NAZLI ERAY'IN ROMAN DÜNYASINDA DÜŞSÜ VE BÜYÜLÜ GERÇEKLİĞİN KURGUSU İLE FANTASTİK UNSURLAR

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI NAZLI ERAY'IN ROMAN DÜNYASINDA DÜŞSÜ VE BÜYÜLÜ GERÇEKLİĞİN KURGUSU İLE FANTASTİK UNSURLAR YÜKSEK LİSANS TEZİ Yeliz Özge TOYMAN Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Cafer GARİPER ISPARTA-2006

2 i İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i ÖZET.. iv ABSTRACT... v İÇİNDEKİLER... vi I. BÖLÜM FANTASTİK, DÜŞSÜ ve BÜYÜLÜ GERÇEKLİK KAVRAMI VE ALANI... 1 A. Gerçeklik, Düşsü Gerçeklik ve Büyülü Gerçeklik... 1 a. Gerçeklik... 1 b. Gerçeklik ve Kurmaca. 14 c. Düşsü Gerçeklik d. Büyülü Gerçeklik B. Fantastiğin Kelime ve Kavram Alanı 30 a. Kelime Manası. 30 b. Tarifi. 32 c. Fantastiğin Sınırları 37 C. Fantastik Özelliği Taşıyan Eserlerin Ortaya Çıkışı, Tarihçesi ve Gelişim Süreci. 43 a. Neden Fantastik Kurgu? b. Gelişim Süreci 47 I- Dünya Edebiyatında Fantastik II- Türk Edebiyatında Fantastik D. Fantastiğin Edebî Tür Olarak Özellikleri 59 E. Fantastiğin Çeşitleri ve Sınıflandırılması 70 F. Düşsü Gerçeklik, Büyülü Gerçeklik ve Fantastik 77 II. BÖLÜM NAZLI ERAY IN KURMACA DÜNYASINDA DÜŞSÜ VE BÜYÜLÜ GERÇEKLİKLE 80 FANTASTİĞİN KURGUSU. A. Nazlı Eray ın Romanları.. 80 B. Nazlı Eray ın Kurmaca Dünyasında Düşsü ve Büyülü Gerçeklik ile Fantastik Unsurlar C. Nazlı Eray ın Kurmaca Dünyasında Düşsü ve Büyülü Gerçeklik ile Fantastiğin Kurgusu 99 D. Nazlı Eray ın Kurmaca Dünyasında Düşsü ve Büyülü Gerçeklik E. Nazlı Eray ın Kurmaca Dünyasında Fantastik Ögeler 113 a- Dış Dünyanın Gerçekliği b- Kurmaca Dünyanın Gerçekliği 118 b. a. Zamana Bağlı Fantastik Ögeler b. b. Mekâna Bağlı Fantastik Ögeler b. c. Değişme, Başkalaşma, Kişilik Bölünmesi b. d. Yolculuk b. e. İki Dünya Arasındaki Geçişlilik b. f. Farklı Alanlar Arası Geçişlilik. 152 b. g. Cinsellik ve Cinselliğe Bağlı Fantastik Ögeler b. h. İnsan Dışı Varlıkların Kişileştirilmesi. 159 b. ı. İllüzyon b. i. Olağanüstü SONUÇ KAYNAKÇA. 172 ÖZGEÇMİŞ 178

3 ii KISALTMALAR DİZİNİ c. Cilt Çev. Haz. nr. Çeviren Hazırlayan Numara s. Sayfa a. g. e. Adı geçen eser a. g. m. Adı geçen makale

4 iii Ö N S Ö Z Fantastik kurgu, hayal gücüyle yaratılan, gerçeküstü olay ve durumlara yönelen bir türdür. Sınır tanımayan bir hayal gücünün ürünü olan fantastik kurgular, edebî yetenekle düş gücünün sentezlenmesi sonucu ortaya çıkar. Dünya edebiyatlarında uzun yıllar boyunca bir edebiyat türü olarak kabul edilmeyen fantastik kurgu, 20. yüzyılda asıl kimliğine kavuşmuştur. Fantastik kurgularda olaylar tamamen yazara ait bir dünyada şekillenir. Bu eserlerde, itibarî dünya sadece fantastik unsurlar kullanılarak oluşturulmaz. Zaman, mekân, şahıs kadrosu, anlatıcı, anlatım yöntemleri ve bakış açısı gibi temel malzemeler de fantastik ortamın kurulmasında bütünleyici bir görev üstlenir. Dolayısıyla fantastik kurgu bir bütün çalışması olarak karşımıza çıkar. Son yıllarda geniş bir okur kitlesine kavuşan bu türün edebî nitelikler kazanması, edebiyat araştırmacılarının da dikkatini çekmiştir. Sonuçta, bu kurgular edebî bir tür olarak kabul edilmiş, çeşitli incelemelere tâbi tutulmuştur. Olayları belirli bir mekâna ve zamana bağlamadan, şahıs kadrosunu olabildiğince farklı kılarak evrenselliğe ulaşma düşüncesiyle yazılan bu eserler, düşsü ve büyülü gerçekliğin zemininde oluşur. Ancak fantastik kurgunun düşsü ve büyülü gerçeklikten ayrılan yönleri de vardır. Fantastik kurguları, düşsü ve büyülü gerçekliği tezimde temele almamın sebebi, konuyu akademik bir ortamda çalışma ve açıklığa kavuşturma düşüncesidir. Bu konuyu çalışmaya başlamadan önce kapsamlı bir araştırma yaptım. Fantastik konusunda çalışan ya da fantastik unsurları eserlerinde kullanan yazarların ve araştırmacıların eserlerine ulaştım. Tez konusuyla ilgili bilgi toplama aşamasında hem Türk Edebiyatının hem de dünya edebiyatlarının önemli fantastik kurgu yazarlarını ve eserlerini tanıma fırsatı buldum. Fantastik kurgunun teorisini oluşturmaya çalışan kitapları ve makaleleri ayrıntılı bir şekilde inceleyerek bir senteze ulaşmaya çalıştım. Ancak fantastik kurguların sayıca çok fazla olması sebebiyle, tespit ettiğim eserlerin tümünü okuma ve inceleme fırsatını bulamadım. İlk bölümde gerçeklik ve kurmaca konusunu açıklarken roman ve hikâyeleri temele aldım. Roman ve hikâyenin gerçekliğini etkileyen hususlara dikkat çekmeye çalıştım. Çalışmanın birinci bölümünde düşsü gerçekliğin ve fantastiğin teorisini

