TÜRK HABER SİTELERİNDE KÜNYE UYGULAMALARI

Transkript

1 TÜRK HABER SİTELERİNDE KÜNYE UYGULAMALARI HALİL İBRAHİM GÜRCAN, Ph.D. Anadolu University (Turkey) BARIŞ GÜNAYDIN Anadolu University (Turkey) Abstract Internet publishing is getting important role through new communication technologies. Number of news sites which are included Turkish content is 61 according to Office of the Directorate General of Press and Information and they are called Internet press. Declaration of owner of the site, editors and the place where the site is managed are important elements for internet users security. And also its important for legal problems related with sites, who is responsible for content? Thus usage of identification tags and communication information are becaming important. In this study, It will be examined towards the sites use identification tags and communication information or not, and used different styles of tags in the sites will be touched and discussed in this. The research which is covered 61 Turkish news sites will be analyzed and explained the usage of identification tags and it will be discussed in aspect of media law. Özet Yeni iletişim teknolojileri içinde internet yayımcılığı, her geçen gün önemini daha da artırmaktadır. Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü tarafından İnternet Basını olarak adlandırılan ve internet üzerinden yayın yapan Türkçe içerikli haber sitelerinin sayısı 61 e ulaşmıştır. İnternet yayımcılığında, sitenin sahibinin, editörlerin kim olduğu ve yayımın yönetildiği yerin belirtilmesi, internet kullanıcıları açısından önemli bir güvenirlik unsuru oluşturmakta, ayrıca siteyle ilgili yasal sorunlarda muhatabın kim olacağı ortaya konulmaktadır. Bu bakımdan internet sitelerinde künye ve iletişim bilgilerinin bulunması önem taşımaktadır. Bu bildiride, Türkçe içerikli yayım yapan haber sitelerinde künye ve iletişim bilgilerine yer verilip verilmediği ve siteler arasındaki farklı künye uygulamaları ortaya konulacak ve künyede olması gereken unsurlar tartışılacaktır. Araştırmada, Türkçe içerikli 61 haber sitesi ele alınacak ve bu sitelerdeki künye uygulamaları ortaya konulacak, basın ve yayınla ilgili yasalar çerçevesinde konu tartışılacaktır.

2 TÜRK HABER SİTELERİNDE KÜNYE UYGULAMALARI Giriş İnternet, günümüzün hızla gelişen bir iletişim ortamı olarak önemini her geçen gün daha fazla hissettirmektedir. Günümüzün kurumsal iletişim biçimlerinde, telefon, adres, posta kutusu, faks gibi araçlar yanında, artık e-posta ve web adresi için de alanlar açıldığı, reklam amaçlı kullanılan ortamlarda web ve e-posta adreslerine de yer verildiği görülmektedir. İnternetin bu yaygınlığı, toplumsal boyutta da bir yankı bulmuş, birçok alanda internetin kullanımı yaygınlaşmıştır. Bu anlamda bir çok haber siteside internetten yayın yapmmaktadır. İnternet kullanımına yönelik yaygınlaşmanın temelinde, internet yayımcılığının basit ve ucuz bir şekilde yapılması, önceden izin almaksızın herkesin özgür bir ortamda ve istediği herşeyi yayımlayabilmesi yatmaktadır. İçerik yönünden tam bir denetimsizliğin ve kontrol edememenin hakim olduğu internet ortamında, sitelerin ve burada sunulan içeriklerin ne kadar güvenilir olduğu temel bir sorunu oluşturmaktadır. Bu sorunun giderilmesinde temel unsurlardan birisi, sitenin sahibi ile hazırlayanların bildirilmesidir. Basılı yayınlarda uygulanma zorunluluğu bulunan; sahip, sorumlu müdür, basıldığı yer ve tarih bildirme zorunluluğu, bu tür yayınlarda, gerek okura güvenilirlik sağlama ve gerekse yasal sorunlarda yönelinecek kişiyi bulma açılarından önem taşımaktadır. Basılı yayınlardaki