TÜRKİYE ŞEKER FABRİKALARI A.Ş.

Transkript

1 TÜRKİYE ŞEKER FABRİKALARI A.Ş.

2 Sayfa No DÜNYA ŞEKER DURUMU 1-3 SUNUŞ 4 DÜNYA ŞEKER DURUMU 6 ÜRETİM 11 TÜKETİM 13 FİYATLAR 16 TİCARET 19 AVRUPA BİRLİĞİ 23 DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ 25 HFCS ÜRETİMİ TÜRKİYE ŞEKER SEKTÖRÜ 26 SEKTÖRÜN TARİHSEL GELİŞİMİ 30 TÜRKİYE DE ŞEKER REJİMİ 33 ARZ TALEP DURUMU 36 TÜRKİYE DE PANCAR TARIMI 42 ŞEKER ÜRETİMİ 46 MELAS ÜRETİMİ VE KULLANIM ALANLARI 47 ALKOL ÜRETİMİ VE KULLANIM ALANLARI 48 SATIŞ STOK DURUMU 51 İTHALAT - İHRACAT 54 ŞEKER FİYATLARI 55 YATIRIMLAR 56 ÖZELLEŞTİRME 59 SEKTÖRDE REKABET - SORUNLAR

3 2 Sayfa No Tablo: 1 Dünya Şeker Üretimi 6 Tablo: 2 Dünya Şeker Dengesi 7 Tablo: /16 Dünya Şeker Üretim/Tüketim Tahminleri 8 Tablo: 4 Beyaz Şeker Borsa Fiyatları 14 Tablo: 5 AB Şeker Kotaları 21 Tablo: 6 AB Şeker Dengesi 22 Tablo: 7 Dünya HFCS Üretimi 25 Tablo: 8 Şeker Üreten Şirketler 28 Tablo: 9 Pancar Şekeri ve NBŞ Kotaları 33 TABLOLAR Tablo: 10 Türkiye de Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Alım Fiyatları 37 Tablo: 11 Türkşeker in Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Alım Fiyatları 40 Tablo: 12 Kota-Üretim İlişkisi 42 Tablo: 13 Türkiye de Yıllar İtibariyle Pancar Şekeri Üretimi 43 Tablo: 14 Türkşeker in Yıllar İtibariyle Pancar Şekeri Üretimi 43 Tablo: 15 Nişasta Bazlı Şeker Üretimi 46 Tablo: 16 Melas Üretimi 46 Tablo: 17 İşlenen Melas-Üretilen Alkol 48 Tablo: 18 Türkiye Pancar Şekeri Satış-Stok Durumu 49 Tablo: 19 Türkşeker in Şeker Satışları 50 Tablo: 20 Türkşeker in Kotalar İtibariyle Stokları 50 Tablo: 21 Yıllar İtibariyle İthalat 51 Tablo: 22 Pancar Şekeri Satış Fiyatları 54 Tablo: 23 NBŞ Satış Fiyatları 54

4 3 Sayfa No Grafik: 1 Dünya Pancar ve Kamış Şekeri Üretimi 7 Grafik: /16 Tahminlerine Göre Tüketimde İlk 10 Ülke 12 G R A F İ K L E R Grafik: 3 Son 10 Yıllık Beyaz Şeker ve Ham Şeker Fiyat Seyri 14 Grafik: 4 Üretim-Tüketim- Fiyat Dengesi 15 Grafik: /16 Tahminlerine Göre İhracatta İlk 10 Ülke 16 Grafik: /16 Tahminlerine Göre İthalatta İlk 10 Ülke 18 Grafik: 7 Arz Talep Durumu 35 Grafik: 8 Pancar Üretimi 38 Grafik: 9 Çiftçi Sayıları-Pancar Verimi 38 Grafik: 10 Pancar Üretimi-Çiftçi Sayısı 39 Grafik: 11 Şeker Üretimi 44 Grafik: 12 Pancar Şekeri Üretiminde Türkşeker in Payı 44 Grafik: 13 Kampanya Süreleri 45

5 4 KISALTMALAR VE TERİMLER AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri A KOTASI Yurtiçi talebe göre üretilen şeker B KOTASI Güvenlik payı için bulundurulacak şeker BKK Bakanlar Kurulu Kararı BM Birleşmiş Milletler BŞE Beyaz Şeker Eşdeğeri C ŞEKERİ A ve B kotaları dışında üretilen ihraç amaçlı şeker DİİB Dahilde İşleme İzin Belgesi DTÖ Dünya Ticaret Örgütü FAO Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü GÜ Gelişmiş Ülke GYÜ Gelişme Yolundaki Ülke HFCS High Fructose Corn Syrup (Yüksek Fruktozlu Mısır Şurubu) ISO Uluslararası Şeker Örgütü KHK Kanun Hükmünde Kararname NAFTA The North American Free Trade Agreement (Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaşması) NBŞ Nişasta Bazlı Şeker OECD Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü ÖİB Özelleştirme İdaresi Başkanlığı ÖYK Özelleştirme Yüksek Kurulu PAZARLAMA YILI 1 Eylül - 31 Ağustos TAKVİM YILI 1 Ocak 31 Aralık TAPDK Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurumu TEL QUEL Değişikliğe tabi olmaksızın, olduğu gibi TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu TŞFAŞ Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. YPK Yüksek Planlama Kurulu Türk Lirası $ Amerikan Doları AB para birimi (Euro)

6 5

7 T arım sektörü, gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun ülkelerin ekonomik hayatlarında önemli bir yere sahiptir. İnsanların beslenmesi için gerekli gıda ve hammaddeyi üreten bu sektörün ikamesi bulunmamaktadır. Sektör, toplam istihdam içerisinde de önemli bir yere sahiptir. Tarımda üretkenliğin artırılması ile sektörün temel hedefleri arasında yer alan çiftçi gelirinin artması, yoksulluğun azaltılması ve kırsal kalkınmanın sağlanması ulaşılamaz hedefler değildir. Ülkemizde tarım sektöründe ve gıda zincirinde yer alan küçük çiftçilerin ve kurumsallaşmış şirketlerin gelirlerinin artması aynı zamanda sosyal refahın da önemli ölçüde artması demek olacaktır. Şeker Sanayii, Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze kadar Türk tarımına rehberlik eden, bereket kazandıran, teknik ziraatın gereklerini tarlalara taşıyan ve sanayileşmede önemli roller üstlenen bir sektör konumundadır. Ülkemizin, pancar şekerine göre oldukça düşük maliyetli kamış şekeri ile rekabet etmesi mümkün görülmemekle birlikte, pancar ve şeker üretimi; yarattığı katma değer ve istihdam, diğer sektörlere getirdiği hareketlilik, sahip olduğu teknolojik birikim ve potansiyel itibariyle yeterli düzeyde üretim ve devamlılık ülkemiz ekonomisi açısından büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle izlenen politika; iç talebi karşılayacak miktarda pancar ekim ve üretimini minimum maliyetle gerçekleştirmek, yine asgari maliyet ve azami katma değer yaratacak şekilde şeker üretmek tir.

8 Ülkemiz ekonomisinin tarıma dayalı olması nedeniyle talebin yerli üretim ile karşılanması, aynı zamanda yerli hammaddenin kullanılması, ayrıca sektörde rakip durumda olan ürünlerin dengeli ve istikrarlı olarak, birbirlerine zarar vermeksizin, denge içinde üretilmelerine imkan verilmesi önemlidir. Türkiye nin şeker ihtiyacı; şeker pancarından üretilen beyaz şeker ve nişastadan üretilen glikoz ve izoglikoz ile karşılanmakta olup, şeker rejimi 19 Nisan 2001 tarihinde yürürlüğe giren 4634 sayılı Şeker Kanunu ve ilgili Yönetmelik hükümlerine göre düzenlenmektedir. Pancar ve Şeker Üretimi; Şeker Kanunu ile 2002/2003 pazarlama yılından bu yana fiilen uygulanmakta olan ve ülke talebine göre belirlenen şeker üretim kotaları doğrultusunda ve bir önceki yıldan devreden stok miktarı dikkate alınarak programlanmaktadır. Dünya da ve Türkiye de tarıma dayalı sanayi hızlı bir gelişme dönemi yaşamış, kalite ve verimlilik kavramları giderek daha önemli hale gelmiştir. Bu nedenle faaliyetlerin uluslararası alanda rekabet ve verimliliği esas alan bir anlayışla yürütülmesi gerekmekte olup, şeker üretimin istikrarlı ve sağlıklı bir şekilde sürdürülebilmesi için; Kanun kapsamında yer alan tüm şirketlerin yasal mevzuatlar doğrultusunda faaliyet göstermeleri ve haksız rekabeti önleyici tedbirler alınarak etkin bir denetim mekanizması ile süreklilik içinde izlenmesi zorunludur. Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Bağlı Ortaklıklarının 2016 yılına ait Genel Yatırım ve Finansman Programının ait ilke ve hedefleri 12/10/2015 tarih, 2015/8196 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile tespit edilmiş olup, 2016 Yılı Genel Yatırım ve Finansman Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esasların Belirlenmesine Dair Tebliğ 25/12/2015 tarih sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. İlgili Tebliğin Kurumsal verilerin yayımlanması başlıklı 19 uncu maddesi gereğince Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin 2015 yılı Sektör Raporu hazırlanmıştır. Dünya ve Türkiye Şeker Sektörü takip edilerek Türkşeker in sektör içindeki yerinin analiz edilebilmesi ve sektörel politikaların geliştirilmesine yardımcı olabilmesi amacıyla hazırlanan raporda;

9 Dünya da ve Türkiye de sektörün durumu, Türkiye Şeker Sektörünün Tarihsel Gelişimi, Sektörün bütününde gösterilen faaliyetler ile Türkşeker in gösterdiği faaliyetler, Özelleştirme, Pazardaki etkinlik ve rekabet Teşekkülün içinde bulunduğu darboğazlar ele alınmış, faaliyetler genellikle rakam ve grafiklerle yıllar itibariyle mukayeseli olarak verilmiştir. İki bölümden oluşan raporun birinci bölümünde dünya şeker durumunun genel bir perspektifi çizilmiş, ikinci bölümde ise Türkiye Şeker Sanayi ve Türkşeker detayları ile incelenmiştir yılı Sektör Raporu nun ilgilenenlere yararlı olacağı temennisi ile Saygılarımla. Ahmet AKSU Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Genel Müdür

10 2015/16: Derin şeker açığı 2015/16 döneminde dünya toplam şeker üretiminin 2014/15 dönemine gore 7,3 milyon ton düşerek 163,9 milyon ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. 2015/16 dönemi 6,7 milyon ton açık ile 2008/09 dan sonra ikinci en büyük üretim açığının yaşandığı rekor bir yıl olmuştur. Tüketimdeki büyümenin 3 milyon civarında olması beklenmektedir. Şeker stok miktarı 2012/13 döneminden sonra en düşük seviyesine ulaşmıştır. 4 Dünya Üretimi: 2015/16 dönemi 2015/16 Dünya şeker üretimi bir önceki dönemden 7,3 milyon ton daha az gerçekleşerek ancak 164 milyon tona ulaşmıştır. Bu durum son 5 yılın en kötü performansı olup, kötü hava şartlarından ve üreticiler için 4 yıldır azalan dünya pazar dönüşümünden kaynaklanmıştır. Dünyanın en büyük 5 şeker üreticisi ülkelerin (Brezilya, Hindistan, AB, Tayland, Çin) hiç biri 2015/16 döneminde yıllık büyüme oranlarını yakalamayı başaramamışlardır. 2015/16 dönemi şeker üretim mikarında hayal kırıklığı yaşanırken, 2016/17 sezonunun ilk dönemlerinde olumlu bir seyir beklenmektedir. Avrupa ve Rusya pancar üretiminde artış beklenmekte; 2016/17 kamış şekeri üretimi tahminleri Brezilya nın performansına ki rekor üretim beklenmekte- ve Hindistan daki muson yağışlarına bağlıdır.