5 iv oluştururken yaptığım incelemeler, ikinci bölümde eser incelemelerinde faydalı bir zemin oluşturdu. Düşsü gerçekçilik ve büyülü gerçekçilik kavramlarını işledikten sonra fantastiği tanımlamaya çalıştım. Tanım kısmında çeşitli ansiklopedilerden, sözlüklerden ve makalelerden yararlandım. Türün ayrıntılı açıklamalarında fantastik teorisi kuran birtakım eserler de bana kaynaklık etti. Fantastik türün bilimkurgu, masal, polisiye, ütopya, gotik, destan, efsane ve mitolojiden farkını özetle anlatmaya çalıştım. Bu kurgulara neden ihtiyaç duyulduğunu, insanların fantastik kurguya olan yoğun ilgisinin sebebini Neden Fantastik Kurgu? bölümünde açıklamaya çalıştım. Fantastiğin tarihçesini verirken önce genel bir değerlendirme yaptım, ardından dünya edebiyatlarında ve Türk Edebiyatında yer alan fantastik eserleri kısaca tanıtmaya çalıştım. Kurgunun temel özelliklerini ayrı bir bölümde verdikten sonra türün çeşitleri üzerine yapılan çeşitli sınıflandırmalar hakkında bilgi verdim. Çalışmanın ikinci bölümünde, bütün bu teorilerden hareketle Nazlı Eray ın romanlarını inceledim. Eray ın, düşsü ve büyülü dünyayı nasıl oluşturduğunu, fantastik unsurları hangi durumlarda kullandığını tespit etmeye çalıştım. Bu çalışma için yazarın bütün romanlarını temele aldım. Önce romanların olay örgülerini çıkardım, ardından romanlardaki fantastik unsurlara kısaca değindikten sonra birtakım sınıflamalar yaptım. Bu sınıflandırmalarda şu başlıkları kullandım: Zamanda yer alan fantastik unsurlar, mekânda yer alan fantastik unsurlar, değişme, başkalaşma, kişilik bölünmesi, yolculuk, iki dünya arasındaki geçişlilik, farklı alanlar arası geçişlilik, cinsellik ve cinselliğe bağlı fantastik ögeler, insan dışı varlıkların kişileştirilmesi, illüzyon ve olağanüstü. Ancak düşsü gerçekliği ve büyülü gerçekliği Türkçede anlamlandırmada ve kavram alanını belirtmede güçlüklerle karşılaştım. Fantastik kurgu, düşsü gerçeklik ve büyülü gerçeklik terimlerinin henüz tam anlamıyla açıklığa kavuşmadığı günümüz edebiyat ortamında bu kelimelerin kavram alanlarını belirlemek bir hayli zor oldu. Özellikle bilimkurgunun, polisiyenin, ütopik ve gotik eserlerin fantastik eserlerle çok yakın nitelikler taşıması ve eserlerde iç içe geçmiş olması, tespit her eser hakkında ayrı bir araştırma gerektirdi.

6 v Gerçeklik ve kurmaca hakkında yaptığım çalışmada edebiyat kuramları ve eleştiri konusunda ayrıntılı bilgi sahibi oldum. Bütün bu bilgilerin yanı sıra eserleri farklı açılardan tahlil etme yollarını öğrendim. Bu tezi çalışmamın en güzel yönü de hayal dünyası çok geniş bir yazarı, Nazlı Eray ı ve eserlerini tanıma fırsatı bulmamdır. Bir tezin oluşmasında danışmanın katkıları, tez yazarınınkine eşdeğerdir. Çalışma süreci boyunca değerli zamanını bana ve tezime ayıran, eksiklerimi tamamlayan, bana her konuda yol gösteren, benden maddi ve manevi desteğini esirgemeyen hocam ve danışmanım Sayın Yard. Doç. Dr. Cafer GARİPER e teşekkürlerimi ve saygılarımı sunuyorum. Roman ve hikâyeleriyle bize farklı dünyaların kapılarını açan yazarımız Nazlı ERAY a da gösterdiği ilgi ve yardımları için teşekkür ediyorum. Son olarak bu tezin yazılmasında büyük katkıları olan anneme, babama, kardeşime ve bana bu seçkin akademik ortamı kazandıran Süleyman Demirel Üniversitesi ne teşekkürü bir borç bilirim.

7 1 I. BÖLÜM FANTASTİK, DÜŞSÜ VE BÜYÜLÜ GERÇEKLİK KAVRAMI VE ALANI A- GERÇEKLİK, DÜŞSÜ GERÇEKLİK VE BÜYÜLÜ GERÇEKLİK a- GERÇEKLİK Gerçek ve gerçeklik kelimelerinin anlam alanları oldukça geniştir. Bu kelimeler, sanatın var oluşundan bugüne farklı anlamlarda kullanılmış, edebî metinlerin yapısını meydana getiren unsurların ne olduğu sürekli tartışılmıştır. Edebî eserde gerçeklik meselesi, daha da genişletecek olursak, sanatla gerçeklik arasındaki ilişki çok sayıda yazarın, kuramcının ve eleştirmenin dikkatini çeken konulardan biri olmuştur. Sanatın, dolayısıyla edebiyatın durağan olmaması da bu konuda farklı düşüncelerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Çalışmada gerçeklik konusu, bu fikir çerçevesinde işlenirken, roman ve hikâye gibi öykülemeye dayalı eserler esas alınacaktır. Bu türlerin kurgusal oluşundan yola çıkılarak gerçeklik kavramı tanıtılacaktır. Çünkü öyküleme yoluyla oluşturulan ürünlerde kurgu, yeni bir düzenlemedir; biçim ve içeriğin sentezlenmesidir. Bu kurguların düzenlemesi neye göre yapılır? Sanatçı, itibarî âlemi oluştururken nelerden etkilenir? Hayalî, uydurma şey anlamında nitelendirdiğimiz kurmaca dünyanın gerçeklikle bağlantısı nedir? Bu soruları cevaplamadan önce gerçek kelimesinin anlamını açıklayalım. Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlüğü nün 1988 tarihli baskısında gerçek kelimesinin anlamlarını şöyle sıralar: 1 1. Bir durum, bir nesne veya bir nitelik olarak var olan, varlığı inkâr edilemeyen, olgu durumunda olan, hakiki. 2. Aslına uygun nitelikler taşıyan, sahici 3. Temel, başlıca, asıl 4. Doğadaki gibi olan, doğayı olduğu gibi yansıtan 5. Yalan olmayan, doğru olan şey 6. Düşünülen, tasarımlanan, imgelenen şeylere karşıt olarak var olan (Felsefe) 1 Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara 1988, s. 540.