bu zorunluluk, sanal ortamda yayın yapan sitelerde yasal bir zorunluluk bulunmamasına karşın, pratikteki yararları nedeniyle uygulanması gereği ortaya çıkmaktadır. İnternet ortamının sağladığı herkesin yayın yapma olanağı sayesinde, internette giderek yaygınlaşan enformasyon kirliliği, ayrıca erişilen bilgiye yönelik oluşan güvenirlik sorununu yenmenin temel araçlarından birisini, siteye konulacak künye sayfasında, sitenin sahibinin ve editörlerinin kimler olduğu, tarih bilgileri ile e-posta dışında ulaşılabilecek adres ve telefonun bildirilmesi, internet kullanıcısının siteye daha güvenilir bakmasında etken rol oynamaktadır. Sitelerin tamamında, çoğunlukla web tasarımcıya ulaşılabilecek e-posta linkleri bulunmaktadır. Ancak bu e-posta linklerinin, siteye duyulacak güveni tesis etmede yeterli olmadığı, hatta fazla bir anlam ifade etmediğini söylemek gerekir. Çünkü, hemen her İSS den ve istenilen isimde alınabilecek e-postanın kime ait olduğunu ve kim tarafından okunup yanıtlandığını bilmek mümkün olmamaktadır. Bu da adres ve telefon bildirilmeyen internet sitelerinde sunulan haberlere ve enformasyona doğru/yalan noktasında güvenmede ciddi sorular oluşturmaktadır. Bu çalışmada, bunlardan yola çıkarak, Türk haber sitelerinde künyenin nasıl uygulandığı ortaya çıkartılacak, neler yapılmalı ve nasıl yapılmalı sorularına yanıtlar aranacaktır. Basın Kanunu na göre künye uygulaması 24 Temmuz 1950 tarihinde yürürlüğe giren 5680 sayılı basın yasasının Genel Hükümler başlığı altında düzenlenen 4. maddesinde Her basılmış eserde o eserin yayın yeri, yılı ve tâbiin,varsa nâşirin adları ve işyerleri gösterilir. İlan, tarife, sirküler ve emsali hakkında bu 720

3 hüküm uygulanmaz. Mevkutelerde ayrıca basıldığı tarih ile sahibinin ve yazı işlerini fiilen idare eden sorumlu müdürün ve bunlar müteaddit ise idare ettikleri kısım ile birlikte her birinin adları gösterilir. Basın yasasında sayılan künyeye ilişkin bu bilgiler şu açılardan önem arz etmektedir: a) Beyanname verilmesi: 8. maddede düzenlendiği üzere mevkute çıkarılması izne bağlı değildir ancak mevkutenin: 1 - Adını, yayın konusunu, ne vakitlerde çıkarılacağını ve idare yerini, 2 - Sahibinin ve varsa ayrı sorumlu müdür veya müdürlerinin veya kanuni temsilcilerin ad ve soyadlarını, uyruk ve ikametgâhlarını gösterir bir beyanname verilmesi mecburidir. Bu beyannameye tüzel kişi ise ortaklık mukavelesinin veya tesis senedinin veya dernek tüzüğünün onaylı bir örneği eklenir. Anılan beyanname ve ekleri mevkute nerede çıkarılacaksa o yerin en büyük mülki amirliğine verilir. b) Mevkute sahibinin hakları bakımından önemlidir. Yayının isim hakkı. Yayın sahibi, yayın durdurulsa da, bu tarihten itibaren 5 yıl süreyle yayın üzerinde maddi ve manevi yönden isim hakkına sahiptir. Yayınlanan haber, yayımından itibaren 24 saat geçmeden başka bir yayın organında kullanılamaz. c) Sorumluluğun belirlenmesi açısından önemlidir. Basın yasasının 16. maddesinde düzenlenen hükme göre basın yoluyla işlenen suçlardan dolayı ceza sorumluluğu konusunda şöyle belirtilmektedir: 1. Mevkutelerle işlenen suçlarda sorumluluk, suçu meydana getiren yazıyı veya haberi yazan veya resmi veya karikatürü yapan kimse ile beraber bu mevkutenin ilgili sorumlu müdürüne; 19 uncu maddeye aykırı hareket edilmesi halinde ise sözü edilen kişilerle birlikte mevkutenin sahibi olan gerçek kişiye ve mevkute sahibi olan anonim şirketlerde yönetim kurulu başkanı ile diğer şirket ve tüzel kişilere ait mevkutelerde tüzel kişiliğin en üst yöneticisine aittir. Ancak, sorumlu müdürler için verilen hürriyeti bağlayıcı cezalar, sürelerine bakılmaksızın para cezasına çevrilerek hükmolunur ve bu cezalar ertelenemez. 