11 Tüketim 2014/2015 döneminde 181,7 milyon ton olan dünya şeker tüketiminin yıllık artış miktarı oranında yani % 1,5 düzeyinde artarak 2015/2016 yılında 184,4 milyon tona ulaşması beklenmektedir. Global nüfus artış oranının % 1 seviyesinde kalması, 2015 deki kişi başına şeker tüketimindeki büyümenin 2016 yılında da devam etmesi beklenmektedir. 5 Sonuç 2015/16 dönemi şeker üretiminin bir önceki döneme gore 7,3 milyon ton düşmesi beklenmektedir. Toplam üretimin toplam tüketimden 6,651 milyon ton az olması beklenmektedir ki bu son yılların en büyük arz açığının yaşandığı yıllardan biridir. Brezilya şeker üretimindeki büyümenin, yıllık 3 milyon ton düzeyinde artan tüketim büyümesini karşılamaya yetecek düzeyde güçlü olacağı tahmin edilmektedir. Hindistan da geçen yıl muson yağmurlarının olmaması, 2016/17 ekimlerini de etkilemesi beklenmektedir. 2015/16 sezonunun başında global şeker stoklarının, 2008/09 sezonunun başındaki seviyede olduğu belirlenmişti yılnda 152,1 milyon ton olan tüketim 2015 tüketimi olan 170,6 milyon ton ile karşılaştırıldığında, stok kullanım oranının daha düşük olacağı gerçeğine varılmaktadır.

12 2015/16 dünya şeker üretim miktarının bir önceki dönemin 7,3 milyon ton altında 163,905 milyon ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Önceki döneme göre; dünya pancar şekeri üretiminde 3,77 milyon ton, kamış şekeri üretiminde ise 3,55 milyon ton düşüş beklenmektedir. Pancar şekerindeki düşüş özellikle Batı Avrupa ve Ukrayna nın üretim düşüklüğünden, kamış şekerindeki düşüş ise; Çin, Hindistan ve Tayland da düşük üretimin Brezilya ve diğer küçük üretici ülkeler tarafından telafi edilememesinden kaynaklanmıştır. 6 Tüm bunlara rağmen dünya şeker üretiminde kamış şekerinin payının % 78,7 den % 80,1 e yükselmesi beklenmektedir. Dünya kamış ve pancar şekeri üretimi yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo: 1- Dünya Şeker Üretimi (Milyon Ton) ORTALAMA 1970 ler 1980 ler lar 2000 ler 2013/ / /15 Dünya Üretimi 81,9 101,8 118,4 140,2 171,4 171,23 163,91 Pancardan 32,6 37,9 37,4 32,0 33,8 36,44 32,67 Kamıştan 49,3 63,9 81,0 108,2 137,6 134,79 131,24 Kamış Şekerinin Payı, % 60,2 62,8 68,4 77,2 80,3 78,7 80,1 Kaynak: ISO World Sugar Market, May /16 sezonu için Mayıs ayı ISO tahminlerine göre; 163,905 milyon ton luk üretim beklentisine karşılık 170,556 milyon ton tüketim beklenmekte olup, arz/tüketim dengesinde yaklaşık 6,651 milyon ton kadar üretim açığı beklenmektedir. ISO nun Mayıs ayı raporuna göre 2011/ /2016 Dünya şeker dengesi aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.

13 Tablo: 2- Dünya Şeker Dengesi, Milyon Ton 2011/ / / / /16 Üretim Tüketim Fazla/Açık İthalat İhracat Kapanış Stoku Stok/Tüketim, % 44,03 46, ,38 7 Kaynak: ISO World Sugar Balances,May Dünya şeker borsa fiyatlarını, ticarete hâkim pozisyonda olan düşük maliyetli kamış şekeri belirlemektedir. Kamış ve pancardan elde edilen şekerler arasında kalite bakımından bir farklılık bulunmamaktadır. Ancak, sadece tropik ve alt tropik bölgelerde yetiştirilebilen şeker kamışının şeker pancarına kıyasla daha düşük maliyetle üretilmesi, işleme maliyetlerinin düşüklüğü gibi nedenlerle pancar şekeri maliyetine göre kamıştan elde edilen şekerin maliyeti daha düşük olmaktadır. Üzerinde bulunulan coğrafya gereği ülkemizde olduğu gibi Avrupa Birliği, Rusya, Ukrayna gibi ülkeler şekeri pancardan; ABD, Japonya, Çin gibi ülkeler hem pancardan hem kamıştan; Brezilya, Hindistan, Meksika, Pakistan, Tayland, Avustralya başta olmak üzere birçok ülke kamıştan üretmektedir. Grafik: 1- Dünya Pancar ve Kamış Şekeri Üretimi Kamış 80,1% Pancar 19,9% Dünya şeker üretiminde söz sahibi ülkelerin 2015/16 döneminde bir önceki döneme göre üretim artış/azalışları şöyle gerçekleşmiştir. Milyon Ton

14 Azalanlar Artanlar AB -3,838 Brezilya +2,104 Hindistan -2,700 Rusya +0,562 Çin -1,656 Tayland -1,596 Kaynak: ISO World Sugar Market, May Önde gelen kamış şekeri üreticileri Brezilya, Hindistan, Çin ve Tayland olup, bu ülkelerin üretimleri ve arz-talep dengeleri doğrudan dünya şeker piyasalarını etkilemektedir. 2015/16 döneminde Hindistan, 8 Tayland ve Çin in şeker üretimlerinde düşüş gerçekleşmişse de, Brezilya, Çin ve Tayland toplam 54,6 milyon ton ile dünya şeker üretiminin yaklaşık % 33 ünü karşılamışlardır. Önde gelen şeker analistlerinin şu ana kadar yayımladıkları 2015/16 dünya şeker üretim ve tüketim tahminleri aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Tablo: /16 Dünya Şeker Üretim-Tüketim Tahminleri (Milyon Ton, Ham değer) Üretim Tüketim Fazla/Eksik Czarnikow (c) 16-Jun ** ABARES (b) 16-Jun USDA (c) 16-Jun * ISO (b)*** 20-Aug ABARES (b) 16-Sep Czarnikow (c) 29-Sep ** F.O. Licht (b) 27-Oct ISO (b)*** 3-Nov ABARES (b) 8-Dec Czarnikow (c) 17-Dec ** F.O. Licht (b) 5-Feb * ISO (b)*** 22-Feb ABARES (b) 1-Mch Czarnikow (c) 1-Apr ** F.O. Licht (b) 4-May * -9.53

15 Brezilya, 2009/10 da dünya üretiminin dörtte birini karşılayacak düzeydeki rekor üretimden sonra; üretim, olumsuz hava koşullarının yanı sıra kamışın yenilenmesi faaliyetleri sebebiyle 2010/11 ve 2011/12 de azalmış ancak 2012/13 te artarak yaklaşık 39,2 milyon tona ulaşmıştır. 2013/14 ve 2014/15 te ülkenin üretim miktarı yeniden azalarak 33,8 milyon tona gerilemiştir. 2015/16 da ise şeker üretiminin, bir miktar daha artarak 36 milyon ton olması beklenmektedir. Brezilya halen tek başına dünya üretiminin yaklaşık beşte birini gerçekleştirmektedir. 9 Hindistan şeker üretimi; 2014/15 te bir önceki döneme göre 3,8 milyon ton fazla olacak şekilde yaklaşık 28,2 milyon ton şeker üretimi gerçekleşmiştir. 2015/16 da Hindistan ın üretim miktarının 2,7 milyon ton civarında azalarak 25,5 milyon ton olması beklenmektedir. Dünyanın en büyük şeker üreticilerinden olan Çin de ise son iki yıldır üretimde düşüş gerçekleşmektedir. 2014/15 dönemi üretimi bir önceki dönemden 2,2 milyon ton az gerçekleşirken, 2015/16 üretiminin ise bir önceki dönemin 1,7 milyon ton altında 8,9 milyon ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Tayland da, 2011/12 de 10,7 milyon ton rekor şeker üretimi yapılırken, 2012/13 de şeker üretim miktarı 670 bin ton azalmıştır. 2013/14 ve 2014/15 de ise üretim miktarının yeni bir rekor seviyesine ulaşarak 11 milyon tonu geçmiştir. 2015/16 da ise üretimin önceki yılın % 14 altında 9,7 milyon ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Avrupa Birliği nde (AB) ise şeker üretimi kayda değer bir şekilde düşmüştür. Birçok AB ülkesinde, pancar miktarındaki belirgin azalma nedeniyle, şeker üretimi Aralık ayı sonu itibariyle tamamlanmış ve AB toplam şeker üretimi bir önceki döneme göre yaklaşık 4 milyon ton azalmıştır. Dünyanın en büyük 10 şeker (sakaroz) üretici ülke sıralaması ve ürettikleri şeker miktarı 2015/16 itibariyle aşağıda verilmiştir.

16 (Milyon Ton) Ülke Üretim Brezilya Hindistan AB Tayland Çin ABD Meksika Pakistan Rusya Avustralya Kaynak: ISO World Sugar Balances, May Şeker üretiminin 2015/16 döneminde dünya genelinde 7,3 milyon ton azalması, şeker fiyatlarını etkileyeceği tahmin edilmektedir. Şeker üretiminin düştüğü ülkelerde yerel şeker fiyatlarının ve buna bağlı olarak şekerli mamul fiyatlarının artması beklenmektedir.