8 2 Bu tanımlar doğrultusunda gerçek, varlığı inkâr edilemeyen, doğayı olduğu gibi yansıtan, doğru olan şey şeklinde açıklanabilir. Sadık Tural da Gerçek, Hakikat ve Edebiyat Eserinde Gerçek isimli çalışmasında gerçeğin tanımını şöyle yapar: İnsanın öncelikle beş duyusu, sonra da hissetme, hayal etme, sezme melekeleri ile zenginleştirdiği muhakemesi yardımıyla tanıdığı, bildiği, adlandırdığı, hükme bağladığı durumlardır. 2 Bu durumları, sanatlı bir biçimde anlatmak da kurgusal alana geçiştir. Hayatın gerçeği ile romanın gerçeğinin farklı olmasının sebebi, gerçeğin değişime uğrayarak esere yansımasıdır. Sanatçının iç gerçeğiyle, dış dünyanın sentezi bu değişimi beraberinde getirir. Romanda gördüğümüz kurmaca dünyanın unsurlarından hiç değilse birkaçı fizikî âlemin unsurlarıyla bağdaşır. Sanatçı, olay çevresinde şekillenen bir edebî eser oluştururken kahramanları, olayı, zamanı ve mekânı belli bir çerçeve içerisinde ele alır. Bu çerçevenin içinde elbette ki hayat bulunur. Edebiyat, hayatı temsil eden bir güzel sanat olduğuna göre fizikî âlemin bütün göstergelerini ve iç dünyamızın bütün çatışmalarını esere aktarma işlevi sanatçıya aittir. Toplumun bir üyesi olan sanatçı, kendini yaşadığı çevreden soyutlayamayacağı için kurgu, iç ve dış gerçekliğin birlikteliğini ifade eder. Diğer insanlardan farklı olan yaratma yeteneğiyle kitlelere hitap eden sanatçı, beğeni duygusunu da yine toplumdan alacaktır. Sanatı, bir yaratım biçimi şeklinde açıklamak sanatçıyı diğer insanlardan ayırmayı gerektirir. Çünkü fizikî dünyanın olayları karşısında herkes çeşitli yorumlar getirebilir. Fakat gerçek sanatçı, hayatı diğer insanlara göre daha farklı yorumlayarak kendine has dünyasını eserde başarıyla yansıtabilen kişi olduğu için diğer insanlara göre daha ilginç açıklamalar, tasvirler yapar. Bu yüzden, edebiyat dâhil bütün güzel sanatlarda sanatçının özgürlüğü sağlanmalıdır. Sanatçı, eğer belirli kalıplar içerisine sıkıştırılmaya çalışılırsa yaratma yeteneğini ister istemez kaybeder. Ancak yaratımında ne kadar özgür olursa olsun fizikî dünyayla da bağlarını koparamaz. Sanatçının iç dünyasıyla dış gerçekliğin birlikteliği eserin kurmaca yapısında ortak bir konumu paylaşır. Denilebilir ki edebiyat, tarih ve biyografiden daha genel, fakat psikoloji ve sosyolojiden daha 2 Sadık Tural, Gerçek, Hakikat ve Edebiyat Eserinde Gerçek, Millî Kültür Araştırmaları, c. 23, 1985, s. 463 ten aktaran: Mehmet Günay, Hikâye Etmede Kurgu Kavramı, Hece, nr , Ekim- Kasım 2000, s. 77.

9 3 özeldir. 3 Edebiyatı, belli sosyal kuramlarla sıkı bir bağlantı içerisinde bulunan sosyal ve millî bir kurum olarak tarif etmek onu sanatçı, okuyucu ve toplum üçgenine yerleştirmek için yeterli olacaktır. Bu üçgen, bize yüzyıllar boyunca devam eden ve günümüzde de hâlâ geçerliliğini yitirmeyen Yansıtma Kuramını hatırlatır. Yansıtmacı görüş ayna benzetmesinden yola çıkarak hayatı, insanı ve edebî eseri yorumlamaya çalışmıştır. Yansıtmacıların Sanat nedir? sorusuna verdiği cevap doğa, insan ve hayat olmuştur. Bu kuramda sanatçının amacı, bu üç unsuru okuyucuya bir ayna tutarak anlatmaktır. Roman, toplumu ve değişken bir yapıya sahip olan toplumsal gerçeği bize gösterir. Nitekim Kırmızı ve Siyah ta Stendhal şunları söyler: Bir roman, bir yol boyunca gezdirilen bir aynadır. Bu ayna bir an için mavi gökyüzünü yansıtırken, bir an sonra ayaklarımızın altındaki çamur ve su birikintilerini yansıtır. Çantasında böyle bir ayna taşıyan adamı ahlaksızlıkla itham etmek yerine, üzerinde çamurlu su birikintileri bulunan yolu veya yolda suyun birikip çukurların oluşmasına izin veren sorumlu kişileri suçlayınız. 4 Romanı, hayatı yansıtmakla görevlendiren bu anlayış, sanat ile gerçeklik arasında kuvvetli bir ilişkiyi savunmuştur. Yansıtmacılar, Gerçeklik nedir? sorusuna üç farklı görüşle cevap vermişlerdir. Bu görüşler şu şekildedir: 1- Sanat görüngüyü olduğu gibi yansıtır. 2- Sanat geneli ya da özü yansıtır. 3- Sanat ideal olanı yansıtır. 5 Sanatçının içinde yaşadığımız dünyayı olduğu gibi sunması gerektiğine inanan birinci grup yansıtmacılar, fizikî dünyaya bağlılığı ilk görev olarak kabul etmişlerdir. Yaşadığımız dünyaya sadık kalarak yansıtma işlevini yerine getirme anlayışı, doğayı olduğu gibi anlatma, başka bir deyişle taklit yoluyla anlatma hususunu karşımıza çıkarır. Bu fikirdeki yansıtmacılar, Platon un görüşlerini odağa alırlar. Platon a göre asıl gerçeklik, zihinle kavranabilen formlardan ibarettir. Kendisi bir mimesis (taklit) 3 Rene Wellek-Austin Varren, Edebiyat Teorisi, Çev. Ömer Faruk Huyugüzel, Akademi Kitabevi, İzmir 2001, s Stendhal, Kızıl ve Kara, C.II, Bl 49, s dan aktaran: Philip Stevick, Roman Teorisi, Roman, Gerçeğin Aynası, Akçağ Yayınları, Ankara 2004, s Berna Moran, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, Cem Yayınları, İstanbul 1994, s. 16.