2. Sorumlu müdür, mevkutelerde müstear adla veya imzasız veya rumuzlu imza ile yayınlanan yazı veya haber veya resim veya karikatür sahiplerinin adlarını bildirmek zorunda değildir. Sahibi belli olmayan veya sorumlu müdür tarafından en geç mahkemece yapılacak birinci sorgusu sırasında sahibi doğru şekilde açıklanmayan yazı veya haber veya resim veya karikatürden dolayı sorumluluk, birinci bent hükmüne bakılmaksızın, suçu vücuda getiren yazıyı veya haberi yazan veya resmi veya karikatürü yapan kimse gibi, sorumlu müdüre aittir. 721

4 3. Sorumlu müdür mevkutenin sahibi tarafından, rızasına aykırı olarak yayınlanan yazı veya haber veya resim veya karikatürden sorumlu değildir. Bu takdirde sorumlu müdür hakkındaki ceza sorumluluğu, yazı veya haber veya resim veya karikatürü yayınlatana aittir. 4. Mevkute tanımına girmeyen basılmış eserlerle işlenen suçlarda ceza sorumluluğu suçu oluşturan eserin yazarı, çevireni veya çizeni ile birlikte yayınlatana aittir. Ancak, yayınlatanlar için verilen hürriyeti bağlayıcı cezalar sürelerine bakılmaksızın para cezasına çevrilerek hükmolunur. Para cezasının hesabında 647 sayılı Cezaların İnfazı Hakkında Kanunun 4 üncü maddesinin birinci bendinde belirtilen miktarın aşağı haddi esas alınır. Yayınlatanlar için emniyet gözetimi altında bulundurma cezası verilmez. Mevkute tanımına girmeyen basılı eserin sahibinin belli olmaması halinde sorumluluk, yukarıdaki fıkra hükmüne bakılmaksızın yayınlatana aittir. Eser; yazarı, çevireni ve çizeninin bilgi ve izni dışında yayınlandığı takdirde sadece yayınlatan, eseri vücuda getiren gibi sorumlu olur. Yukarıda yazılı kişiler belli olmadığı veya bu kimseler aleyhine Türk Mahkemelerinde dava açılamadığı takdirde sorumluluk, basana, basan da belli olmadığı takdirde satan ve dağıtana aittir. Sahibinin rızası olmadıkça Türkiyeʹde yayımlanan yayınlardan aynen yapılacak iktibaslarda sorumluluk, iktibas edene aittir. Ek: ( ) Bu Kanun ile diğer kanunların basılı eserin sahip veya yayınlatanını cezai veya hukuki bakımdan sorumlu kıldığı hallerde, sahip veya yayınlatan tüzelkişi ise, temsilen bir gerçek kişi gösterilmiş olsa bile sorumluluk tüzelkişiye aittir. Madde 17 - (Değişik: ) Basın yolu ile işlenen yalan haber, hakaret, sövme ve her türlü fiilden doğacak maddi ve manevi zararlardan, 16 ncı maddeye göre sorumlu olanlarla birlikte Borçlar Kanununun genel hükümlerine göre mevkutelerde sahibi ve mevkute olmayanlarda naşiri; mevkute sahibi ile mevkute olmayanların naşirinin şirket olması halinde şirket ile birlikte anonim şirketlerde yönetim kurulu başkanı, diğer şirket ve tüzel kişilerde en üst yönetici müştereken ve müteselsilen sorumludur. Zarar doğurucu fiilin işlenmesinden sonra mevkutenin devredilmesi, başka bir mevkute ile birleşmesi veya sahibi olan gerçek kişi ya da şirketin herhangi bir surette değişmesi halinde mevkuteyi devralan, birleşen ve her ne suretle olursa olsun mevkutenin sahibi gerçek kişiler ile anonim şirketlerde yönetim kurulu başkanı diğer şirket ve tüzel kişilerde en üst yönetici de, bu fiil nedeniyle hükmedilen tazminattan birinci fıkrada sayılanlarla birlikte müştereken ve müteselsilen sorumludur. d) Cevap ve düzeltme hakkının kullanılması bakımından önemlidir. Basın yasasının 19 ve devamı maddelerinde düzenlene cevap ve düzeltme hakkının kullanılmasına ilişkin usulü düzenlemelerde sorumlu müdüre ilişkin hükümler mevcuttur. 722

