IPARD KIRSAL KALKINMA DESTEKLERİNDE YENİ DÖNEM

Transkript

1 IPARD KIRSAL KALKINMA DESTEKLERİNDE YENİ DÖNEM Gıda Yük. Müh. Gözde SEVİLMİŞ Avrupa Birliği yıllarına ait bütçe dönemiyle birlikte aday ülkelere sağladığı mali yardım mekanizmasında değişikliğe gitmiş, aday ve potansiyel aday ülkelere yapılan mali yardımları Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) adı altında birleştirilmiştir. IPA nın temel amacı aday ülkenin AB ye üye olma yolundaki ihtiyaç ve önceliklerine hizmet eden projelerin desteklenmesidir. Projeler aracılığıyla kullandırılan fonlar, AB müktesebatına uyumu ve bu uyum için gerekli idari kapasite oluşturulmasını hedeflemektedir. IPA I kapsamında tahsis edilen fonlar 5 ayrı bileşen çerçevesinde yapılandırılmıştır. Bu bileşenler; I. Geçiş Dönemi Desteği ve Kurumsal Yapılanma, II. Sınır Ötesi İşbirliği, III. Bölgesel Kalkınma IV. İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi, V. Kırsal Kalkınma başlıklarından oluşmaktadır. Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkınma (IPARD) IPA nın beşinci bileşeni olan Kırsal Kalkınma Bileşeni (IPARD), aday ülkelerin politika geliştirmelerinin yanı sıra AB nin Ortak Tarım Politikasının (OTP) uygulanması ve yönetimine hazırlık konusunda da desteklemektedir. Özellikle aday ülkelerin OTP ve ilgili diğer politikalara ilişkin müktesebata uyum çalışmalarına katkıda bulunmaktadır. IPARD ın 2 temel amacı vardır. Bunlar; AB Ortak Tarım Politikaları ile ilgili AB Mevzuatının uygulanmasına yardımcı olmak ve bu çerçevede çevre, hayvan sağlığı, bitki sağlığı ve gıda güvenliği gibi konularda AB standartlarının benimsenmesine destek olmak, Tarım sektörü ve kırsal alanların sürdürülebilir kalkınmasına destek sağlamaktır. Bu amaçlar 3 temel eksen altında 9 farklı tedbirin uygulanması ile karşılanmaktadır; 1. Eksen: Pazar etkinliğinin güçlendirilmesi ve AB Standartlarının uygulanması, 2. Eksen: Tarım-Çevre Tedbirinin uygulanması için gerekli eylem ve altyapının hazırlıkları, 5

2 3. Eksen: Kırsal Ekonominin Kalkındırılması Bu çerçevede, AB ye aday tüm ülkelerin IPARD Kırsal Kalkınma Programı hazırlaması ve akreditasyon kriterlerini sağlamış bir kurumsal yapı (IPARD Ajansı) ile bu programı uygulaması zorunludur. IPARD Programı, programın yönetim otoritesi olan Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından diğer kamu kuruluşları ile yakın işbirliği halinde; yerel kuruluşlar, sosyal, ekonomik ve çevresel ortaklar, sivil toplum kuruluşları, bilgi merkezleri ve üniversitelerin görüşleri alınarak hazırlanmıştır. 6 Sözkonusu Program, ülkemizin kırsal kalkınma bağlamında katılım öncesi dönemdeki öncelikleri ve ihtiyaçları göz önünde bulundurularak oluşturulmuştur. Programın dayanağını; AB nin 1085/2006 IPA Tüzüğü ve bu Tüzüğün uygulama esaslarını içeren 718/2007 sayılı IPA Uygulama Tüzüğü oluşturmaktadır. IPARD Programı, Avrupa Komisyonu tarafından 25 Şubat 2008 tarihinde onaylanmış olup Program toplam 10 bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; kırsal alanların genel sosyo-ekonomik durumu, İkinci bölümde; tarım ve kırsal kalkınma politikaları, Üçüncü bölümde; IPARD Programı stratejisi ve amaçları, Dördüncü bölümde; IPARD Programı tedbirlerinin detaylandırılması, Beşinci bölümde; mali plan, destek miktarı ve Topluluk katkısı oranı, Altıncı bölümde; idare ve idari prosedürler, Yedinci bölümde; Programın tanıtımı ve görünürlük, Sekizinci bölümde; Program çerçevesinde yetkili kurumlar, Dokuzuncu bölümde; Programın hazırlık süresince yapılan işbirliği ve bilgi paylaşımı, Onuncu bölümde; IPA nın diğer bileşenleri ve IPARD arasındaki tamamlayıcı unsurlar ile ilgili ayrıntılı bilgilere yer verilmektedir. IPARD desteği, AB müktesebat uyumunun en fazla gerekli olduğu dört sektöre (süt, kırmızı et ve tavuk eti, balık ve meyve-sebze) odaklanmış olup sektörlere yönelik gıda zincirinin en zayıf olduğu kısımlara yönelik uygulamalara yer verilmektedir. Kırsal ekonominin geliştirilmesi kapsamında; kırsal alanlarda arıcılık, tıbbi ve aromatik bitkiler ve süs bitkilerini içeren sektörlerde çiftlik içi ve dışı faaliyetler, yerel ürünler ve geleneksel sanatlarda mikro işletmelerin geliştirilmesi, kırsal turizm ve kültür balıkçılığı (su ürünleri yetiştiriciliği) ele alınmaktadır.