10 4 olan bu duyular dünyasını sanatçı yeniden taklit eder. Bu sebeple sanat, kopyanın kopyası olan ideaları anlatır. 6 Sanatın geneli ya da özü yansıttığını ifade eden yansıtmacılar ise günlük hayatı dolduran küçük ayrıntıları eserde anlatmanın yanlışlığını görerek, konuya farklı bir bakış açısı getirdiler. Hayatın özünü vermek ya da evrensel olanı yansıtmak amacıyla yola çıkan bu kuramcılar, sanatın ciddi konulara sahip eserlerle oluşturulabileceğini; ancak bu durumda bize bazı hakikatleri sunabileceğini kabul etmişlerdir. Görünenin altında yatan gerçeklik genel-tabiattır. İnsan tabiatının özünü yansıtmak da nesnelerin ve insanların bilinen ortak özelliklerini kullanmakla olur. Edebiyatın bize hakikati yansıtması için genel-tabiatı yani genel doğruları öne çıkarması gerekir. Bunu gerçekleştiren yazar, aynı zamanda her çağın okuruna hitap ederek evrensel ve klâsik olma özelliğini kazanmış olur. Çünkü herkesin, her çağda okuyup anlayacağı konuları anlatmış olur. İdealleştirilmiş, düzeltilmiş tabiatı eserde kullanmanın mantıklı bir yansıtma biçimi olduğunu öne süren kuramcılar da dünyadaki kaba, çirkin nesnelerin, hoşa gitmeyen durumların eserin kurgusundan atılmasını istemişlerdir. Şair ve yazarlar tabiatı ve ahlâkı idealleştirirlerse ancak o zaman yansıtılan gerçeklik, sanat eserinde estetik güzelliği verecektir. İdealleştirmek, gerçekliğe iyice yaklaşmaktır. Çünkü sanatçının yarattığı yeni kurmaca gerçeklikte, daha gerçek olan idealar dünyası yer alır. İdealar dünyasının yansıtılması, olanı değil, olması gerekeni yaratmaktır. Dolayısıyla bu görüşteki kuramcılar, kurgunun dış gerçekliği değil, iç gerçekliği yansıttığı fikrinde birleşmişlerdir. On dokuzuncu ve yirminci yüzyılda Realizm (Gerçekçilik) akımının yaygınlaşmasıyla; gerçekliğin olduğu gibi anlatılması görüşü yeniden önem kazanarak sanatın belirleyici görevi olmuştur. Hatta bazı sanatçılar daha da ileri giderek hayatın bütün yönlerini- iyi ya da kötü- koyu bir kötümserlikle roman ve hikâyede anlatmaya çalışmışlardır. Bu amaçtaki Natüralistlere göre roman, tarihi bir doküman olarak insanın sosyal gerçeğini fotoğrafik bir objektiflik içinde ifade etmelidir ve romancı, kendi duygu, düşünce ve beklentilerini romanın dünyasına 6 Berna Moran, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, Cem Yayınları, İstanbul 1994, s

11 5 aktarmamalıdır. 7 Duygu, düşünce ve beklentileri romana aktarmama düşüncesi daha sonraları eleştiriler almıştır. Çünkü gerçekliği olduğu gibi yansıtmak, sanatı sadece bilgi ve dış gözlem amacıyla kullanmak içindir ve bu durumda sanatın verdiği estetik zevk göz ardı edilmiş olur. Yansıtmacıların bu anlayışlarına karşılık Anlatımcılar, aynanın yerine pencere fikrini getirmişlerdir. Eseri dış dünyanın aynası olarak değil, sanatçının iç dünyasına açılan bir penceresi olarak yorumlayan Anlatımcılar, sanatçının dış dünyayı kendi ruhuyla, iç dünyasıyla birleştirerek anlatmasının önemi üzerinde durmuşlardır. Bu görüştekiler, yaratmayı duyguların anlatımı olarak görmüşlerdir. Ancak, bu anlatımı adlandırma anlamında kullanmamışlardır. Herhangi bir duygunun anlatımı sadece o duygunun ismini vermekle gerçekleşmez. Çünkü anlatımdan önce duygu yoktur ve anlatım, duygu uyandırma değildir. Böylelikle gerçek sanatçı okuyucuda duygu uyandırmak ya da ona bilgi vermek amaçlı da yazmaz. Onun tek amacı düşünceyle güzelliği sentezlemektir. Sanatçı, yansıtmacı görüşe göre, eserde işlevi çok yoğun olmayan bir araçtır. Anlatımcılar da getirdikleri bu fikirle gerçekliğin sadece dış dünyadan ibaret olmadığını, iç dünyamızın da gerçekliğe dâhil olduğunu ileri sürmüşlerdir. Yalnız bu akım da sanatçının sadece duygularından hareketle eser oluşturabileceğini savunarak, düşünce eserlerini sanat eseri olarak kabul etmemiştir. Bu görüşle hareket edersek tarihi, otobiyografik ve biyografik eserleri, belli bir teze dayanan kitapları sanatçının duygularını değil, dış dünya gerçekliğini yansıttığı gerekçesiyle sanat eseri olarak kabul etmemek gerekir. Yansıtmacılık ın ve Anlatımcılık ın ardından ortaya çıkan Yeni Eleştiri ise edebî eseri, yazardan, okurdan, devirden, tarihî ve sosyal şartlardan bağımsız kapalı bir dil sistemi olarak kabul etmiştir. Rus Biçimcileri nin biçimci anlayışından hareket eden Yeni Eleştiri, kendinden önceki bütün eleştirilere karşı çıkmış, eseri dış dünyadan bağımsız, tamamıyla itibarî gerçeklik içinde değerlendirmeye çalışmıştır. Rus Biçimcileri, gerçeği farklı bir biçimde algılatma amacıyla yola çıkmış, edebî eserin sadece biçim yönüyle ilgilenerek, sanatçının gerçeklik karşısındaki tutumuna değil, dil karşısındaki tutumuna önem vermiştir. Uzun süre şiire uygun bir teori 7 Sevim Kantarcıoğlu, Edebiyat Akımları ve Temel Metinler, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara 1993, s. 223.