5 Gazeteciler Hak ve Sorumluluk Bildirgesi Gazetecilik ve internet için en önemli başvuru kaynaklarından birisi de Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi dir. Bu bildirgede gazeteci tanımı şöyle verilmektedir: Düzenli bir şekilde günlük yahut sürekli bir yazılı, görüntülü, sesli, elektronik veya dijital basın ve yayın organında, kadrolu, sözleşmeli ya da telif karşılığı, haber alma, işleme, iletme veya görüş, fikir belirtme görevi üstlenen ve asıl işi ile başlıca geçim kaynağı bu olup çalıştığı işletme ile ilgili yasalar karşısındaki konumu bu tanıma uygun olan gazetecidir. Hak ve Sorumluluk Bildirgesi nde belirtildiği gibi; elektronik veya dijital basın ve yayın organında yapılan habercilik işi de gazetecilik olarak tanımlanmıştır. Bu bağlamda, internet ortamında yapılan habercilik işini de gazetecilik adı altına almak gereği bulunmaktadır. Henüz kendine özgü yasası oluşmamış olsa da, bu tanımdan yola çıkarak internet haberciliğinin hak ve sorumluluklar çerçevesinde yürütülebilmesi açısından İnternet gazeteciliğinin de bu çerçeve içinde düşünülmesi gerekmektedir. Bulgular Bu çalışmada, Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü nün resmi web sitesinde ( internet basını başlığı altında sunulan siteler ele alınarak basın yasasına göre künye uygulaması içinde bulunması gereken unsurlar ele alınarak oluşturulan üç ana kategori, 64 site üzerinde var ya da yok şeklinde bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Sitelerin tamamına erişilmiş, yayımı durdurulan sitelerde ( gibi) de künye araştırması yapılmıştır. Sitelerin ana sayfalarında yer verilen linklerde künye, biz kimiz?, kadro gibi başlıklar aranarak, sitenin kime ait olduğu (kişi ya da tüzel kurum olarak), editörlerin isimlerin bulunup bulunmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırmada durum tespitine çalışılmış, bunun için üç ana kategori olarak Künye, İletişim Bilgileri, Reklam Amaçlı Bilgiler başlıkları tespit edilmiş, bu ana kategorilere ilişkin on alt kategoride araştırma yürütülmüştür. 1. Kategori: Künye Türkçe içerikli haber yayını yapan 64 site içerisinde, 28 sitenin (yüzde 43,75) künye sayfası ya da bilgisinin bulunduğu belirlenmiştir. 36 sitede (yüzde 56,25) ise künye bilgilerine rastlanılmamıştır. 64 Siteden 20 sinde sahibi ya da yayıncısı nın ismi anılmışken, 23 sitede sorumlu müdür ya da editör unvanıyla kişilerden bahsedilmiştir. 723

6 Künye bilgileri içinde yayın yerinin belirtilmesi de önem taşımaktadır. İncelenen 64 site içerisinde yüzde 31,25 inde adres bildirilirken yüzde 68,75 inde, diğer deyişle 2/3 ünde adres bildirilmemiştir. Ayrıca, haber sitelerinde tarih belirtilmemesi de genel bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Sitelerin ancak yüzde 34,38 inde, diğer deyişle 22 sitede tarih belirtilirken, 42 sitede (yüzde 65,62) tarih işaretine rastlanılmamıştır. 1. Kategori Var % Yok % KÜNYE 28 43, ,25 Sahibi/yayıncı 20 31, ,75 Sorumlu müdür/editör 23 35, ,06 Yayın yeri 20 31, ,75 Yayın tarihi 22 34, ,62 İncelenen Türkçe içerikli haber site sayısı Kategori: İletişim Bilgisi Geleneksel yayınlarda olduğu gibi internet yayınlarında da hedef kitlenin ulaşabileceği iletişim bilgilerinin bulunması bir gereklilik olarak kendini göstermektedir. İncelenen sitelerden yüzde 62,5 inde iletişim bilgisine rastlanılmışken, yüzde 37,5 sitede iletişim bilgisi yer almamaktadır. İletişim bilgisi içinde adres bildiren site sayısı ancak 15 (yüzde 23,44) ile en düşük düzeydedir. İletişim bilgisi içinde telefon bildiren site sayısı 29 (yüzde 45,31) iken, en fazla tercih edilen iletişim bilgisi biçimi e-posta olarak kendini göstermektedir. E-postanın iletişim bilgisi içinde belirtildiği site sayısı 47 (yüzde 73,44) dür. Bu da sitelerin gerek künye ve gerekse iletişim bilgisi sayfalarında fiziksel olarak ulaşabilecekleri adres ya da telefonları vermek yerine, sanal ortamdaki iletişim biçimini, diğer deyişle e-posta ile iletişim kurmayı tercih ettiklerinin bir göstergesidir. Durum böyle olunca, e-posta ile iletişim kurulan kişinin gerçek kimliğini öğrenebilmek mümkün olmamakta, e-posta ile yazışma yapılan kişi, sanal bir muhatap olarak kendini göstermektedir. 