17 2015/ / / / / / / / / / ,83 % +1,76 % Tüketim - Bin Ton Dünya şeker tüketimi 2015/16 döneminde % 1,83 oranında artarak 170,556 milyon tona ulaşmıştır Ülkelerin kalkınma hızı arttıkça kişi başına şeker tüketimi de artmaktadır. Londra Şeker Haftası nda açıklanan bir rapora göre global şeker tüketiminin 20 yıl sonra, 257 milyon tona çıkması, Asya nın dünya şeker tüketimindeki payının yüzde 40 tan yüzde 49 a yükselmesi beklendiği ifade edilmektedir. Uzun dönemde ortalama büyüme oranı, hem iç pazarda, hem de Dünya da fiyatların makul seviyelerde tutulmasıyla yükseltilebilir. 2015/16 döneminde dünya şeker tüketimindeki en yüksek büyüme oranı % 2,83 ile Orta Doğu ve Kuzey Afrika da gerçekleşmiştir. Dünya şeker tüketimin yaklaşık % 11 i bu bölgede gerçekleşmiştir. Ekvator ve Güney Amerika daki büyüme oranının dünya ortalamasının üzerinde % 2,76 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Ancak bu bölgenin dünya şeker tüketimindeki payı sadece % 6 dır. Tüketimdeki büyüme oranı dünya ortalamasının üzerinde olan Uzak Doğu ve Okyanusya nın, Dünya toplam şeker tüketiminin % 22,1 ini gerçekleştirmesi beklenmektedir. Bölge % 2,64 büyüme oranı ile toplam tüketimdeki artış miktarının üçte birini karşılamaktadır. Bölgedeki tüketim 975 bin ton artarak 36,737 milyon tondan 37,712 milyon tona yükselmiştir.

18 Grafik: /16 tahminlerine göre tüketimde ilk 10 ülke ve Türkiye. Bin Ton sırada 0 Kaynak: ISO World Sugar Balances, May 2016 Uzak Doğu Okyanusya ve Hindistan bölgeleri dünya tüketiminin yaklaşık % 40 ına sahiptir. Her bölge global şeker kullanımının, toplam artışın dörte birinden daha fazlası için sorumludur. Uzak Doğu ve Okyanusya da tüketimin % 2,2 oranında artması beklenirken; Hindistan da yıllık büyümenin %1,6 olması beklenmektedir. Dünyanın en büyük şeker tüketicisi Hindistan dır. Nüfus artış hızı ve kişi başına gelir, tüketimi belirleyen en önemli unsurlardır. Genel bir ifadeyle gelişmiş ülkelerde kişi başına şeker tüketimi durağan seyretmekte, gelişmekte olan ülkelerde ve şeker ekonomisi güçlü ülkelerde artmaktadır.

19 Dünya şeker fiyatlarının oluşumunda başlıca belirleyici, arz/talep durumu olmakla beraber, spekülasyon, petrol ve emtia fiyatları, enerji politikaları, navlun bedelleri, döviz kuru değişimleri, faiz oranları, ticaret politikaları ve tercih anlaşmaları, enflasyon, politik ve finansal çalkantılar, ülkelerin ekonomik durumları gibi dış faktörler de fiyatlar üzerinde giderek artan ölçüde rol oynamaktadır. Üretilen şekerin talebin altında olması stokların azalmasına, dolayısıyla da fiyatların artmasına, tersi ise fiyatların düşmesine sebep olmaktadır /09 ve 2009/10 dönemlerinde dünya şeker dengesinde arka arkaya ortaya çıkan açık nedeniyle, 2010 yılının son aylarında yükselmeye başlayan fiyatlar 2011 Temmuz ayında gün bazında 876 $/ton ile tarihi rekor kırmış, ancak bu tarihten sonra fiyatların yükselişine tepki olarak artan ekim alanları ve olumlu hava koşulları sebebiyle yükselen üretim ile birlikte 2012 yılı boyunca düşme eğilimine devam etmiş ve 2012 yılının sonunda 520 $/ton seviyelerine kadar inmiştir. Dünya şeker piyasasında 2011/12 de oluşan şeker arz fazlalığının 2012/13 te daha da artmış olması ve 2013/14 te devam edecek olması sebebiyle dünya şeker fiyatları üzerindeki baskı devam etmiş, 2014 döneminde de beyaz şeker fiyatları bir önceki yıla göre % 10 düzeyinde azalmıştır döneminde ise beyaz şeker fiyatları önceki yıla göre %15, ham şeker fiyatları ise % 20 oranında azalmştır YILI DÜNYA BEYAZ ŞEKER FİYALARI % 15 ORANINDA DÜŞMÜŞTÜR.

20 Son 10 yıllık beyaz şeker ve ham şeker fiyatları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo: 4- Beyaz Şeker Borsa Fiyatları (US $/Ton) YIL BEYAZ ŞEKER DEĞİŞİM % HAM ŞEKER DEĞİŞİM % Beyaz-Ham Şeker Dünyada şeker fiyatları artışına etki eden temel faktörler; etanol tüketimindeki değişim, hasat problemleri ve iklim koşullarıdır. Dünya şekerinin büyük bir kısmı Brezilya, Hindistan, Çin, Meksika ve Tayland gibi tropikal bölgelerdeki şeker kamışından üretilmektedir. Brezilya şeker ihracatları sofralık şekeri ve etanolü içermektedir. Dolayısıyla petrol fiyatlarındaki değişim ve Brezilya üretimlerindeki şeker-etanol kaymaları da fiyatları büyük ölçüde etkilemektedir dönemi beyaz şeker borsa fiyatları aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. Grafik: 3- Son 10 yıllık beyaz şeker ve ham şeker fiyat seyri HAM ŞEKER BEYAZ ŞEKER

21 Tüm diğer emtialar gibi, şeker fiyatları da dünya genelindeki şeker arz ve talebinden etkilenmektedir. Talep, fiyatları değiştirebilirken fiyatta arzı değiştirebilmekte olup, şeker fiyatlarındaki artışlar bundan yararlanmak isteyen üreticilerin daha çok alanda üretim yapmaları sonucunu doğurmakta, bu da üretim fazlası oluşturarak fiyatları düşürebilmektedir. Şeker miktarında fazlalık olunca fiyatlar düşerken şeker pancarı ya da kamışı üretiminde ya da hasadındaki sorunların yarattığı arz darlığı durumlarında ise şeker fiyatları artmaktadır. 15 Grafik: 4- Üretim, Tüketim, Fiyat Dengesi Üretim Tüketim Fiyat

22 Önde gelen kamış şekeri üreticileri Brezilya, Hindistan, Çin ve Tayland olup, bu ülkelerin üretimleri ve arz-talep dengeleri doğrudan dünya şeker piyasalarını etkilemektedir yılında Brezilya beyaz şeker eş değeri olarak 34,5 milyon ton ile dünya şeker üretiminin yaklaşık % 22 sini karşılarken, ürettiği bu şekerin 25 milyon ton unu ihraç ederek dünya şeker ihracatının % 44 ünü karşılayan en büyük şeker ihracatçısı konumundadır. İhraç edilebilirlik, 2015/16 te bir önceki döneme göre % 1,7 düzeyinde artarak 56,6 milyon tona ulaşması beklenmektedir. Brezilya, Tayland, Avusturalya ve Hindistan tarafından yüksek ihracat yapılmıştır. Dünyada toplam ihraç edilen şekerin % 69 u söz konusu dört ülke tarafından gerçekleştirilmektedir. 16 Brezilya nın ihracatının, 2015/16 döneminde bir önceki döneme göre yaklaşık % 7,4 oranında artarak 25 milyon tona ulaşması beklenmektedir. Dünyanın ikinci büyük ihracatçı ülkesi olan Tayland da ihraç edilebilirliğin 2015/16 döneminde bir önceki döneme göre % 3 azalarak 7,6 milyon ton olması beklenmektedir. Avustralya da ise ihracatın önceki döneme gore % 9,8 artarak 3,9 milyon ton olması beklenmektedir. Grafik: /16 Tahminlerine göre ihracatta ilk 10 ülke Brezilya Tayland Avustralya Hindistan Guatemala BAE Meksika AB Küba Kolombiya İhracat-Bin ton World Sugar Balances,May 2016.

23 2015/16 üretim döneminde ithalatçı ülkelerin üretimlerinde 5,434 milyon ton düşüş beklenirken tüketimlerinde 2,113 milyon ton büyüme beklenmektedir. İthalatçı ülkelerdeki üretim ile tüketim arasındaki farkın stoklardan karşılanması beklenmektedir. Aşağıdaki tabloda da görüldüğü gibi, ithalatçı ülkelerin 2011/ /15 döneminde, stoklarını 11,9 milyon ton düzeyinde doldurdukları görülmektedir. Uluslararası Şeker Örgütü 2015/16 döneminde ithalatçı ülkelerin stoklarında 4,7 milyon ton azalma beklemektedir. Bin Ton 2011/ / / / /16 17 Üretim Tüketim Açık Net İthalat Stok , Dünyanın en büyük ithalatçı ülkelerine bakıldığında; 2015/16 yılı ithalat talebinin bir önceki yıla gore; Çin de % 4,2, ABD de % 11,1, oranında gerilediği, AB de % 32, Mısır da % 8,5, Endonezya da % 5,6, Bangladeş te ise % 5,3 oranında arttığı görülmektedir. Dünyada üretilen şekerin yaklaşık % 35 i ticarete konu olmaktadır. ISO nun Mayıs ayı verilerine göre ithalatta Çin, AB, Endonezya, ve ABD çok yakın ithalat rakamları ile ilk dörtte yer almaktadırlar. Bangladeş, Birleşik Arap Emirlikleri ve Kore takip eden ülkelerdir. Uluslararası Şeker Örgütü nün tahminlerine gore; 2014/15 döneminde % 4,7 oranında düşen ithalat talebinin, 2015/16 döneminde % 2,7 artarak 55,260 milyon tondan 56,732 milyon tona yükselmesi beklenmektedir.