12 6 olarak kalan, daha sonraları roman ve öyküye uygulanan Yeni Eleştiri nin bu fikirleri dış dünyayı öykülemeye dayandıran bu iki türle uyuşmamıştır. Rus Biçimcileri de görüşlerini şiir üzerinde yoğunlaştırmışlardır. Onlara göre dış dünya, duygu, düşünceler şiirin ancak malzemesidir. Edebiyatın yalnız biçimsel yönleri üzerinde duran Rus Biçimcileri, edebiyatçının amacının gerçekliği yansıtmak olmadığını ifade etmişlerdir. Çünkü yazınsallığı sağlayan yalnızca biçimdir. Metnin dışına çıkarak yaşamla bağlarına bakma gereği duymayan bu teori, romanı da alışkanlığı kırma biçimi olarak belirlemiştir. Yazar, gündelik hayatın tekdüzeliğini bozar, alt üst eder ve hayattakine uymayan yapay bir dizgeye yerleştirir. Buna alışkanlığı kırma denir. Yapısalcılar, genellikle gerçeklikle dil arasında doğal bir bağlantı olmadığını savunmuşlardır. Dili, dış dünyadan bağımsız, kapalı bir göstergeler sistemi olarak inceledikleri için, yapısalcılık da gerçekliği ikinci plâna iten bir teori olarak karşımıza çıkmıştır. Sanatçıya yönelik eleştiri eserin gerçekliğini yazarında ya da şairinde bulurken, Psikanalistler, Sigmund Freud un da tesiriyle eseri tamamıyla sanatçının iç dünyasına, psikolojisine bağlamıştır. Psikanalistlere göre yaratma, bilincin değil bilinçaltında bilinmeyen bir kuvvetin faaliyetidir. Yazarı, yazı yazmaya iten de içinde bastırdığı duygular olduğu için, bu duygular eserin bir yerinde kendini mutlaka gösterecektir. Richards, Duygusal Etki Kuramı yla eserdeki güzelliği, estetik değeri, okuyucunun dış dünyadaki nesneler karşısındaki geçici duygularına; gerçeklik algısını da okuyucuya bırakmıştır. Yapısalcılar da ilerleyen yıllarda Yeni Eleştiriciler gibi sanatçıyı arka plâna itmiştir. Sanatçıyı, eserin anlamını belirleyen güç olmaktan çıkaran Yapısalcılar, eserin birden çok anlam içereceğini savunmuşlardır. Dış dünyanın ve sanatçının eser üzerindeki etkisini belirlemek yerine, eseri farklı metinlerle karşılaştırarak ortak nitelikleri bulmayı amaçlamışlardır. Alımlama Estetiği nin önemli isimlerinden W. Iser, romanın gerçeklikle bağlantısını okuyucu-eser ilişkisi içerisinde vermiştir. Yazarın insanların değer anlayışlarını yansıttığını savunmuştur.

13 7 Daha genel bir sınıflandırma yaparak, romanı gerçekliği ele alışı açısından, tarihî süreç içerisinde üç evrede toplayabiliriz: 17. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar geçen sürede yazılan romanlar klâsik roman olarak değerlendirilir. Bu dönemde dış gerçeği yansıtma fikri -ayna fikriuygulamasını bulmuş; kurgu dünyasını değil de gerçek dünyayı anlatıyormuş izlenimi yaratılmaya çalışılmıştır yılları arası modern roman dönemidir, bu evrede psikolojik (iç) gerçeklik öne çıkmış, gerçek denilen şeyin kesin bir tanımı verilmeyerek hayatın gerçekleri bireylerin iç dünyasıyla açıklanmaya çalışılmıştır tan günümüze kadarki dönem de postmodern roman dönemidir. Postmodernizm ile sanal gerçeğe yönelen roman, klâsik ve modern romana bir tepki olarak ortaya çıkmış, romanın tamamen kurmaca bir eser olduğunu kesin kural şeklinde belirlemiştir. Romanı, tamamen gerçeğin dışına çıkaran Postmodernizm, bu anlayışından dolayı sanat karşıtı roman olarak değerlendirilmiştir. Postmodernizm, modernistlerin kurmaca anlayışının da üzerine çıkarak, kurmacayı daha geniş bir çerçeveye yerleştirmiş, edebiyata üst-kurmacalığı (metafiction) getirmiştir. 8 Bazı kuramlar da eser-okur, eser-sanatçı ilişkisini kurarak romandaki gerçekliğin ne olduğunu ortaya çıkarmaya çalışmışlardır. Edebiyatta gerçeklik, görüldüğü gibi çeşitli edebiyat teorisyenleri ve anlayışlarınca farklı düşüncelerle ifade edilmiştir. Pek çok fikir olduğu halde, bu konuda kesin bir çözüme, yargıya ulaşılamamıştır. Gerçekten kurgusal olana geçişi kavramsal olarak ifade etmek için gerçekliği iki şekilde incelemek gerekir: 1. Dış gerçeklik 2. İç gerçeklik Dış gerçeklik, fizikî dünyayı; iç gerçeklik ise sanatçının dünyasını yansıtır. Dış gerçeklik insan yaşamının sürekliliği dâhilinde mutlak olan modeldir. Bu modelin algılaması iç gerçekliğin değişkenliği sebebiyle doğal olarak farklılaşacaktır. Tüm yapı ve anlam özellikleri itibarîyle gerçek yaşama yakın olan eserler mimesiste, soyut konulara yer vererek gerçekten uzaklaşan eserler de tecritte kabul edilir. Gerçeklik ve kurmaca ilişkisi bölümünde tecrit ve mimesis kavramları ayrıntılarıyla verilecektir. 8 Nurullah Çetin, Roman Çözümleme Yöntemi, Öncü Basımevi, Ankara 2003, s

14 8 Romanı, yaşamdan tamamen kopuk durumda düşünenler yani romanın sadece hayal ürünü olduğunu belirtenler, anlatmaya bağlı edebî eserlerin öyküleme yöntemini kullandığını ve öykülemenin de hayattan alınan olaylarla oluşabileceğini görmeyenlerdir. Romancı, eserinde kullanacağı ana fikri ifade etmek için sadece hayal gücünü kullansa bile elindeki malzemenin yine gerçek hayat olduğunu bilir. Romancının hayal dünyasını şekillendirecek olan yine fizikî âlemdir. Tam tersine romanı hayatla eşit tutup sadece dış gerçekliği yansıtma göreviyle değerlendirenler de insanoğlunun hayal gücünü yadsıyanlardır. İnsan, hayalleri ile yaşayan bir varlıktır. Yahya Kemal Beyatlı nın, İnsan, âlemde hayal ettiği müddetçe yaşar. 9 dizesi bu düşünceyi gösterir nitelikte yıllar öncesinden bize seslenmektedir. Sanat eseri, bağımsız bir gerçekliği bünyesinde taşıdığı için hayat gerçekliğiyle eserin gerçekliğini birbirinden ayrılır. Sanatçı, gerçeği tamamen anlatamaz, onun anlattığı sanata özgü bir gerçekliktir. Zaten gerçekle kastettiğimiz şey bilimsel yolla elde edilen nesnel bilgi de değildir. Sanatçı, sezgileriyle kavradığı bilgiyi sezgileriyle aktarmaya çalışır. Sanat eseri dış realite ile ilgisini kesmez. Ama bu ilgi sürekliliği, sanat eserinin dış gerçekliğe esir oluşu anlamına da gelmez. 10 Dış dünyaya bağlılık, gerçekliğe saplanıp kalmak anlamında değildir. Diğer türlere göre daha kapsamlı bir yapı sunan, aklımıza gelebilecek her alanı kullanan, yeni gelişmelere ayak uydurmayı başarabilen, insanın ve toplumun bütününü kapsamayı hedefleyen roman, bir fiksiyon (yapıntı) eseridir, yani realiteden alınmış elemanlarla yoğrulmuş, tasarlanmış bir konudur. 11 Yaşamı çeşitli boyutlarıyla inceleyen, yaşanan veyahut tasarlanmış insanı, çevresini, onun ruh halini, duygularını, hayallerini çözümleyen anlatım türüdür. Bu açıklamalar romanın tanımını tam anlamıyla vermese de romanda gerçeklik konusunda bize yardımcı olacaktır. Yaşanan veyahut tasarlanmış kelimeleri romanda gerçeklik hususunda önemli bir noktadır. Romanı ne tamamen yaşanmış 9 Yahya Kemal, Kendi Gök Kubbemiz, Beşinci Basılış, Yahya Kemal Enstitüsü Yayınları, İstanbul 1974, s Irwin Edman, Sanat ve İnsan, Estetiğe Giriş, Çev. Turhan Oğuzkan, Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi, İnkılap ve Aka Kitabevleri, İstanbul 1977 den aktaran: Esra Kara, Sanat Hayatın Gerçeklerinden Bir Kaçış mı?, Hece, nr. 98, Şubat 2005, s Mustafa Nihat Özön, Edebiyat ve Tenkit Sözlüğü, İnkılap Yayınevi, İstanbul 1954, s. 224.