2. Kategori Var % Yok % İLETİŞİM BİLGİSİ 40 62, ,5 Adres 15 23, ,56 Telefon 29 45, ,69 E-posta 47 73, ,56 3. Kategori: Reklam amaçlı bilgiler Reklam, medya kuruluşları için en önemli ve hayati bir gelir kaynağıdır. Reklam geliri, internet siteleri için de hayati önemdedir. Ancak, mevcut reklam pastasından pay alan haber 724

7 sitesi sayısı son derece az düzeydedir. Bunda, internetin henüz, toplumun genelini kapsayacak düzeyde yaygınlaşamamış olması temel neden olarak gösterilebilir. İnternetteki haber sitelerindeki künye uygulamaları yönündeki bu araştırma kapsamında, künye dışında, aynı sayfada ya da ayrı sayfada yer verilebilen reklam amaçlı bilgiler de taranmıştır. Buradaki amaç, reklamın önemli olduğu internet yayıncılığında, reklam vermek isteyen kişilerin site sahibi, editörü ya da reklam sorumlusuyla nasıl iletişim kuracağını sorgulamaktı. 64 haber sitesinde reklam amaçlı bilgiler yalnızca 16 (yüzde 25) yer aldığı belirlenmiştir. 64 site içerinde yalnızca yüzde 7,81 inin adres, yüzde 10,94 ünün de reklam amacıyla ulaşabilecek telefon görülmektedir. Reklam amacıyla ulaşılabilecek e-posta linki de yine ne yazık ki düşük düzeydedir. Siteler içinde yalnızca 20 site, reklam amacıyla ulaşılabilecek e- posta vermiştir. Bu veriler de, haber sitelerinin henüz reklam organizasyonunu profesyonel bir ölçütte örgütleyemediklerinin temel göstergesidir. 3. Kategori Var % Yok % REKLAM AMAÇLI BİLGİLER Adres 5 7, ,19 Telefon 7 10, ,06 E-posta 20 31, ,75 Sonuç İnternet, haber ediniminde çağdaş yaşamımızda gittikçe önem kazanan bir araç durumuna gelmektedir. Bu aracın yayın sürecindeki yasal ve toplumsal ilişkilerde karşılaşacak sorunlar karşısında sorumlu olacağı yasal kurallar henüz yürürlüğe konulmadığından, internetle ilgili yasal sorunlarda mevcut yasaların ve hukuk kararlarının temel alınarak bir karara varılması söz konusu olmaktadır. İnternette herkesin önceden bir izin almadan kolayca yayın yapabilmesinin sağladığı özgürlük ortamı yanında ortaya çıkan yalan ve yanlış haberlerin yayımında kimlerin sorumlu olacağını belirlemek ve yasal süreç başlatmak temel bir sorun olarak kendini göstermektedir. Yasal ve toplumsal sorunlar karşısında siteyle ilişkili olarak muhatap kişi bulmak ve buna adres ya da telefon aracılığıyla ulaşmak gereği nedeniyle, mevcut basın yasasındaki künye uygulamalarında bahsedilmesi gereken temel unsurların internetteki haber sitelerinde de kullanılması gereği bulunmaktadır. Böylelikle gerek resmi işlemlerde, gerekse de internet kullanıcılarının siteye ya da herhangi bir habere ilişkin muhatap olacağı kişilere ulaşabilmesi mümkün olacaktır. Haber sitelerinde bildirilen e-posta ile iletişim, siteye ilişkin sanal ortamdaki bir kişiye ve sanal süreçte ulaşarak derdini anlatabilme imkanı bulunsa da, fiziksel olarak bu kişinin gerçek kimliğinden bi-haber olma temel bir sorunu da gündeme getirmektedir. Bu nedenle, internet haber sitelerinde de, basın kanununda belirtilen künyelerde bulunması gereken temel unsurlar olan; yayının sahibi, sorumlu kişi ya da editörün adı, yayın yeri ve tarihi bilgilerinin, sitede uygun bir yerde ya da ayrı bir künye sayfasında belirtilmesi ve bunun bir zorunluluk olarak uygulanması gerekmektedir. 725