24 ISO nun tahminlerine göre dört büyük ithalatçı ülkenin (Çin, AB, Endonezya, ABD) talebinin beyaz şeker cinsinden 15,2 milyon ton olması beklenmektedir. Son 10 yıla kadar ithalatçı ülkeler arasında lider olan Rusya nın ithalatı 2015/16 döneminde bir önceki yıla göre % 56 oranında düşerek 410 bin tona gerilemiştir. Grafik: /16 tahminlerine göre ithalatta ilk 10 ülke İthalat- Bin ton /16 döneminde şeker piyasasının şekillenmesinde etkin ve belirleyici ülkeler üretime göre aşağıda sıralanmıştır. Üretim Tüketim İthalat İhracat Ülkeler Bin Ton % Bin Ton % Bin Ton % Bin Ton % Brezilya , Hindistan , AB , Tayland , Çin , ABD , Meksika , Pakistan , Rusya , Avustralya , Ülke Toplamı , Dünya Toplamı

25 AB Tarım Bakanları; 2005 Haziran ayında hazırlanan Avrupa Komisyonu Reform Önerisinden hareketle, Şeker İçin Ortak Piyasa Düzeninde kapsamlı bir reform yapılması üzerinde siyasi bir karara vardılar. Reform, AB Şeker sektörünün sürdürülebilirliğini uzun dönemde garanti altına almak üzere rekabetçi gücünü ve pazar odaklılığını artıracak, Dünya Ticaret Örgütünün mevcut müzakere turlarında pazarlık gücünü kuvvetlendirecektir. 40 yıldır önemli bir değişikliğe uğramayan Şeker Rejimi Reformunun getirdiği sistemin temel hedefleri: 19 Ortak Tarım Politikası reformu ile uyumlu bir şeker sektörü oluşturmak Piyasa dengelerini sürdürülebilir kılmak Piyasa odaklılığını güçlendirerek daha açık ve rekabetçi bir piyasa yaratmak En rekabetçi üye ülkelerde, mevcut koşullarda ciddi tehdit altında kalması öngörülen üretim faaliyetlerinin ve istihdamın devamlılığını sağlamak En az rekabetçi üye ülkelerin üretimden vazgeçerek yeniden yapılanmaları için onlara daha cazip koşullar sunmak Bu ülkelerde halen kota dahilinde bulunan üretim kapasitesini daha rekabetçi, daha piyasa odaklı sektörlere kaydırmak Ürünleri daha sağlıklı, daha kaliteli hale getirmek DTÖ de AB nin müzakereci konumunu güçlendirmek Sektörü gerek üçüncü ülkelerle yapılan, gerek uluslararası ticaret kurallarına uyumlu kılmak Çiftçiler ve üreticiler için daha dinamik bir girişimcilik ortamı yaratmak şeklinde özetlenebilir. Bu amaçlar doğrultusunda hazırlanan Reform önerileri; kota ve fiyat düzenlemeleri, telafi edici tedbirler ve yeniden yapılandırma olmak üzere dört ana başlıkta değerlendirilebilir. Bu reform kapsamında AB, 2006/ /10 pazarlama yılları arasındaki 4 yılda kademeli olarak, beyaz şeker referans fiyatını % 36 düşürerek 631,9 /tondan 404,4 /tona ve pancar minimum fiyatı ise % 40 düşürerek 43,63 /tondan 26,29 /tona indirmiştir. Reformun diğer önemli bir unsuru olan ve yine 2006/ /10 dönemini kapsayan dört yıllık gönüllü yeniden yapılandırma ile yüksek maliyetli üretim tesislerinin kapatılarak kotalarının iptal edilmesi sonucunda, AB toplam şeker, izoglukoz ve inülin şurubu kotasının 6 milyon ton düşürülmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda kotasından vazgeçen işletmelere, vazgeçilen kotanın tonu başına yeniden yapılandırma yardımı ile çeşitlendirme yardımı verilmiş, bu uygulama sonucunda da toplam kotalarda 5,8 milyon ton düşüş sağlanmıştır.

26 Yeniden yapılandırma programı kapsamında Bulgaristan, İrlanda, Letonya, Portekiz (anakara) ve Slovenya pancar şekeri üretiminden; Fransa, Hollanda, İngiltere, Yunanistan, Romanya ve Finlandiya ise izoglukoz üretiminden çekilmişlerdir. Şeker reformu sonucunda AB, şekerde net ihracatçı konumdan net ithalatçı konuma geçmiştir. Bu çerçevede; reform öncesinin son pazarlama yılı olan 2005/06 döneminde 5,2 milyon ton (beyaz şeker) net ihracat yapan AB, reformun dördüncü yılı olan 2009/10 döneminde 522 bin ton net ithalat yapmıştır /15 te net ithalat 3,025 milyon ton ve tüketim 18,4 milyon ton olarak gerçekleşmiş olup, 2015/16 da ise net ithalatın % 32 artışla 3,9 milyon tona yükselmesi, tüketimin ise bir önceki yıl seviyesinde kalarak 18,5 milyon ton olması beklenmektedir. Öte yandan AB, işlenmiş ürünler içerisindeki şeker ihracatı hariç olmak üzere, doğrudan şeker ihracatındaki sübvansiyonları 2008/09 pazarlama yılı itibariyle kaldırmıştır şeker reformuna ilişkin yapılan tartışmalar sonucunda,26 Haziran 2013 tarihli AB basın duyurusunda, AB Komisyonu, AB Konseyi ve AB Parlamentosu Ortak Tarım Politikasında yeni bir reform yapma konusunda uzlaşmaya varıldığı belirtilmiştir. AB, sektörün şeker piyasasında gerçekleştirilmesi planlanan değişimlere uyum sağlayabilmesi için ilave süre tanıyacak şekilde 2014/15 pazarlama yılında sona erecek olan 2006 şeker reformunun yürürlük süresini 30 Eylül 2017 tarihine kadar uzatma ve bu tarihten sonra kotaları kaldırma kararı almış ve nitekim 17 Aralık 2013 tarihinde yayımlanan 1308/2013 Avrupa Birliği (AB) Komisyonu, Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyi arasında yaklaşık iki yıl süren müzakerelerden sonra, 26 Haziran 2013 tarihinde Ortak Tarım Politikası (OTP) reformu üzerinde politik bir anlaşmaya varılmış olup, bu reform, Avrupa Parlamentosu ve Konseyi tarafından onaylanarak resmen 1 Ocak 2014 tarihi itibarıyla yürürlüğe girmiştir. AB şeker piyasası ile ilgili olarak AB Komisyonu basın bildirisinde ise Şeker kotalarının, 2017 itibarıyle kaldırılacağı ve şeker sektörü düzenlemesinin, sözleşmeler ve şeker sektöründeki her türlü anlaşmaların zorunlu hale getirilmesi esasına göre güçlendirileceği ifadesine yer verilmiştir. AB, 30 Eylül 2017 tarihine kadar yürürlükte olacak olan yeni 1308/2013 sayılı tüzük ve 1 Temmuz 2013 tarihi itibariyle Hırvatistan ın AB ye üye olması ile birlikte, Hırvatistan a ton beyaz şeker kotası tahsis ederek AB toplam beyaz şeker kotasını ,2 tona, kota kapsamındaki izoglukoz üretim miktarını da kuru bazda ,8 tona yükselmiştir. AB de izoglikoz kotasının toplam şeker kotasına oranı % 5,1 olmuştur. Bir önceki yıla göre kota miktarları incelendiğinde Macaristan ın kota kapsamındaki izoglukoz üretiminin yaklaşık ton artarak tona yükseldiği görülmektedir.

27 Tablo: 5- AB Şeker Kotaları (Ton) Üye Ülkeler Şeker İzoglikoz (Kuru Madde Bazında) Toplam Almanya , , ,9 Avusturya , ,4 Belçika , , ,2 Bulgaristan , ,0 Çek Cumhuriyeti , ,3 Danimarka , ,0 Finlandiya , ,0 Fransa (Anakara) , ,2 Fransa (Denizaşırı) , ,1 Hırvatistan , ,0 Hollanda , ,0 İngiltere , ,0 İrlanda İspanya , , ,4 İsveç , ,0 İtalya , , ,5 Letonya Litvanya , ,0 Macaristan , , ,8 Polonya , , ,5 Portekiz (Anakara) , ,0 Portekiz (Azor Adaları) 9 953, ,0 Romanya , ,8 Slovakya , , ,0 Slovenya Yunanistan , ,0 TOPLAM , ,8 (%5,1) ,0 Kaynak: 17 Aralık 2013 tarihli ve 1308/2013 sayılı Parlamento ve Konsey Tüzüğü (*) İnülin şurubu kotası, 2006/07 pazarlama yılından itibaren tahsis edilmemektedir. 21

28 AB Şeker Üretimi: 2014/15 döneminde 18,059 milyon ton olarak gerçekleşen AB şeker üretiminin 2015/16 döneminde % 21 düzeyinde düşerek 14,221 milyon tona olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. AB ülkelerinin ithalatlarının 3,995 milyon ton, ihracat miktarının ise 1,350 milyon ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Son 5 yıllık AB şeker dengesi aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. 22 Tablo: 6- AB Şeker Dengesi (Bin Ton) 2011/ / / / /16 Üretim Tüketim İthalat İhracat

29 Uluslararası ticaret sistemini liberalleştirmeyi amaçlayan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) çerçevesinde 2001 yılında başlatılmış yeni bir tur olan Doha Kalkınma Gündemi görüşmeleri halen devam etmektedir. Gündem; tarım, sanayi, hizmetler, fikri mülkiyet hakları, çevre gibi oldukça geniş konuları kapsamakta, bir başka ifadeyle uluslararası ticaretin her alanına ilişkin müzakereleri içermektedir. Müzakerelerin kilit konusu kabul edilen tarımda, bir yandan ticareti bozucu destek mekanizmalarının ortadan kaldırılarak rekabetçi piyasa koşullarının oluşturulması, diğer yandan yeni pazara giriş açılımlarının gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. Doha Müzakere Turu, DTÖ üyelerinin 2/3 ünü oluşturan gelişmekte olan ülkelerin, bir blok halinde hareket ederek süreçte belirleyici hale geldiği ilk çok taraflı müzakere turu olma özelliğini taşımaktadır. 23 Dünya Ticaret Örgütü Direktörü, 2008 yılı sonunda, Doha Round da gündeme getirilip konuşulan ticari konuların netlik kazandığını açıklamıştır. Buna göre; Ticareti bozucu iç desteklerde, en fazla destekten en fazla kesinti yapılacağı, Pazara giriş konusunda; tarife indirimlerinin dört band üzerinden gerçekleştirileceği, en yüksek tarifelerin uygulandığı bantta en fazla indirim yapılacağı, söz konusu indirimlerin eşit aralıklarla GÜ ler için 5 yılda, GYÜ ler için 10 yılda tamamlanacağı ve GYÜ lere, gelişmiş ülke indirimlerinin 2/3 ünü uygulayacağı, İhracat sübvansiyonlarına ilişkin indirim formülleriyle ilgili olarak; GÜ ler için bütçe ve miktar bazlı sübvansiyonların 2013 sonuna kadar kademeli olarak, GYÜ ler için ise miktar ve bütçe bazlı sübvansiyonların 2016 yılı sonuna kadar eşit dilimler halinde azaltılarak sıfırlanması öngörülmektedir. Sektörel anlaşmalar konusundaki fikir ayrılıkları, ticari mallar ve tarım ürünleri güvenlik mekanizması üzerinde liberalleşmeyi kaçınılmaz hale getirmiştir. Özel Güvenlik Mekanizması, gelişmekte olan ülkelerdeki çiftçileri, ithalatta oluşabilecek risklerden ve ani fiyat düşüşlerinden korumaktadır. Direktör, aynı zamanda 2009 yılında izlenecek tarım politikasının temel bakış açısını da açıklamıştır. Teknolojideki en son gelişmeler tartışılmıştır. Tarım ve tarım dışı ürünlerde pazara giriş konusundaki çok taraflı müzakereler şimdi belirsiz bir gelecekle yüz yüzedir.