15 9 olana ne de tamamen hayale dayandırabiliriz. Romancı, birikimlerini ve deneyimlerini hayal gücü ile sentezleyen, yaşadığı dönemi, ortamı ve koşulları iyi gözlemleyen edebiyat insanıdır. Romancının amacı, yarattığı kahramanı olabildiğince gerçek bir boyutta vermektir. Bunun için romancı, farklı anlatım biçimleri kullanır, tabiat unsurlarını kullanarak doğal gerçeği eserinde yansıtmaya çalışır, kahramanlarını bu doğal gerçekliğin içersinde yaşatır, zaman ve mekân ilişkisini de kurduktan sonra romana isterse yeni bir boyut kazandırır. Romanın anlatmaya bağlı diğer eserlerden farklı bir yanı, kendine has özelliklerinin olmasına rağmen, roman yazarının belirli kurallara bağlı kalma zorunluluğunun olmayışıdır. Kütüphanelere, kitapçılara sığmayan bu kapsamlı türün kurallarını belirlemek çok zordur. Ortaya konan her roman teorisi yeni eserlerle birlikte farklılaşabilir, hatta yanlış olduğu kanıtlanabilir. Her romancının kendine göre belirlediği ilkeleri, çeşitli yöntemleri vardır. Roman, hayatı ve sanatı ekseninde bulundurur ve bu iki unsuru birleştirerek bize yeni bir dünyanın kapılarını açar. Amacı yeni bir dünya yaratmak bile olsa, romancının hayattan etkilenmemesi mümkün değildir. Anlatılar giriş - gelişme - sonuç çizgisini takip ederek kurgusunu tamamlar. Romanla hayatı ayıran nokta gündelik yaşamın sürekli gelişme aşamasında olması değildir. 12 İnsanlar, düşünen ve üreten varlıklar olduklarına göre gündelik yaşamlarında hep gelişme aşamalarında olması mümkün değildir. İnsan hayatı başlangıçlarla ve sonuçlarla şekillenir. Hayat her zaman aynı çizgide ve hep gelişme aşamasında ilerlemez. Anlatı diyebileceğimiz bu kurmaca yapıtları günlük yaşamla da karşılaştıramayız. Çünkü romancı, zaten günlük yaşamı olduğu gibi anlatmaz, hayatın bütününü örnek alarak farklı bir gerçeklik kurar. Anlatılarda her hikâyenin farklı olması özgünlüğün ifadesidir. Çünkü insan zihni yeni kurmaca olaylar oluşturabilecek kapasitedir. Gerçek hayatta, yaşantılar belli aşamalarda birbirini takip eder. Fakat insanlar bu alışılmışlıkları kırarak hayatını renkli kılmaya çalışır. Romancının da amacı alışkanlıkları kırarak yeni yaşam 12 Murat Gülsoy, anlatıların sürekli olarak giriş-gelişme-sonuç çizgisini takip ettiğini, hayatın ise hep gelişme aşamasında olduğunu ifade ediyor. Bkz. Büyübozumu: Yaratıcı Yazarlık, Can Yayınları, İstanbul 2005, s. 147.

16 10 biçimlerini okura sunmaktır. Bütün bunlardan yola çıkarak romanı, gerçek hayatı zemin olarak kullanıp hayallerle yeni bir duvar ören ve yeni bir hayat gerçekliği oluşturan bir tür olarak kabul etmemiz doğru olacaktır. Tanzimat Edebiyatından bu yana, sanatın gerçekliği ile ilgili görüşler yazar ve şairler tarafından dile getirilmiştir. Gerçeklik meselesini bu görüşleri kullanarak açıklayalım: Tanzimat döneminin önemli isimlerinden Namık Kemal, Divan Edebiyatının dünyasını gerçek dışı olarak nitelemiştir. Bu şiirleri okurken kendisini gulyabaniler âleminde hissettiğini belirten yazar, bir sanat eserinin gerçeklerden çok uzak olmaması gerektiğini ifade ederek Mukaddime-i Celâl de romanı şöyle tarif eder: Romandan maksat güzerân etmemişse bile güzerânı imkân dâhilinde olan bir vak ayı ahlâk ve âdât ve hissiyât ve ihtimâlâta müteallik her türlü tafsilatıyla beraber tasvir etmektir. 13 Bu anlayışla onun, romanı hayalî düşünceden uzaklara götürdüğünü görüyoruz. Hatta Namık Kemal, Celal Mukaddimesi nde Ali Aziz Efendinin Muhayyelât ına benzeyen eserlerin roman sayılamayacağını ifade etmiştir. Çünkü roman, gerçekleşmesi mümkün olan olayları anlatmalıdır. Tanzimat yazarları, romanı cemiyetin aynası olarak kabul ederek insanlara ahlakı öğreten, terbiye veren bir tür olarak değerlendirmişlerdir, Eski edebiyatın hayatı yansıtmadığı görüşünden hareketle edebiyatı hakikatle ilişkilendirmeye çalışmışlardır. Tanzimat dönemi sanatçıları, romancının hayalini doğanın ve olabilirliğin dışına taşırmaması gerektiğini savunmuşlardır. İbrahim Şinasi nin halka doğru hareketi, halka hizmet anlayışını ortaya çıkarmış ve bu anlayış romandaki gerçeklik konusunu etkilemiştir. Bu isimlerin dışında Şemseddin Sami, Ahmet Mithat Efendi, Mizancı Murad, Nâbizâde Nâzım ve Sâmi Paşazâde Sezâi gibi pek çok Tanzimat dönemi sanatçısı, fizikî gerçekliğe aykırı gerçek dışı ve gerçeküstü olayları kurtulunması gereken bir hastalık olarak değerlendirmişlerdir. Beşir Fuad, gerçeklik konusunda daha ileri giderek romanı ilmî bir eser olarak değerlendirmiş ve sosyolojinin bir dalı olarak görmüştür. Edebiyatımızda Hayaliyyun-Hakikiyyun tartışmasını başlatan yazar, eserin topluma hizmet etmesi 13 Kâzım Yetiş, Nâmık Kemal in Türk Dili ve Edebiyatı Üzerine Görüş ve Yazıları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1989, s. 347.

