmadığı sorulabilir Likert Ölçeği Cevaplayıcıya çeşitli ifadeler verilir ve katılıp katılmadıkları araştırılır. Bu ifadelere katılıp katılmama durumu 5,7,9,11 li vb. puanlamalar yöntemiyle yapılır. Likert ölçeğinde en yaygın 5 li kategori kullanılmaktadır. Cevapların bir ucu kesinlikle katılmıyorum diğer ucu ise kesinlikle katılıyorum şeklinde ifade edilir. Eğer verilen ifade olumsuz bir anlam taşıyorsa değerlendirme yapılırken sayıların değeri tersine çevrilir Thurstone Farklılık Ölçeği Bu ölçekte araştırmacı 7 farklı yargı geliştirir ve bu yargılara belirlenen çok sayıda hakem (uzman) 1 den 11 e kadar ağırlık (tartı) verir. Bu yargılar araştırılacak konu ile ilgili olarak olumlu ve olumsuz yargılardır. Cevaplayıcıdan bu yargılardan 4

5 en çok benimsediği iki tanesini seçmesi istenir. Bu iki tercihin aritmetik ortalaması cevaplayıcıya ait olan değerleri verir. Bütün cevaplayıcılara ait değerler hesaplandıktan sonra büyükten küçüğe sıralanır. Böylece araştırılan konuya dair cevaplayıcıların olumlu mu yoksa olumsuz mu bir intibaa sahip olduğu anlaşılmaya çalışılır Semantik Farklılıklar Ölçeği Bu tekniği icat edenler, çeşitli sözcüklerin ve kavramların algılanan anlamlarının üç faktöre göre ayrıştırılabileceğini keşfetmişlerdir: etkinlik, faaliyet ve değerlendirme. (Proctor Tony, Çev. İclem Er, 2003, s:161) Bu kapsamda bu ölçek ile ürün, marka ve firma imaj çalışmalarında yağın olarak kullanılmaktadır. Ölçek, araştırma konusuyla ilgili olarak iki kutuplu sıfat tamlamaları ve ifadelerin 7 kategori ile değerlendirilmesidir. (Bu kategorileme 1-7 arası olabileceği gibi arası da yapılabilir.) Staple Ölçeği Bu ölçekte semantik farklılık ölçeğinden farklı olarak tek bir ifade kullanılmaktadır ve cevaplayıcıdan bu ifadenin araştırılan nesneye yönelik olarak ne ölçüde karşılığı olduğu verilen kategori kapsamında (örneğin gibi) değerlendirmesi istenir. Araştırmacı araştırmak istediği konuyla ilgili yukarıda sayılan ölçek türleri dışında Sözcük/cümle tamamlama, öykü tamamlama, rol yapma gibi farklı yöntemlerle de ölçüm yapabilme imkanına sahiptir. Biz burada sadece yaygın olarak kullanılan bazı yöntemleri değerlendirmiş bulunmaktayız. 1.3.le ilgili bazı önemli noktalar de Denge Eğer eşit sayıda olumlu ve olumsuz sınıflama kullanılırsa ilgili ölçeğin dengeli olduğunu aksi durumda ise ölçeğin dengesiz olduğunu söyleyebiliriz. 5

6 Tek ve Çift Sayılarda Kategori Ölçek üzerinde tek sayılar kullanılması orta noktanın nötr yani cevaplayıcının kararsız ya da tarafsız olduğunu belirtir ancak araştırmacı cevaplayıcının belli bir yöne yönelimini istiyorsa bu durumda çift sayıları kullanabilir. Görüldüğü gibi farklı özelliklere sahip birçok ölçme ve ölçeklendirme tekniği bulunmaktadır ve bu tekniklerin doğru uygulama yolunu anlamak çok önemlidir. Çünkü hem araştırmanın başarısı hem de toplanan verilerin değerlendirilmesi ve yorumlanması hususunda ciddi şekilde etkilidir. Kaynakça Altunışık, R., Çoşkun, R., Yıldırım, E. ve Bayraktaroğlu, S. (2010). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. 6.Baskı, Sakarya: Sakarya Kitabevi. Böke, K.(Ed.).(2011). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri (3.baskı). İstanbul : Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd.Şti. Büyüköztürk Ş., Kılıç Çakmak, E,. Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş., Demirel, F., (2012). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. 11.Baskı, Ankara: Pegem Akademi. Karagöz, Y., ve Ekici S.(2004). Sosyal Bilimlerde Yapılan Uygulamalı Araştırmalarda Kullanılan İstatistiksel Teknikler Ve. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi,Cilt 5, Sayı 1, Proctor, T.,(2003). Pazarlama Araştırmasının Temelleri (1.Baskı), (İ. ER çev.), İstanbul: Bilim Teknik Yayınevi. 6