30 DTÖ nün kurulmasını müteakip gümrük tarifelerinin aşamalı olarak indirilmesi, mal ve hizmet ticaretinin önündeki çeşitli engellerin kaldırılması, sermayenin uluslararası alanda dolaşımının hızlanması, doğrudan yabancı yatırımları çekme yönündeki çabaların artması, iklim değişikliği ve emisyon ticareti gibi hususlar gündeme gelmektedir. 24 Dünya Ticaret Örgütünün 2001 yılından bu yana uygulamaya çalıştığı serbest ticaret ve küresel ekonomi uygulamaları için süregelen müzakereler ülkelerin çıkar çatışmaları yüzünden bir türlü sonlandırılamamaktadır. Pancardan şeker üreten ülkelerde, bir yandan ucuz kamış şekeri ithalatını engellemek için gümrük duvarlarının olması, diğer yandan da bu ülkelerin yüksek desteklerle ihracatçı konuma gelmesi; büyük çoğunluğu az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerden oluşan şeker kamışı üretiminin yapıldığı ülkelerin, dünya ticaretinde var olabilmelerini zora sokmaktadır. Bu durum DTÖ nün ticaretin serbestleştirilmesi hedeflerine de ters bir durum oluşturmaktadır. Bu eğilimler, gerekli yapısal dönüşümleri gerçekleştirebilen ülkeler açısından bir fırsat olarak değerlendirilebilecekken, yapısal dönüşüm kapasitesine sahip olmayan veya dönüşümü zamanında gerçekleştiremeyen ülkeler açısından bu süreç bir tehdit olarak karşımıza çıkmaktadır.

31 Dünya'da kalorili tatlandırıcılar, sakaroz ve nişasta bazlı olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Sakaroz kökenliler pancar ve kamıştan, nişasta kökenliler mısır, buğday, patates gibi hammaddelerden üretilmektedir. Dünyada sadece mısırdan üretilen nişasta kökenli tüm şuruplara, glukoz dahil mısır şurubu, fruktoz içeren şuruplara HFCS (high fructose corn syrup - yüksek fruktozlu mısır şurubu) denilmektedir. Nişasta kökenli fruktoz içeren şuruplardan yaklaşık % 42 fruktoz, % 53 glukoz içerenler HFCS -42; yaklaşık % 55 fruktoz, % 41 glukoz içerenler HFCS -55 olarak adlandırılmaktadır. Bunlardan HFCS -55, pancardan elde edilen sakarozun ikamesi olarak kabul edilmektedir dönemi dünya HFCS (High Fructose Corn Syrup) miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. 25 Tablo : 7- Dünya HFCS Üretimi (Milyon Ton, Kuru Ağırlık) ÜLKE ABD 8,31 8,31 8,25 7,88 1,8 KANADA 0,45 0,45 0,44 0,37 0,37 MEKSİKA 0,32 0,34 0,36 0,37 0,37 KUZEY AMERİKA TOPLAMI 9,11 9,09 9,06 8,63 8,53 ÇİN 1,14 1,81 1,87 1,81 1,77 JAPONYA 0,87 0,89 0,89 0,91 0,95 GÜNEY KORE 0,24 0,30 0,30 0,26 0,28 TAYVAN 0,20 0,21 0,19 0,19 0,19 DİĞER(ASYA/OKYANUSYA) 0,22 0,24 0,26 0,27 0,27 ASYA/OKYANUSYA TOP. 3,45 3,45 3,5 3,42 3,45 AB-27 0,71 0,69 0,69 0,69 0,74 DİĞER(AVRUPA) 0,21 0,22 0,22 0,22 0,21 AVRUPA TOPLAMI 0,93 0,90 0,91 0,91 0,94 ARJANTİN 0,32 0,37 0,43 0,40 0,35 DİĞER(L.AMERİKA/ AFRİKA) 0,12 0,11 0,11 0,12 0,10 LAT. AMERİKA / AF. TOP. 0,43 0,49 0,55 0,51 0,44 DÜNYA TOPLAMI 13,14 13,94 14,01 13,47 13,36 Kaynak: LMC Sugar & Sweeteners Quarterly Report Q4, 2015.

32 Şeker Fabrikaları, Türkiye Cumhuriyeti nin ilk sanayi işletmelerindendir. Şeker fabrikası kurma çalışmaları ilk defa, Uşak'lı Molla Ömeroğlu Nuri (Şeker) adında bir çiftçi tarafından Uşak ta başlatılmıştır. 6 Kasım 1925 tarihinde ilk Şeker Fabrikasının temeli atılmıştır. Uşak'ta Şeker Fabrikası kurma çalışmaları devam ederken 22 Aralık 1925 tarihinde Alpullu Şeker Fabrikasının temeli atılarak onbir ayda fabrikanın montajı bitirilmiş ve 26 Kasım 1926 tarihinde fabrika işletmeye açılarak ilk Türk şekerini üretmiştir. Uşak Şeker Fabrikası ise 17 Aralık 1926 tarihinde işletmeye açılmıştır yılına kadar ülkemizin şeker ihtiyacı bu iki fabrikanın üretimi ile kısmen karşılanmıştır. Bu iki fabrika ile pancar tarımında ve şeker fabrikası işletmesinde elde edilen tecrübelerin de yardımıyla 05/12/1933 tarihinde Eskişehir Şeker Fabrikası, 19/10/1934 tarihinde Turhal Şeker Fabrikası işletmeye açılmıştır. Ayrı şirketler halinde kurulan Alpullu, Uşak, Eskişehir ve Turhal Şeker Fabrikaları; tarımsal, teknik ve idari çalışmaların koordine edilmesi, sermaye kaynaklarının birleştirilmesi, şeker politikasının tek elden yürütülmesi amacıyla 6 Temmuz 1935 tarihinde, üç milli bankamızın eşit paylarla ortak oldukları tek bir şirket çatısı altında toplanarak, 22 milyon sermayeli Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kurulmuştur. 26 Şeker üretim faaliyetleri 1950 yılına kadar zaman zaman tevsi edilen dört şeker fabrikası ile yürütülmüştür. Her yıl artan şeker ihtiyacının tamamen yerli üretimle karşılanabilmesi için 1951 yılında hazırlanan "Şeker Sanayii'nin Tevsi Programı" ile yeni şeker fabrikaları kurulması dönemine girilmiştir. 20

33 Diğer taraftan da pancar ekicilerinin teşkilatlandırılması amacı ile tarım kesiminde toplumsal dayanışmanın bir örneği olan kooperatifleşme hareketi başlatılmıştır yıllarını kapsayan dönemde toplam onbir yeni şeker fabrikası inşa edilerek, 1956 yılında fabrika sayısı onbeşe ulaşmıştır yılında Ankara Şeker Fabrikası ve 1963 yılında da Kastamonu Şeker Fabrikası, sanayiimizin geliştirilen bir makina fabrikası ile iki atölyede % 65'i imal edilerek işletmeye alınmışlardır. Ülkemizin nüfus artışına paralel olarak artan şeker ihtiyacını temin etmek amacıyla yeni şeker fabrikaları kurulması öngörülerek 1977'de Afyon, 1982'de Muş ve Ilgın, 1983'de Bor, 1984'de Ağrı ve 1985 yılında da Elbistan Şeker Fabrikalarının % 95'e varan makina ve tesisleri mevcut beş makina fabrikasında imal edilerek işletmeye alınmışlardır. Daha sonra sırasıyla 1989 yılında Erciş, Ereğli ve Çarşamba Şeker Fabrikaları, 1991 yılında Çorum, 1993 yılnda Kars, 1998 yılında Yozgat ve 2001 yılında ise Kırşehir Şeker Fabrikaları işletmeye açılmıştır. Son olarak ta özel statülü Çumra, Boğazlıyan ve Aksaray şeker fabrikalarının işletmeye alınmasıyla halihazırda pancardan şeker üreten fabrika sayısı toplam 33 e ulaşmıştır. Sınırlı Sorumlu Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği (Pankobirlik) ne bağlı bulunan özel statülü Amasya, Kayseri, Konya Şeker Fabrikaları, kuruluş tarihlerinden itibaren 1990'lı yılların başına kadar, kendi Yönetim Kurullarında alınan kararlarla, sevk ve idareleri ile finansman işleri (mali, idari, teknik, ticari, zirai ve hukuki) Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. tarafından yürütülmüştür. 27 T.Ş.F.A.Ş.'ye verdikleri tedvir yetkilerini Amasya Şeker Fabrikası 1991'de, Kayseri ve Konya Şeker Fabrikaları ise 1992 yılında Yönetim Kurulları'nın kararları ile kaldırmışlardır. KTÖRDE FAALİYET GÖSTEREN ŞİRKETLER Türkiye de sakaroz kökenli ve nişasta kökenli olmak üzere iki tür şeker üretimi bulunmaktadır. Sakaroz kökenli olarak pancar şekeri üretimi yapılırken, nişasta kökenli olarak glukoz şurubu, izoglukoz, (yüksek fruktozlu mısır şurupları-hfcs) ve kristal fruktoz üretimi yapılmaktadır. Pancar Şekeri ve nişasta kökenli şeker (NBŞ) üreten şirketler aşağıda verilmiştir.