17 11 gerektiğini ileri sürmüştür. Dolayısıyla fizikî âlemin kurallarına uygunluk onda önem kazanmıştır. Bir roman yazıldığı, bir evren anlatıldığı vakit, o romanı okuyan, o evrende yaşamış gibi olmalı; o kişilerin örnekleri, evrende görülebilmeli; yani bunlar, şairin isteğine göre yarattığı garip yaratıklardan çok tabii olmalıdır. Eğer şair övülecek erdemliklerden söz etmek istiyorsa, örneğini gene insanlarda aramalıdır. 14 Bu görüşle, eski-yeni edebiyat tartışmalarını yaşayan Muallim Naci ve Recaizâde Mahmud Ekrem taraftarlarının bile tepkilerini almıştır. Gerçekte romantizmle ilgileri Hugo-Lamartine hayranlığından çok da öteye gitmeyen Yeni edebiyatçılar Hugo nun eleştirilmesine öfkelenirken, diğer kesimdekiler ise, şiiri ancak gerçeğe, akla uygun ve fen gibi insanlığa pratik bir hizmeti olduğu ölçüde kabul edilebilir bulan Beşir Fuad ın şiir ve şairler üzerine söylediklerinden hoşlanmadılar. 15 Beşir Fuad, edebiyatımızda gerçekçilik dönemini açan ilk eleştirmenlerden biri olarak kabul edilir. Beşir Fuad a göre, roman kahramanları için romancının kurduğu hayal dünyası çok önemlidir. Bu dünya, tıpkı yaşadığımız dünya gibi tabiî olmalıdır. Hakikat ile hayal-i muhal uyuşmayacağından romancı tahayyül etmemelidir. Bakmalı, incelemeli ve gördüğünü hiç değiştirmeden tavsif ve tarif etmelidir. 16 Romanda ve özellikle şiirde hayale tamamen karşı çıkan Beşir Fuad, gerçeklik konusunu abartarak gözyaşlarının, şairlerin zannettiği gibi acı ve kederden değil, vücudun tabiî seyri içinde gözü mikroplardan temizleyen bir ifrazat olduğunu ve kalbin de, bütün acı ve ızdırapların menşei değil, sadece kanın devr-i dâimini sağlayan bir tulumba olduğunu 17 ifade eder. Bütün bu aşırı gerçekçi tutumunun sonucunda Tanzimat sanatçılarından büyük eleştiriler alır; ama en ilginci de ölüm gerçekliğini açıklama yolunda bileklerini kesmesi ve ölümünü saniye saniye kâğıda dökmesidir. Tanzimat döneminde eskiyi savunan Muallim Naci, Muhayyelât-ı Aziz Efendi yi ilk romanımız olarak niteler ve hayal-i muhalle dolu olmasını eserde önemli bir kusur olarak görür. 18 Hakikatin ağır bastığı romanları ortaya çıkarmanın 14 Mahir Ünlü, Türkçede Yazınsal Eleştiri, İnkilap Kitabevi, İstanbul 1997, s Beşir Fuad, Şiir ve Hakikat, (Haz. Handan İnci), YKY, İstanbul 1999, s Durali Yılmaz, Roman Kavramı ve Türk Romanının Doğuşu, Akçağ Yayınları, Ankara 1997, s Abdullah Uçman, Tanzimat ve Servet-i Fünûn Dönemi Türk Edebiyatında Eleştiri, Hece, Eleştiri Özel Sayısı, nr. 77/78/79, Mayıs-Haziran-Temmuz 2003, s Durali Yılmaz, Roman Kavramı ve Türk Romanının Doğuşu, Akçağ Yayınları, Ankara 1997,

18 12 zamanı geldiğini de ekler. Çünkü Tanzimat romancılarına göre hakikat ile hayalin bir arada bulunması mümkün değildir. Görüldüğü gibi batılı anlamda düzenlemelerin yapıldığı, yeni türlere karşı ilginin arttığı Tanzimat döneminde roman, hayatı yansıtmakla görevlendirilmiştir. Toplumsal sorunlara dokunmayı ve bu yolla halkı bilinçlendirmeyi amaçlayan Tanzimat yazarları, edebî imkânları sonuna kadar kullanmayı tercih etmişlerdir. Ama tam anlamıyla bir geleneğe henüz sahip olmayan roman türünün neyi, ne kadar, nasıl işleyeceği sorunu her zaman var olan sorunlardan biri olmuştur. Gerçeğin yansıtılması durumu da bu sorunun içinde kalmıştır. Ahmet Mithat Efendi, tekniği en zayıf Tanzimat romancısı olarak kabul edilir. Olay içerisine başka bir olay, kurgu içerisine lüzumsuz bilgi yerleştiren bu yazar, yalnızca okuyucuyu bilgilendirme amacıyla hareket ettiği için gerçeklik meselesini sadece toplumsal yarar prensibiyle açıklamaya çalışmıştır. Recaizâde Mahmut Ekrem, sanatın gerçekliği konusunda Takdir-i Elhan da şunları söyler: Gerçek edebiyat, insan hayatının tasvirleri ve tabiatta görülenlerin benzerleridir Bu halde, hakkiyle edip olmak isteyenler için insanın Manevî halini incelemek ve her şeyin aslına gerçeği görerek bakmak gereklidir. 19 Edebiyat-ı Cedideciler Hakikiyye kelimesini gerçekçilik karşılığında kullanır, Türk Edebiyatında, gerçekçiliğin bilinç olarak Halit Ziya Uşaklıgil le başladığı ifade edilir. Halid Ziya Uşaklıgil ile bir anlamda kendini bulan Servet-i Fünûn dönemi, Türk romanının kurgulama açısından başarıya ulaştığı, belki de ilk güçlü örneklerini verdiği önemli bir dönemdir. Halid Ziya ya göre Roman, bir hayat aynasıdır. Bu yüzden romancı, insan ruhunu ele alıp incelemelidir. 20 İlk psikolojik roman yazarımız Mehmed Rauf, hayatın bütün gerçeklerini anlatabilmek için romanlarda konuyu gerçeğe uygun bir şekilde anlatmayı yeterli görmemiş; aşkı ve diğer konuları da orada işlemenin uygun olacağını ifade etmiştir. s Atilla Özkırımlı, Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, c. 4, Cem Yayınevi, İstanbul 1984, s Bilge Ercilasun, Servet-i Fünûn da Edebî Tenkit, Ankara 1981 den aktaran: Abdullah Uçman, Tanzimat ve Servet-i Fünûn Dönemi Türk Edebiyatında Eleştiri, Hece, Eleştiri Özel Sayısı, nr. 77/78/79, Mayıs-Haziran-Temmuz 2003, s

