Ebu Hanife ve Hanefilere Göre Hadis Cumartesi, 10 Ocak :08

Transkript

1 Bazıları, mezhep taassubuyla Ebu Hanife yi kötülemek konusunda çok ileri gitmişlerdir. Hadisçilere göre bu hücumun sebebi Ebu Hanife nin rey ve kıyası rivayetlere sokması ve bunlara itibar etmesidir. Peygamberimizin Ümmetim yetmiş fırkaya ayrılacak. hadisini zikrederek Ebu Hanife nin reye başvurmasından dolayı küfür ehli olduğunu bile söyleyenler olmuştur. Fakat söz konusu hadise bakıldığında Peygamberin bütün rey yapanları değil de, bu işte kasıt güdüp Allah ın dinine zarar vermek isteyenleri kastettiği anlaşılmaktadır. Zaten Peygamber efendimizin dahi rey kullandığına dair rivayetler olduğunu kaynak kitaplar söylemektedir. Yine Peygamber efendimiz Muaz b. Cebel i Yemen e gönderirken O ndan kitap ve sünnette yer almayan konularda reyle içtihat edeceğini bildirmiş olması, reye karşı tutumu olmadığını gösterir. Ebu Hanife nin bazı sahabilere yetiştiği fakat onlardan rivayet almadığı söylenir. Değişik kaynak kitaplarında Enes b. Malik, Abdullah b. Ebi Evfa, İbnü t Tüfeyl gibi sahabe isimleri geçmekle beraber bunlar kesin bilgiler değildir. Bizzat Ebu Hanife nin hadisçiliğinden bahsedersek, O her şeyden önce fakih olduğu için hadis bilgisinden yoksun olacağı düşünülemez. Ebu Hanife nin sıkça tartışılan bir yönü olan hadis rivayetlerinin az olması konusunda İbnu Haldun şöyle der: Ebu Hanife nin rivayetinin az olması, rivayet şartlarını sıkı tutmasından ve akli gerçeklere aykırı olan rivayetleri zayıf saymasından ileri gelmiştir. Buna rağmen Ebu Hanife nin isnatlı olarak rivayet ettiği hadis sayısı da az değildir. 1 / 10

2 Ebu Hanife nin kaynak sıralamasında önce Allah ın kitabına sonra Resul ün sünnetine baktığı sonrada sahabe kavlinden dilediğini tercih ettiği nakledilir. O Peygamber den gelenin başımız gözümüz üstünde yeri vardır diyerek hadise karşı bağlılığını teyit etmiştir. EBU HANİFE VE TALEBELERİNİN HADİS TERCİH VE TEFSİRİNDE DİKKATE ALDIĞI UNSURLAR 1. Kuran a Uygunluk: Bu konuda Ebu Hanife şöyle der: Eğer bir kimse Peygamber in her söylediğine inanıyorum Nebi haksız konuşmaz ve Kuran a muhalefet etmez derse, bu onun Peygamber i tasdik, Kuran a muhalefetten tenzih ettiğini gösterir. Şayet Peygamber Kuran a muhalefet etseydi Allah-u Teala, Eğer Muhammet bize karşı Kuran a bazı sözler katmış olsaydı biz onu kuvvetle yakalardık, O nun şahdamarını koparırdık, hiçbiriniz de O nu koruyamazdınız. (Hakka 69/44-47) kavline uygun, olarak O nu kuvvetle yakalar ve şahdamarını koparırdı. Allah ın Resul ü Allah ın kitabına muhalefet etmez. Allah ın kitabına muhalefet eden de Nebi sayılmaz. Nebi den Kuran a aykırı hadis rivayet eden kimseyi reddetmek, Peygamber i reddetmek ve O nu yalanlamak değildir. Bu ancak batıl rivayette bulunan o râvîyi reddir. Ebu Hanife nin bu ifadesinde açıkça anlaşıldığı gibi hadisleri değerlendirmede dikkate aldığı en önemli unsur Kuran a uygunluktur. Talebelerinde de aynı hassasiyet görülmektedir. 2. Akla Uygunluk: Sahabe döneminde bazı hadis rivayetlerinin onlar tarafından akli değerlendirmeye tabi tutulduğu bilinmektedir. İbnu Abbas ve Hz. Aişe nin, Ebu Hureyre ile bazı sahabelerin rivayetlerine itirazları bu kabildendir. Örnek olarak Ebu Hureyre nin Veled-i zina üç şerlilerin 2 / 10

3 en şerlisidir mealindeki hadis rivayeti İbnu Abbas a ulaşınca, Eğer veled-i zina üçün en şerlileri olsaydı, annesinin recm edilmesi için çocuğunu doğurması beklenmezdi demek suretiyle böyle hadis olamayacağını söyleyip ona katılmadığını beyan etmiştir. Ebu Hanife nin hadisleri değerlendirmede böyle bir kıstası dikkate aldığını gösteren açık bir söylemi yoktur. Ancak fıkhî meselelerde delil olarak kabul ettiği hadisler ve bunların yorumları, bu konuda gerekli ipuçlarını vermektedir. Bir örnekle göstermek gerekirse; İmam Muhammed, Amellerin en faziletlisi en güç olanıdır hadisine dayanarak, Allah yolunda cihat edenin, aynı zamanda oruçlu olması halinde cihadın daha faydalı olduğunu belirtmiştir. Fakat Ebu Hanife makul bir yaklaşımla değil cihad yapanın Hac yolcusunun bile oruç tutmasını hoş karşılamamıştır. Yine Ebu Hanife Hz. Ali nin duası ile batan güneşin geri döndüğü nü ifade eden rivayeti akla aykırı olduğu için reddetmiştir. 3. İnsana Verilen Değer: Ebu Hanife nin çeşitli meselelere getirdiği çözümler incelendiğinde O nun diğer imamlar ve müçtehitlere nazaran insan unsuruna daha çok önem verdiği ve insani değerleri mümkün olduğunca korumaya gayret ettiği görülmektedir. Örneğin Velisinin izni olmadan kadının nikâhının caiz olmayacağı şeklinde Hz. Peygamber den nakledilen rivayetler vardır. Ebu Hanife ise hür, akil ve baliğ olan bir kadının kendi rızasıyla nikâhlanmasının caiz olduğunu belirtir. Ve bu görüşünü, Kocası olmayan kadın, kendi nefsi hususunda velisinden daha çok hak sahibidir şeklindeki bir diğer hadise dayandırır. 4. Kolay ve Maslahata Uygun Olanı Tercih (İstihsan): 3 / 10