34 Tablo : 8- Şeker Üreten Şirketler ( 25 fabrika ) KAMU PANCAR Konya Şeker Fabrikası A.Ş.(2 fab.) Pankobirlik ŞEKERİ ÜRETEN Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş. (2 fab.) Amasya Şeker Fabrikası Pankobirlik Pankobirlik ŞİRKETLER Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş. ÖZEL ÖZEL Keskinkılıç Gıda San. ve Tic. A.Ş. ÖZEL Amylum Nişasta San. ve Tic. A.Ş. Cargill Tarım ve Gıda San. Tic. A.Ş. PNS Pendik Nişasta Sanayi A.Ş. Sunar Mısır Entegre Tesis. San.Tic Tat Nişasta San. ve Tic. A.Ş. NİŞASTA BAZLI ŞEKER ÜRETEN ŞİRKETLER 28 Türkiye de şeker sektörü bünyesinde; yedi adet pancar şekeri üreticisi ve beş adet nişasta bazlı şeker üreticisi olmak üzere birbirine rakip oniki şirket faaliyet göstermektedir. Sektörde ayrıca kota hakkı

35 bulunmayan ve kota tahsis edilmeyen beş adet nişasta bazlı şeker üreten Şirket bulunmaktadır. Beş Şirketin yıllık toplam üretim kapasitesi ton olup, üretimlerinin tamamı ihraç edilmektedir. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (); Sektörde 25 Şeker Fabrikasının yanı sıra 4 Alkol, 5 Makina, 1 Elektromekanik Aygıtlar, 1 Tohum İşleme Fabrikası ve 1 Şeker Enstitüsü ile 90 yıldır ülkemizin önde gelen kuruluşlarındandır. Özelleştirme Yüksek Kurulu nun; (ÖYK) tarih ve 2000/92 sayılı kararı ile özelleştirme kapsamına, 12/08/2008 tarih ve 2008/50 sayılı kararı ile de özelleştirme programına alınmıştır. Amasya Şeker Fabrikası A.Ş., Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş. ve Konya Şeker Fabrikası A.Ş. Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği ( Pankobirlik ) bünyesinde özel şirket statüsündedir. Pankobirlik; Pancar Ekicileri Kooperatifi ile Türkşeker in ortak teşebbüsleriyle, pancar tarımının gelişmesi ve birim kooperatiflerin ekonomik ve teknik noksanlıklarını gidererek haklarının korunması amacıyla kurulmuş bir üst birliktir. Daha önceleri Türkşeker in Bağlı Ortaklığı statüsünde olan Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş. ve Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. deki Türkşeker e ait kamu hisseleri özelleştirme programına alınmıştır. Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş yılında Torunlar Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş. ye, Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. ise S.S. Adapazarı Pancar Ekicileri Kooperatifi ne satılmıştır. Keskinkılıç Gıda San. ve Tic. A.Ş. ise kuruluşundan buyana özel statüdedir. Hammadde olarak mısır kullanan nişasta bazlı tatlandırıcılar doğrudan tüketilmemekte, daha çok şekerli ürünler sanayiinde girdi olarak kullanılmaktadır. Bu tatlandırıcıların başlıca kullanım alanları şekerlemeler, şekerli ve unlu ürünler, geleneksel tatlılar, dondurma, helva, reçel ve marmelat, alkollü ve alkolsüz içeceklerdir

36 Ülkemiz ekonomisinin ağırlıklı olarak tarıma dayalı olması nedeniyle; Yurtiçi şeker ihtiyacının, yurtiçi kaynaklardan karşılanması, Sektörde rakip durumda olan ürünlerin birbirleri ile denge içerisinde; istikrarlı olarak ve bir program dahilinde üretilmeleri, Yeterli düzeyde üretimin sürdürülebilirliği büyük önem taşımaktadır. Türkiye nin gıda tüketimine yönelik şeker ihtiyacı, şeker pancarından üretilen beyaz şeker ve nişastadan üretilen glukoz ve izoglukoz ile karşılanmakta olup, ülkemiz şeker sektörü, 1925 yılından bu yana, özel mevzuat hükümlerine göre düzenlenmektedir. Türkiye de şeker rejimini düzenleyen 22 Haziran 1956 tarihli ve 6747 sayılı Şeker Kanunu nun birçok maddesinin işlerliğini yitirmesi Sektörde yeni bir hukuki altyapı oluşturulması ihtiyacını gündeme getirmiştir. Bu nedenle 1996 yılından itibaren şeker rejiminin yeniden düzenlenmesine yönelik çalışmalar başlatılmış ve 19 Nisan 2001 tarihinde halen uygulanmakta olan 4634 sayılı Şeker Kanunu yürürlüğe girmiştir Sayılı Şeker Kanunu nun İlkeleri : Şeker üretiminde istikrarın sağlanması ve korunması Sektörün iç piyasada rekabet kurallarına göre yönlendirilmesi Avrupa Birliği düzenlemeleri, Dünya Ticaret Örgütü ve diğer uluslararası taahhütlere uyum sağlanması Özelleştirmeye olanak sağlayacak hukuki alt yapının hazırlanması

37 Türkiye'de Şeker Sektörü; 2002/2003 pazarlama yılından bu yana, 4634 sayılı Şeker Kanunu ve bu Kanuna dayalı olarak çıkarılan Yönetmelikler çerçevesinde düzenlenmektedir sayılı Kanun ile uygulamada meydana gelen başlıca değişiklikler; şeker üretim ve arzında kota uygulanması, pancar ve şeker fiyatlarındaki serbesti sistemi ve Kanun kapsamındaki konularda sektörü düzenlemek ve denetlemekle Şeker Kurulu nun yetkilendirilmesidir. Söz konusu Kanunun ve ilgili diğer mevzuatın uygulanmasını sağlamak; uygulamayı denetlemek ve sonuçlandırmak; Kanun ile verilen yetkiler çerçevesinde düzenlemeler yapmak ve Ülkemizin şeker sektörüne ilişkin diğer görevleri yerine getirmek üzere; bir Kamu Tüzel Kişiliği olan T.C. Şeker Kurumu oluşturulmuştur. Kurum, 7 üyeden oluşan Şeker Kurulu ve hizmet birimlerinden oluşmaktadır. Kurumun ilişkili olduğu bakanlık T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı dır. Kurum, Şeker Kurulu Kurul tarafından yönetilmektedir. Bu itibarla, Kanuna ve ilgili mevzuata aykırı herhangi bir uygulamaya ve bundan kaynaklanacak mağduriyete meydan vermemek üzere tüm işlemler Şeker Kurumu tarafından yürütülmektedir. Şeker Kurulu aynı zamanda tatlandırıcı politikalarının yönetiminden de sorumludur. Üretimin kotalar aracılığıyla planlanmasını hükme bağlayan 4634 sayılı Şeker Kanunu uyarınca; yurtiçi şeker talebi doğrultusunda şeker kotalarının Kanun kapsamında yer alan tüm Şirketlere tahsisi görevi Şeker Kuruluna aittir. Bu kapsamda Şeker Kurumu; sektördeki tüm gelişmeleri takip edip değerlendirerek, ilgili bütün kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde, ülke ve sektör menfaatlerini gözeterek, politika ve stratejiler belirleyip, uygulanmasını sağlamakta ve sektörde faaliyet gösteren şirketlerin şeker üretim ve arzına yönelik faaliyetlerini yönlendirmektedir. Kapasite artırımı ve yeni fabrika kurulabilmesi, Kurul tarafından kota tahsis edilmesini gerektirmektedir. Bir başka deyişle Şirketlerin, Kuruldan izin ve kota temin etmeksizin kapasite artırım amaçlı yatırımlar yapmaları engellenmiştir sayılı Şeker Kanunu ve ilgili yönetmeliklere göre; Pancar fiyatı; Şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler ile üretici ve/veya üretici temsilcileri arasında, pancar ekiminden önce, yıllık enflasyon oranı, üretici maliyetlerindeki artış, dünya pancar fiyatları ve alternatif ürün paritesi dikkate alınarak C şekeri karşılığı C pancarı fiyatları, C şekerinin ihracatından oluşacak fiyata göre Şeker satış fiyatları; şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler tarafından serbestçe belirlenmektedir.şekerin üreticiden tüketiciye istikrarlı bir fiyattan ulaşmasını ve şeker arzının spekülatif amaçlı girişimlerden korunarak düzenliliğini sağlamak üzere depolama prim ve kesinti sistemi oluşturulmuştur. 25

38 ŞEKER KANUNU TASARISI 4634 sayılı Şeker Kanununun yürürlüğe girdiği tarihten bugüne Dünyada ve Türkiye de şeker sektörünü doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bu değişiklerden bazıları; 4634 sayılı Şeker Kanununun yürürlüğe girmesinden önce Bakanlar Kurulundan kuruluş izni almış 3 adet özel pancar şekeri üreten fabrikanın işletmeye alınmaları, özelleştirme kapsamında olan Türkşeker in Özelleştirme Programına alınarak özelleştirme çalışmalarına hız verilmesi, kota temin edilmeksizin şeker üretim tesisi kurarak doğrudan ya da şekerli ürünler içinde pazara arzı yönünde girişimlerin ortaya çıkması, Dahilde İşleme Rejimi uygulamalarında şekere ilişkin yapılan değişikler, Avrupa Birliği nde şeker reformuna ilişkin gelişmeler şeklinde özetlenebilir. Diğer taraftan 4634 sayılı Şeker Kanunu ile ilk defa uygulamaya konulan düzenlemeler, sektörde köklü değişimlere ve bu değişimlere bağlı olarak madde hükümlerinde bazı değişikliklerin ve ilave düzenlemelerin yapılmasını gerekli kılmıştır. Bu gelişmeler doğrultusunda; 2013 yılı programında Şeker Sektöründe kurumsal düzenleme tamamlanacak, kota yönetimi ve denetimi etkinleştirilecektir ifadesine yer verilmiş, yani kota yönetimi ve denetiminin etkinleştirilmesi için AB politikalarındaki değişimleri de gözeten mevzuat düzenlemelerinin sonuçlandırılması planlanmıştır. Bu doğrultuda Şeker Kurumu tarafından Şeker Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı Taslağı üzerinde çalışmalara başlanmış ve yapılan çalışmalarda Kanunun tüm maddelerinde değişiklik gerektiği görülmüştür. Bunun üzerine çerçeve kanundan ziyade, yeni müstakil Şeker Kanunu Tasarısı taslağı hazırlanmıştır. 32 Ülkemizde de, dünyadaki değişimlere adapte olabilmek, etkin ve rekabetçi bir şeker sanayinin geliştirilmesine yönelik olarak sektörün düzenlenmesini sağlamak amacıyla mevcut Şeker Kanunu nun uygulama döneminde yaşanan bazı sorunların giderilmesi, AB deki ve dünyadaki değişim ve gelişmelere uyum sağlanması ve sürdürülebilir bir şeker üretimi için hazırlanan yeni Şeker Kanunu Tasarısının yasalaşması; 2016 yılı programı 363. Tedbirde ve 64. Hükümet 2016 yılı Eylem Planında da yer almıştır. 10 Aralık 2015 tarihinde açıklanan 64. Hükümet Acil Eylem Planının 1 yıl İçerisinde Gerçekleştirilecek Reformlar başlığı altında 153 üncü eylem olarak Şeker Piyasası yeniden yapılandırılacak ifadesine yer verilmiş, eylemin bitiş tarihi 2016 yılı Aralık ayı olarak öngörülmüştür.