3 IPARD Programının uygulanmasından sorumlu olan Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK), 4 Mayıs 2007 tarihinde kabul edilen 5648 sayılı Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile kurulmuştur. Kırsal Kalkınma programlarının uygulanmasına yönelik faaliyetleri gerçekleştirmek amacıyla kurulmuş olan TKDK, IPARD kapsamında, başvuru çağrı ilanlarına çıkılması, proje seçimi, sözleşme, ödeme ve raporlama işlemlerinin yürütülmesinden sorumludur. TKDK, 21 Temmuz 2010 tarihinde yetki devri başvurusunda bulunmuş ve 29 Ağustos 2011 tarihinde alınan yetki devri (akreditasyon) ile birlikte IPARD Programını ilk faz illerde (20 il) uygulamaya başlamıştır. İkinci faz iller (22 il) için de yetki devri başvurusu 28 Eylül 2012 tarihinde yapılmış ve yetki devri kararları 28 Haziran ve 25 Temmuz 2013 tarihlerinde Türkiye ye resmi olarak iletilmiştir. Böylece bütçe döneminde IPARD fonlarından toplam 42 il yararlanmaktadır. Şekil-1: IPARD Programı Uygulama İlleri Kaynak: IPARD Programı IPARD Programı kapsamında desteklenen 42 il sırasıyla; Amasya, Afyonkarahisar, Balıkesir, Çorum, Diyarbakır, Erzurum, Hatay, Isparta, Kahramanmaraş, Kars, Konya, Malatya, Ordu, Samsun, Sivas, Şanlıurfa, Tokat, Trabzon, Van ve Yozgat, Ağrı, Aksaray, Ankara, Ardahan, Aydın, Burdur, Bursa, Çanakkale, Çankırı, Denizli, 7

4 Elazığ, Erzincan, Giresun, Karaman, Kastamonu, Kütahya, Manisa, Mardin, Mersin, Muş, Nevşehir ve Uşak olarak belirlenmiştir. İlk çağrısına 1 Temmuz 2011 tarihinde çıkılan IPARD I Programı, 7 Ekim 2015 tarihindeki 15. Çağrı ile tamamlanmıştır. Tablo-1: IPA II. Dönemi İçin AB Tarafından Tahsis Edilmesi Planlanan IPARD Fon Miktarları (Milyon Avro) Toplam Toplam Kaynak: IPARD Programı ( ) IPA II döneminde projelerin; 801 Milyon Avro AB katkısı ve 244 Milyon Avro ulusal katkı ile birlikte toplam 1 Milyar 45 Milyon Avro hibe (yaklaşık 3 Milyar TL) tutarında desteklenmesi planlanmaktadır. IPA II. Döneminde IPARD Programındaki Yenilikler Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı koordinasyonunda ilgili kamu kurumları ile sivil toplum kuruluşlarının katkılarıyla hazırlanan dönemi IPARD Programı 27 Ocak 2015 tarihinde Avrupa Komisyonu tarafından resmen onaylanmıştır. IPA II de IPA I den farklı olarak sektör yaklaşımı benimsenmiştir. Bütçeler de tedbir bazında belirlenmiştir. Tüm tedbirlerde, motorlu araçlar uygun harcama kapsamı dışına alınmıştır. IPARD II ile yumurta üretimi, kaz yetiştiriciliği, manda sütü üretimi için destek kapsamı genişletilmiş ve süt ve et besiciliğinde üst hibe oranı % 70 e çıkarılmıştır. Süt, et, meyve-sebze ve su ürünleri işleme ve pazarlama yatırımlarında üst hibe oranı % 60 a yükseltilmiştir. Arıcılık, süs bitkileri, tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliği, yerel ürünler ve el sanatları, kırsal turizm ve kültür balıkçılığı yatırımlarında % 50 olan üst hibe oranı % 65 e çıkarılmıştır. 8