19 13 Mehmed Rauf la birlikte gerçekçiliği savunan Hüseyin Cahit Yalçın ın bir hikâye kitabının adı Hayat-ı Hakikiyye Sahneleri (1910) dir. Servet-i Fünûn sanatçılarına yakın bir dönemde eserlerini veren Hüseyin Rahmi Gürpınar da gerçekçidir. Ahmet Mithat Efendinin halk için didaktik eserler yazma tarzını sürdüren Gürpınar, romanlarındaki olay ve kişileri gözlem yoluyla seçmiştir. Dış dünyada görülen varlığın gerçek yönünü değil, kendinde bıraktığı izlenimleri anlatan Ahmet Haşim, Fecr-i Âti nin en önemli ismidir. Haşim e göre gerçeklik dış dünyayı değil, dış dünyadaki varlıkların hayale bürünmüş izlenimlerini anlatmaktır. Empresyonizm adıyla dünya edebiyatlarında yerini alan bu akımda, sanatın amacı birtakım gerçekleri yansıtmak değildir. Çünkü gerçekler kişilere göre değişir ve kişisel değer kazanır. Cumhuriyet dönemi Türk romanında -özellikle son dönemde- Postmodernist gerçeklik ön plâna çıkmıştır. Anlaşılacağı üzere Türk Edebiyatı, Batılılaşma döneminden bu güne kadar pek çok yazar ve eseriyle gerçeklik tartışmalarına girmiş, çeşitli akımların tesiriyle kurmaca ve gerçekliği farklı boyutlarda incelemiştir. Sanatçı, doğal olarak gerçek dünyanın malzemelerini eserinin anlam ve yapı birliklerinde oluşturacaktır. Ama hayal gücünün eksikliği de kurguları benzer kalıplara götürür. İnsan muhayyilesinin bulunmadığı bir eser, kuruluktan kurtulamaz. Eser, sadece bireysel kanunlarla oluşturulan, yazarın hayal gücüne dayanan, hiçbir dünya gerçekliği taşımayan bir yapı olarak değerlendirilemez. Eserin amacı hayatı ve ayrıntılarını olduğu gibi anlatmak da değildir. Sanat, her zaman hayata yakın bir yerde durur. Buradaki hayata yakınlık, betimsel anlamdadır. Ama betimleme hem iç hem de dış gerçeklerin birleşimiyle başarıya ulaşır. Sonuç olarak, kurgusallık, nesnel gerçekliğin dil düzeyinde öznel tasarımı, yazınsal yeniden üretimi 21 olduğuna göre, metin içinde hem dış dünya hem de yazarın iç gerçekliği aynı oranda etkilidir. 21 Onur Bile Kula-Cemal Sakallı, Yazınsallık Nasıl Oluşur ya da Yazınsallık- Kurgusallık Bağlantısı Üzerine- I, Varlık, nr. 1139, Aralık 2002, s. 64.

20 14 b-gerçeklik VE KURMACA Anlatma esasına bağlı edebî türlerden biri olan romanda kurmaca / fiktif âlemin varlığı itibarî metni ortaya çıkarır. İtibarîlik; sanatçının fizikî dünyadan edindiği izlenimleri kendi anlayışı, dünya görüşü ile sentezleyerek yeni bir gerçeklik oluşturmasıdır. İtibari âlem, haricî âlemin bir düşünce sistemi etrafında sanatkâr tarafından yorumlanması neticesi vücut bulur. 22 Bu tanımdaki yorum kelimesini hayal gücü, kurmaca, uydurma anlamında düşünmek gerekir. Çünkü itibarî olay, sanatçısının hayaliyle şekillenir. İtibarî zaman, mekân, şahıslar ve kurgu bu hayal dünyasının başlıca unsurlarıdır. Romanın barındırdığı gerçek, fiction diye adlandırılır. Hayal, uydurma şey, icat, hayal ürünü, gerçek dışı yazı türü anlamlarıyla dilimizde karşılanan bu kelime romandaki gerçekliğin ifadesidir. Bu kurmaca türün amacı gerçek dünyayı anlatmak değil, onu yeniden yorumlamak ve okuyucuda farklı bir gerçeklik izlenimi yaratmaktır. Bu yaratım süreci içerisinde, hayatın bütünü değil, bir kısmı esas alınır. Yaşanılan dünyanın bütün kanunları eserde yer almaz; çünkü sanatçı ikinci bir gerçeklik yaratma amacındadır. Bu ikinci gerçeklik, gerçek dünyanın unsurlarını taşıyacak derecede yaşama uygun olabilir ya da yaşamın bütün nesnelliğini aşarak okuyucuyu yepyeni bir âlemin içerisinde dolaştırabilir. Bu durumda karşımıza itibarî âlem yaratma tarzları çıkar. Roman dünyası ile gerçek dünya arasında bir bağlantı olduğu fikrini gerçeklik konusunda vermiştik. Bu bağ ya taklide dayalıdır, ya da temsile dayalıdır. Taklide dayalı eserlerin gerçeklik derecelerinin daha yüksek, temsile dayalı eserlerin ise gerçekliğe daha uzak olduğu söylenebilir. Kurmacanın da kendine göre dereceleri olduğu için bir yaratma faaliyetinde iki tarz bulunur: Tecrid ve Mimesis. 23 Hayatın gerçeği ile romanın gerçeği ancak benzer niteliktedir. Çünkü romanın itibarî dünyasına, fizikî gerçekliğin yanı sıra insanın iç zenginliği de egemendir. Hayatın manevî yönünü yansıtmak için fizikî âlemdeki birtakım olayları ve durumları imgelere aktarmak gerekir. Sanatçı, bu yeni gerçekliği oluştururken tabiatın ve olabilir in dışına çıkarak farklı bir âlem yaratırsa, eserin gerçekliği 22 Şerif Aktaş, Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara 1998, s Age, s