39 Ülkemiz şeker sektöründe, dönemsel olarak değişen ithalatçı ve ihracatçı konumu ile istikrarsız bir üretim seyri izlenmiştir. Özellikle 1990 lı yıllarda üretim miktarında meydana gelen istikrarsızlıklar sektörü kimi zaman ithalat riski, kimi zaman da stok sorunu ile karşı karşıya bırakmıştır. Stratejik öneme sahip olan şekerin üretim planlaması ve kontrolü büyük önem taşımaktadır. Üretim planlaması; Coğrafi konumu nedeniyle pancardan şeker üreten ülkemiz şeker fiyatlarının dünya fiyatlarına göre yüksek olması, Dünya Ticaret Örgütü ne taahhütlerimiz kapsamında şeker ihracatına sübvansiyon uygulanamaması ve pancardan şeker üretiminin göz ardı edilemeyecek boyutta yarattığı katma değer nedenleriyle, yıllık yurtiçi şeker ihtiyacı ve güvenlik stoku esasına göre yapılmaktadır. Temel amacı kendi kendine yeterlilik olan 4634 sayılı Şeker Kanunu ile Türkiye de şeker talebini karşılayacak düzeyde üretim planlaması yapılmakta olup, ülke içinde pazarlanacak şeker miktarı, Şeker Kurulu tarafından tahsis edilen kotalar ile belirlenmektedir. Ülkemizin yıllık şeker ihtiyacının % 90 ı pancar şekeri, % 10 u ise nişasta bazlı şeker ile karşılanmak üzere programlanmaktadır. Yıllar itibariyle pancar şekeri ve NBŞ kotaları aşağıda verilmiştir. Tablo : 9- Pancar Şekeri ve NBŞ Kotaları (Bin Ton) Pazarlama Yılı Pancar Şekeri Kotası (A+B) NBŞ Kotası (A) NBŞ Kota Artışı % * Toplam Kota 2010/ (366) / (329) / (337) / (305) / (325) / ** - (250) / ** - (265) *Bakanlar Kurulu Kararı (BKK) ile NBŞ kotasında yapılan artış oranı. **BKK ile henüz artış yapılmamıştır. (Kaynak Şeker Kurumu)

40 Şeker Kurulu 2016/17 pazarlama yılı için daha once 2 milyon 500 bin ton olarak belirlediği A kotası şeker miktarını 150 bin ton artırarak 2 milyon 650 bin ton a, buna bağlı olarak da pancar şekeri B kotası miktarını 112 bin 500 ton dan 119 bin 250 ton a yükseltmiştir. Böylece 2016/17 pazarlama yılı ülke toplam kotası 2 milyon 769 bin ton olmuştur. Ayrıca, Şeker Kanunu hükümlerince C şekeri (ihraç amaçlı üretilen şeker) üretmek için yasal bir zorunlulukları bulunmamasına karşın, pancar şekeri üreticisi şirket yetkilileri ile yapılan toplantıda 2015/2016 pazarlama yılından itibaren tahsis edilen kotalarının en az % 5 i kadar C şekeri üretilmesi konusunda mutabakatları alınmıştır. Bu mutabakat çerçevesinde Şeker Kurulu 2016/2017 pazarlama yılı içinde şirketlerin C şekeri üretmeleri konusunda tavsiye kararı almıştır. Söz konusu C şekeri üretilmesine ve fiyatlandırılmasına ilişkin olarak; 1/4/2002 tarihli ve sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Şeker Kotalarının Düzenlenmesine İlişkin Yönetmeliğin 4 üncü maddesinde ve 28/6/2002 tarihli ve sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan Hammadde ve Şeker Fiyatları Yönetmeliğinde değişiklikler 09/04/2016 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Hammadde teminine ilişkin hükümler 4634 sayılı Şeker Kanunu uyarınca çıkarılan Hammadde ve Şeker Fiyatları Yönetmeliği ile düzenlenmekte olup, yönetmelik hükümleri 16/05/2009 tarihinde yapılan değişiklikle yeniden düzenlenmiştir. Yönetmelik hükümlerine göre; Kurul tarafından tespit edilerek Şirketlere tahsis edilen şeker kotalarının garantisi için gerekli hammaddenin temini amacıyla, şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler ile üreticiler ve/veya temsilcileri arasında Sözleşme düzenlenir. Kurul tarafından tespit edilerek şirketlere veya fabrikalara tahsis edilen pancar şekeri kotalarını üretim/arz garantisi için gerekli olan şeker pancarı, yine Kurulca belirlenen pancar ekim alanlarından, üreticiler ve/veya temsilcileri ile şirketler veya fabrikalar arasında sözleşme düzenlenmesi suretiyle temin edilir. Şirketler, kendilerine tahsis edilen pancar şekeri kotalarını karşılamak üzere sözleşme yapmadan önce; üreticiler ile bu üreticilere tahsis edilecek A ve B kotası şeker pancarı kota miktarının tespitine ilişkin esasları belirleyerek Şeker Kurumuna bildirirler. Sözleşmede hammadde fiyatları ve miktarı, üretim şartları, münavebe, tohum, ekim ve mücadele, teslim ve alım şartları, fire tespiti, hammadde taşımaları, tarımsal destekler, yan ürünler, bedel ödemeleri, teknik ve cezai şartlar ile anlaşmazlıkların çözümüne ilişkin hususlar yer alır. 34 Ayrıca, Hammadde ve Şeker Fiyatları Yönetmeliği nde 16/05/2009 tarihinde yapılan değişiklikle yurtiçine arz edilecek olan NBŞ üretiminde yerli mısır kullanılması şartı getirilmiştir.

41 Grafik: 7- Arz-Talep Ş e k e r K a n u n u Üretim Kota 1000 Ülkemizde şeker pancarı üretimi ise; Şeker Kurulu tarafından her yıl belirlenen şeker kotalarına bağlı olarak, Şirketler tarafından programlanmaktadır. Şeker üretiminde ve dolayısıyla pancar üretiminde kota uygulaması ülke kaynaklarının optimum düzeyde verimli ve etkin kullanımını sağlamaktadır. 35

42 Ülkemizde şeker fabrikalarının kurulmasının ana hedefi; ülkemizin şeker ihtiyacının karşılanması yanında, tarımı ve dolayısıyla çiftçiyi kalkındırmaktır. Şeker pancarı tarımı ülkemizin sosyal ve ekonomik yaşantısında da çok önemli rol oynamıştır. Şeker pancarı tarımının gelişmesi sonucu dünyada şeker üretimi önemli derecede artmıştır. Diğer taraftan şeker pancarı yalnız sanayi hammaddesi değil, aynı zamanda besi hayvancılığında çok kıymetli gıda olan yaprak, baş ve posa ile bir yem bitkisidir. Bu ürünün gelişmesi, et ve süt üretiminin artmasına, böylece artan gıda kalitesi ile daha yüksek hayat standardının oluşmasına ön ayak olmuştur. Üretilen pancar; taşımacılık, tarım alet ve makinaları başta olmak üzere birçok sanayinin gelişmesine, gübre, ilaç gibi girdilerin kullanımı ile endüstriyel sektöre önemli katkılar sağlamaktadır. Ayrıca, şeker pancarı tarımı; ekim yapılan alana eşdeğer bir orman alanına kıyasla 3 kat daha fazla oksijen 27 yarattığından, tüm canlılar için hayati önem arz eden bir oksijen kaynağı olmakta, kendinden sonra ekilecek ürünlerde verim artışı sağlamakta, alternatiflerine göre daha fazla istihdam imkanı yaratmaktadır. Çiftçiye mekanizasyonu, gübreyi ve tarım ilacını kullanmayı öğreten şeker pancarı tarımı, çiftçiyi köye ve tarlaya bağlayarak ailenin bütün fertlerine iş imkânı sağlamakta, göçün önlenmesinde, bölgelerarası gelişmişlik farkının azaltılmasında ve kırsal kesimin kalkınmasında önemli bir rol oynamaktadır. 36 Pancar bir münavebe bitkisi olup, 2001 yılından bu yana aynı alana dört yılda bir ekilmektedir. (Erciş, Kars ve Muş Şeker Fabrikalarında üç yılda bir ekilmektedir.) Yurdumuzda şeker pancarı her yıl üreticilerle yapılan Şeker Pancarı Üretim Sözleşmesi esaslarına uygun olarak yapılmaktadır. Şeker pancarı tarımı; Doğu Karadeniz, Ege ve Akdenizin sahil şeridi ve Güney Doğu Anadolu Bölgesi dışındaki tüm bölgelerde yapılmaktadır. Sözleşmeli üretimin ilk örneklerinden biri olup, tarımın sanayiye entegre olmasını sağlamış ve gıda sanayinin temel taşını oluşturmuştur.

43 Pancar tarımında maliyetleri düşürmek ve üretici gelirlerini yükseltmek amacıyla, Türkşeker, kuruluşundan itibaren verim ve kaliteyi artırma çalışmalarına önem vermiştir. Bu amaçla, pancar ekim alanlarında modern tarım tekniklerinin uygulanması için yapılan çalışmalar yoğunlaştırılmış, toprak işleme, kaliteli tohum kullanma, gübreleme, sulama ve mekanizasyon tedbirleri ile verim ve kalitenin artırılması, buna karşılık üretim masraflarının azaltılarak üretici gelirlerinin artırılmasında büyük mesafeler kaydedilmiştir. Şeker Sanayi, şeker pancarını yetiştiren büyük çiftçi kitlesi ile güçlü bir ilişki kurmuştur. Şeker pancarının yetiştirilmesinde çiftçiye gerekli olan tarım aletleri, gübre, çeşitli malzeme ve nakdi yardımlar yapılırken, çiftçinin eğitilmesi ve kültürünün artırılmasına da çalışılmıştır. Şeker pancarı üretimi, ilgili Kanun ve Yönetmelik hükümleri doğrultusunda; Şeker Kurulu tarafından tespit edilerek şirketlere tahsis edilen pancar şekeri kotalarının üretim garantisi için yine Kurulca belirlenen pancar ekim alanlarından, üreticiler ve/veya temsilcileri ile şirketler veya fabrikalar arasında sözleşme düzenlenmesi suretiyle kotalı olarak yapılmaktadır. TÜİK verilerine göre; 2015 yılında Türkiye sınırları içinde toplam 157 milyon 380 bin dekar alanda tahıllar ve bitkisel ürünlerin ekimi yapılmış, şeker pancarı ekim alanı Türkiye toplamı ise 2 milyon 753 bin dekar olarak gerçekleşmiştir. 37 Şeker üretim kotası paralelinde gerçekleştirilen pancar üretimi ve ilgili diğer bilgiler aşağıda verilmiştir. Tablo : 10- Türkiye'de Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Alım Fiyatları * Yıllar Pancar Eken Çiftçi Adet Ürün Taşıyan Alan Bin Da Üretilen Pancar Bin Ton Verim Ton/Da Alım Fiyatı (A Kotası) TL/Ton ** , , , , , , , , , , , ,000 (*) Kaynak: Şeker Kurumu (**)Ağırlıklı ortalama.