5 Şekil-2: IPARD II Programı Kapsamında Desteklenecek Sektörler IPARD I kapsamında olmayan mantar yetiştiriciliği, makine parkları ve işletmenin veya tesisin kendi elektrik tüketimini karşılayabilmesine yönelik yenilenebilir enerji yatırımları da IPARD II ile birlikte destek kapsamına alınmıştır. Yenilenebilir enerji destekleriyle ilk olarak 11 bine yakın projede kendi enerjisini rüzgar, güneş, jeotermal ve biyokütle gibi yenilenebilir kaynaklardan sağlayacak projelerin mali açıdan desteklenmesi, ikinci olarak müstakil bir destek alanı olarak gerçek ve tüzel kişilere ve üçüncü olarak da nüfusu 10 binin altında olan belediyelerin 1 megavat altındaki enerji üretimleri için destek sağlanması planlanmaktadır. IPARD II Programında, kırsal alanlar için sürdürülebilir kalkınma stratejilerinin hazırlanması ve uygulanmasında yerel katılım ve ortaklığı teşvik etmek sureti ile kırsal politikaları geliştirme kaynağı olan LEADER yaklaşımı uygulanmaya başlayacaktır. LEADER, AB nin kırsal kalkınmayı sağlamak için kullandığı önemli bir araçtır yılında başlatılan bu yaklaşım, topluluk düzeyinde seçilmiş alanlarda entegre bir kırsal kalkınma için pilot uygulamaları teşvik etmektedir. Yeniliklere açık ve tabandan tavana doğru LEADER yaklaşımı, saha bazını esas almakta ve fonların yerel-mahalli yönetimler tarafından yönetilmesi prensiplerine göre uygulanmaktadır. LEADER yaklaşımı IPARD Programında, 202-Yerel Kırsal Kalkınma Stratejilerinin Hazırlanması ve Uygulanması tedbiri kapsamında ele alınmaktadır. 9

6 LEADER tedbiri kapsamında biri Şanlıurfa ili Birecik ilçesinde ve diğeri Çorum ili İskilip ilçesinde olmak üzere iki pilot Yerel Eylem Grubu (YEG) oluşturulmuştur. Türkiye nin kuzeyi ve güneyindeki bu kırsal alanlar, sahip oldukları yerel ürünler ve turizm potansiyelleri nedeni ile seçilmiştir. Bu yaklaşım, yerel aktörlerin kendi yerel bölgelerinde uygulanacak projeler ve gerçekleştirilecek strateji ile ilgili olarak karar alma süreçlerine katılmaları anlamına gelmektedir. Ekonomik ve sosyal ortaklar ile çiftçiler, kırsal alanda yaşayan kadınlar, gençler ve bunların dernekleri gibi sivil toplumun diğer temsilcileri karar verme düzeyinde bir ortaklık yapısı oluşturmaktadırlar. Seçilmiş YEG lerin kapasitesinin geliştirilmesi, harekete geçirilmesi, yetenek kazandırılması ve işletme maliyetlerinin tamamı LEADER tedbiri kapsamında desteklenecektir. Değerlendirme ve Sonuç IPA I. döneminde kaynakların % 48,2 si, IPA II. döneminde ise % 38 i ülkemiz için ayrılmıştır. Ancak ülke nüfusu ve yüzölçümü dikkate alındığında ülkemizin kişi başına düşen IPA tahsilatında en alt seviyede olduğu görülmektedir. Türkiye kişi başına düşen IPA yardımı bakımından en düşük seviyede yer alsa da sözkonusu yardımlarla, AB müktesebatına ve politikalarına uyum yönünde ilerleme sağlanması, sivil toplum diyalogunun geliştirilmesi ve proje ürerim kapasitesinin arttırılması bakımından IPA yardımları ülkemiz adına büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle IPA Programı kapsamında fon kullanımına ilişkin bilgilendirme ve eğitim faaliyetlerine devam edilmesi, bunun için yazılı ve görsel basının yoğun olarak kullanılması elzemdir. IPA nın kırsal kalkınma bileşeni olan IPARD, Türkiye nin toplam nüfusunun % 27,7 sine karşılık gelen 20,9 milyon kişinin kırsal kesimde yaşadığı ve 3 milyondan fazla tarımsal işletmenin bulunduğu ülkemiz açısından büyük önem arz etmektedir. IPARD ın benimsediği prensipler dikkate alındığında ise Türkiye deki kırsal kalkınma desteklerinden farklı bir yaklaşım sergilendiği görülmektedir. IPARD desteklerinin sadece sosyal bir destek niteliğinde olmadığı anlaşılmaktadır. Bu desteklerden, sadece yatırımın yapılmasından sonra sürdürülebilir nitelikte olabilecek işletmeler yararlanabilmektedir. Bu nedenle IPARD da sektörler özelinde sürdürülebilirlik eşikleri ortaya konulmuştur. Uygun fonların uygun faydalanıcılara verilmesi sağlanarak fonlar etkin bir şekilde kullanılmaktadır. 10