44 2007 yılında yaşanan aşırı kuraklık sonucu ülke genelinde su kaynaklarında önemli ölçüde azalmalar meydana gelmiş, hatta bazı bölgelerde su kaynakları tamamen kurumuştur. Bunun sonucunda diğer tarımsal ürünlerde olduğu gibi şeker pancarı veriminde de önemli oranlarda düşmeler meydana gelmiştir yılından itibaren pancar tarımı için oldukça verimli bir dönem olmuş, 2012 yılında yaşanan kuraklık dışında dekara pancar verimi rekor düzeylere ulaşmıştır. Grafik: 8- Pancar Üretimi Türkiye Türkşeker Çiftçi, 1000 Adet Ton/Dekar Grafik: 9- Türkiye de Çiftçi Sayıları Pancar Verimi Çiftçi Sayısı Verim 6,000 5,500 5,000 4,500 4,000 3,500 3,000

45 Adet, Hektar Kanunun temel amacı kendi kendine yeterlilik olduğundan, 2002 yılından bu yana pancar üretiminin azalması doğaldır. Ancak, bir yandan yeni kurulan özel şeker fabrikaları, diğer yandan geçmiş yıllardan devreden stoklar nedeniyle, 2002 yılında toplam pancar üretiminde Türkşeker in payı % 70 iken, son yıllarda % 55 olarak gerçekleşmiştir. Gerek Türkiye genelinde, gerek Türkşeker genelinde, çiftçi sayısındaki bu düşüşün en önemli nedenleri, planlı tarıma yönelik çalışmalar kapsamında; 2002 yılından itibaren çiftçi kayıt sistemine geçilmesi, Ziraat Odasına kayıt zorunluluğunun getirilmesi Kotalı üretimin uygulanması nedenleriyle aile bireylerinin tek tek çiftçi sayılmayıp, toplu olarak kayıt altına alınmasından kaynaklanmaktadır. Grafik: 10- Pancar Üretimi- Çiftçi Sayısı (Türkiye) Şeker Pancarı Üretim Alanı ve Çiftçi Sayısı (Türkiye Toplamı) Pancar Eken Çiftçi Adet Ürün Taşıyan Alan Hektar

46 Türkşeker tarafından Türkiye genelinde 2015 yılında; 54 ilde, 2 bin 297 köyde, 66 bin 974 çiftçi tarafından pancar tarımı yapılmıştır. Tablo:11- Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Alım Fiyatları Pancar Eken Ürün Üretilen Alım Fiyatı Çiftçi Taşıyan Alan Pancar Verim (A Kotası) Yıllar Adet Bin Da Bin Ton Ton/Da TL/Ton ** , , , , , , , , , , , ,000 Pancar üreticilerinin uzun vadede düzenli gelir temin etmeleri, şeker fabrikalarının optimum düzeyde çalıştırılmasını sağlayabilecek düzeyde hammadde teminine bağlıdır. Türkşeker tarafından bu hususa özel hassasiyet gösterilmekte, üretici maliyetlerinde; pancar üretim giderleri, tarla kirası, gübre bedeli, işçilik, çeki gücü, tohum bedeli, mibzer kirası gibi masraf unsurları ayrı ayrı değerlendirilmektedir yılında üretici tarafından Türkşeker e teslimi taahhüt edilen % 16 polar şeker ihtiva eden, net bir ton A kotası şeker pancarı baz alım kesin fiyatı 26 Ekim 2015 tarihinde 190,00 TL olarak tespit edilmiştir yılı ürünü için toplam 1 milyar 582 milyon TL pancar bedeli tahakkuk etmiş, bu miktarın 696 milyon TL si ayni ve nakdi avans olarak yani toplam bedelin yaklaşık % 44 ü önceden ödenmiştir. Bakiye pancar bedeli ödemelerine 18 Aralık 2015 tarihinde başlanmış ve 25 Şubat 2016 tarihi itibariyle tamamı ödenmiştir yılında çiftçinin brüt geliri, dekar başına 815,22 TL iken; 2015 yılında 1.003,- TL olmuş, bir önceki yıla göre dekar başına % 23, üretici başına % 42 oranında artış göstermiştir.

47 2015 yılında A kotası şeker pancarı baz alım kesin fiyatı 190,- TL/ton olarak belirlenmekle birlikte, fiili alım fiyatı 180,7 TL/ton olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca, firesi düşülmüş net bir ton C pancarının alım fiyatı 105,-TL olarak tespit edilmiştir. Söz konusu Kanun ve ilgili yönetmelikler doğrultusunda, 190,- TL/ton olarak açıklanan 2015 yılı ürünü şeker pancarı kesin fiyatının aynı zamanda, 2016 yılı avans fiyat olarak açıklanması, kesin fiyatın ise sektörde ve ülkede oluşacak gelişmelere bağlı olarak 2016 yılı Ekim ayı sonuna kadar belirlenmesi uygun görülmüştür. Türkiye genelinde uygulanan ortalama pancar alım fiyatları ile Türkşeker in uyguladığı fiyatlar arasında büyük farklılık bulunmamaktadır yılı ürünü % 16 polar şeker içeren A kotası pancarın fiyatı ortalama 159 TL/ton, C pancarının fiyatı ise TL/ton olarak belirlenmiştir 2015 yılı ürünü % 16 polar şeker içeren A kotası pancarın fiyatı ortalama 191 TL/ton, C pancarının fiyatı ise TL/ton olarak belirlenmiştir. 41

48 ŞEKER ÜRETİMİ Türkiye de halihazırda; 3 milyon 151 bin tonu pancar şekeri, 990 bin tonu nişasta bazlı şeker olmak üzere toplam 4 milyon 141 bin ton şeker üretim kapasitesi mevcuttur. Pancardan şeker üreten şirketlerin toplam günlük pancar işleme kapasitesi ise 155 bin 550 ton dur. Pancar şekeri üretimine tahsis edilen kota ile gerçekleşen üretim miktarları Türkşeker ve Özel Fabrikalar itibariyle aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo : 12- Kota - Üretim İlişkisi (Pancar Şekeri A Kotası) Pazarlama Yılı Kota Bin Ton Türkşeker Özel Fabrikalar Genel Toplam Üretim Bin Ton Kota Kullanım Oranı, % Kota Bin Ton Üretim Bin Ton Üretim/ Kota, % Kota Bin Ton Üretim Bin Ton 2010/ Üretim/ Kota % 2011/ / / / / /16 pazarlama yılı için bir önceki yıl düzeyinde kota tahsis edilmesine karşın, şeker üretimi 2014/15 pazarlama yılına gore % 6 oranında düşük gerçekleşmiştir. Türkiye genelinde işlenen pancar, üretilen şeker ile bazı teknik değerler aşağıda verilmiştir.

49 Tablo : 13- Türkiye'de Yıllar itibariyle Pancar Şekeri Üretimi Yıllar Kampanya Süresi Gün İşlenen Pancar Bin Ton Üretilen Şeker Bin Ton Polar Şeker Varlığı % 2010/ , / , / , / , / , / ,37 Kaynak : Şeker Kurumu 4634 sayılı Şeker Kanunu nun yürürlüğe girmesinden önce Bakanlar Kurulu Kararı ile şeker fabrikası kurma izni alan 3 özel şeker fabrikasından Çumra Şeker Fabrikası 2004/2005 pazarlama yılında, Boğazlıyan ve Aksaray fabrikaları 2006/2007 pazarlama yılında üretim faaliyetlerine başlamışlardır. Bu durum; Sektördeki diğer şirketlerle birlikte Türkşeker in kota ve üretim miktarlarında daralmaya, kampanya sürelerinin kısalmasına neden olmuştur. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin şeker üretim politikası; öncelikle yurt içi tüketimini karşılayacak seviyede, standartlara uygun kalitede, asgari maliyet ve azami katma değer yaratacak şekilde üretim yapmaktır. 43 Tablo : 14- Türkşeker in Yıllar itibariyle Şeker Üretimi Yıllar Kampanya Süresi Gün İşlenen Pancar Ton Üretilen Şeker Ton Polar Şeker Varlığı % 2010/ , / , / , / , / , / ,17

50 2002/ / / / /07* 2007/ / / / / / / / /16 Grafik: 11- Şeker Üretimi, Bin Ton 3000 Türkşeker Türkiye (*) 2006/07 kampanyasında Bor, Ereğli, Ilgın Fabrikalarının ton şeker üretimi Türkşeker e dahildir. Türkşeker 2 milyon 36 bin ton şeker üretim kapasitesi ile; pancardan şeker üreten şirketler içerisinde % 65, toplam tatlandırıcı kapasitesi içinde % 49 paya sahip olup, günlük pancar işleme kapasitesi 104 bin 550 ton dur. 2002/2003 pazarlama yılında Türkiye toplam pancar şekeri üretiminin % 74 ü Türkşeker tarafından üretilirken; bu oran toplam pancar üretimine paralel olarak son yıllarda % 52 lere kadar gerilemiştir. Grafik: 12- Pancar Şekeri Üretiminde Türkşeker in Payı, %

51 2003/ /05** 2005/06** 2006/ / / / / / / / / /16 Şeker fabrikalarında kapasite kullanım oranları ve kampanya süreleri verimliliği doğrudan etkileyen önemli kriterlerdir. Şeker fabrikalarının optimum kampanya süreleri bölgelere göre 85 ile 130 gün arasında değişmektedir. 35 Şeker pancarı yayla bitkisi olması nedeniyle, daha ziyade rakımı 800 metrenin üzerinde olan tarıma uygun ekim alanlarında üretilmesi önem arz etmektedir. Deniz ikliminin hakim olduğu Alpullu, Susurluk ve Çarşamba Şeker Fabrikalarında üretilen pancarların şeker oranının düşük olması, pancar alım fiyatının pancar baz fiyatın altında gerçekleşmesi, alternatif ürün deseninin zenginliği ve getirisinin pancara göre yüksek olması gibi nedenlerle pancar üretimi son yıllarda önemli ölçüde azalmıştır. Teknolojik özellikleri yüksek pancarın üretildiği Ağrı Şeker Fabrikasında ise; dekara pancar verimlerinin düşük, diğer tarımsal ürünlere verilen desteklerin yüksek ve köylerde yaşayan genç nüfusun şehirlere göç etmesinden dolayı pancar tarımında çalışan iş gücü temininde yaşanan zorluk v.b. sebeplerle pancar üretimi her geçen yıl azalmıştır. Bu nedenlerle 2015/2016 üretim döneminde Türkşeker fabrikalarından; Ağrı, Alpulu, Çarşamba ve Susurluk fabrikalarında üretim yapılamamıştır. 2015/2016 üretim döneminde; Türkiye ortalaması olarak kampanya süresi 90 güne, Türkşeker in kampanya süres ise 87 güne düşmüştür. Şeker üretim faaliyetlerine devam eden diğer Türkşeker fabrikalarının kampanya süreleri; Kars fabrikasında 20 gün, Elazığ fabrikasında 23 gün, Erciş fabrikasında 42 gün iken, Kırşehir de 126, Ereğli ve Erzincan da 115, Ankara da 110 gün olarak gerçekleşmiştir. Grafik: 13- Kampanya Süreleri, Gün Türkiye Ort. Türkşeker 50