7 IPARD kapsamında fonların etkin kullanımının sağlanması için çok sayıda önlem mevcuttur. Faydalanıcıya yatırımına ilişkin harcama yapmadan önce herhangi bir ödeme yapılmamaktadır. Ancak yatırıma ilişkin harcamaların faturaları karşılığında ödeme yapılmaktadır. Bu, geçmişteki destek uygulamalarında yaşanan sıkıntıların tekrarlanmaması adına başarılı bir uygulamadır. IPARD ın ilk dönem programının uygulaması esnasında çok sayıda problem ile de karşılaşılmıştır. Bu kapsamda, IPARD II Programının hazırlık sürecinde ilk programın uygulama dönemi detaylı olarak incelenerek programın uygulanmaya başladığı 2011 yılından itibaren yaşanan zorluklar ve bunların çözümü için yapılması gerekenler tespit edilmiş ve bu tespitlere ikinci programda yer verilmiştir. Buna istinaden; fonların daha etkin kullanımı için prosedürlerin mümkün olabildiği kadar basitleştirilmesi, KOBİ ler için daha fazla fonun tahsis edilmesi, Programın uygulayıcısı olan kurumların uygulama ve insan kaynakları kapasitelerinin güçlendirilmesi, bu kurumların arasındaki işbirliğinin arttırılması ve prosedürler hakkında danışmanlık firmalarına eğitimler düzenlenmesi gerektiği tespit edilmiştir. IPARD ın ikinci dönem programında daha yüksek başarı elde edebilmek adına tespit edilen bu sorunların çözülmesi büyük önem arz etmektedir. Türkiye nin Avrupa Birliği ne katılım öncesi dönemdeki öncelikleri ve ihtiyaçlarını dikkate alarak, sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak için kapasite oluşturmayı hedeflemekte, işletmeleri Avrupa Birliği standartlarına yükseltmeyi amaçlayan ve 42 ilde uygulanan IPARD Programı desteklerinden İzmir yararlanamamaktadır. IPARD ile oluşacak yapının ülke geneline yayılması açısından İzmir in de aralarında olduğu 39 ilin program desteklerinden yararlanması sağlanmalıdır. Halihazırda Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı, IPARD desteklerinden faydalanamayan 39 ilde uygulansa da 42 ilde uygulanan IPARD Programı kapsamında desteklenen projeler hem daha yüksek tutarlarda hibe desteklerinden yararlanmakta hem de KDV avantajından faydalanmaktadır. Bu noktada, kamuoyu ile tarihinde paylaşılan 2016 Eylem Planında, IPARD desteklerinin 81 ile yaygınlaştırılmasını sağlamaya yönelik program hazırlanmasının yer alması son derece olumlu ve önemli bir gelişmedir. Kırsalda yeni bir üretim alanını, çalışma biçimini ortaya koymak zor olmakta ve zaman almaktadır. Fakat bu başarıldığında etkileri kalıcı olmakta ve önemli dönüşümler yaratmaktadır. Bu çerçevede, kırsal kalkınma için yeni bir sistem olan IPARD yaklaşımı, zaman içerisinde ülkemizde proje kültürünün yerleşmesine ve fon kullanımındaki artış ile yerel kalkınmaya daha fazla katkıda bulunacaktır. Bu noktada, farklı illerde yürütülen çalışmalardan elde edilen deneyimlerin paylaşılması IPARD desteklerinin etkinliğinin ve bölgesel avantajlarının ortaya konulması açısından son derece yararlı olacaktır. 11

8 Kaynaklar Dizini: AR&GE BÜLTEN Dinç, G., 2014, Avrupa Birliği Uzmanlık Tezi, IPA II Dönemi Hazırlıkları ve IPA I Dönemi ile Karşılaştırılması. İktisadi Kalkınma Vakfı, Türkiye-AB Katılım Süreci, Mali İşbirliği (Erişim tarihi: ) T.C. Avrupa Bakanlığı, Türkiye AB Mali İşbirliği, (Erişim tarihi: ) T.C. Avrupa Bakanlığı, İzleme ve Değerlendirme, (Erişim tarihi: ) T.C. Başbakanlık, 64. Hükümet 2016 Yılı Eylem Planı (İcraatlar ve Reformlar) (Erişim tarihi: ) T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Avrupa Birliği Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkınma Programı (IPARD) ( ) (Erişim tarihi: ) T.C. İçişleri Bakanlığı AB ve Dışilişkiler Dairesi Başkanlığı, IPA II Dönemi ( ), (Erişim tarihi: ) T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 2011, Kırsal Kalkınma Planı ( ) (Erişim tarihi: ) T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkınma (IPARD) Programı ( ), (Erişim tarihi: ) 12