4 İnsanlar için bu madde ışığı altında hüküm verme Hanefi mezhebinin belli prensiplerindendir. Ve bu prensibe uygun olarak Allah-u Teala Allah size kolaylık diler, güçlük dilemez (Bakara 2/185) buyurur. Hz. Peygamber de, Dininizin hayırlısı kolaylıktır buyurmuştur. Bir örnekle anlamlandırmak gerekirse, Peygamber den rivayet edilen hadislerden birinde Her buluğ çağına eren kimsenin Cuma günü gusletmesinin vacip olduğu belirtilmektedir. İmam Muhammed ise Cuma günü gusül faydalıdır. Fakat vacip değildir ve bu konuda birçok hadis vardır der ve bazılarını nakleder. 5. Maksada Uygun Olanı Tercih: Ebu Hanife nin hadisi yorumlamada önem verdiği hususlardan biridir. Bu husus hadislere muhalefet değildir. Hz. Peygamber e gelip Müslüman olan Kuleyb e Hz. Peygamber Üzerindeki küfür saçını kes demiş, O da başını tıraş ettirmiştir. İmam Muhammed bu hadisi zikrettikten sonra Bunu her yeni Müslüman olana vacip görmüyoruz. Çünkü ashabdan çoğuna bunu emretmedi. Muhtemelen Peygamber, saçları ile övündüğü için, ya da saçlarının daha temiz olması için Kuleyb e tıraş olmasını emretti demiştir. 6. Örfe Uygunluk: Hanefi mezhebinin diğer mezheplerden farklı olarak örfe daha büyük önem verdiği bilinmektedir. Örf ile sabit olanın, nass ile sabit olmuş gibi kabul edileceği prensibi, İmam Muhammed den nakledilmektedir. Müslümanların güzel gördüğü şey, Allah yanında da güzeldir, Müslümanların çirkin gördüğü şey, Allah yanında da çirkindir hadisi bu konuda Hanefilerin dayandığı diğer bir delildir. Örneğin Hz. Peygamber buğdayla buğdayın, arpayla arpanın aynı cinsten olmak kaydıyla ve peşin olarak satılmasını aksi takdirde ribâ olacağını bildirmiştir. Ebu Hanife ise elde mevcut olmasa da buğdayın, mevcut olanla aynı satılabileceği görüşündedir. 4 / 10

5 7. Zamanla Ortaya Çıkan Gelişmeleri Dikkate Alma: İslam hukukunun temel prensiplerinden olan bu kuralın İslam ın ilk devirlerinden itibaren örneklerini vermiş olduğunu bilmekteyiz. Mesela hurma ve kuru üzüm nebizlerinin birlikte yapılıp karıştırılarak içilmesini Hz. Peygamber in yasaklamış olduğu, rivayetlerde bildirilmektedir. Ebu Hanife nin naklettiğine göre hurma ve kuru üzüm nebizlerinin karıştırılıp içilmelerinde bir beis yoktur. Çünkü bunlar evvelce fakirlikten dolayı kerih görülmüştü. İmam Muhammed Allah Müslümanlara genişlik verdiği zaman bunları içmenin mahsuru yoktur hadisini nakledip Biz bunu alırız, Ebu Hanife nin görüşü de budur demektedir. HANEFİ MEZHEBİNİN HADİS METODU Ebu Hanife ve talebelerinin daha sonra ortaya çıkan bir bilim dalı olarak, hadis usulüne dair müstakil eserleri yoktur. Ancak ilk fıkıh kitapları içinde hadis usulü ile ilgili bazı bilgiler yer almaktadır. Bunlar, fıkhî usullerde esas alınan hadislerin tercihi sadedinde ve genellikle diğer imamlarla görüş ayrılığı bulunan meselelerde zikredilen unsurlardır. Yani bir müçtehit hükme esas aldığı hadisi, ya isnat yönünden, ya râvînin durumu yönünden veya hadisin maruf olup olmaması yönünden tercih veya terk etmekte, böylece karşı tarafın dayandığı hadisi daha az kuvvetli veya zayıf bulmaktadır. Sünnet Terimi, Kullanılışı ve Tanımı: Serahsî nin belirttiğine göre Hanefilerde sünnet, Resulullah ın ve ondan sonra sahabelerin takip ettiği yoldur, Şafii ise sünnetten Peygamber in yolunu ve sünnetini kasteder. Serahsî sünnet teriminin yalnız Peygamber e hasredilemeyeceğini izah ederken Men senne sünneten haseneten (Müslim) hadisini delil getirir. Yine, Size benim ve benden sonraki raşit halifelerin sünnetine uymak düşer, buna sımsıkı sarılın (Dârimî) hadisini zikreder. Sünnetin Kısımları ve Sünnete İttibaın Hükmü: Hanefi usulcülerine göre sünnet iki çeşittir. Sünnet-i Huda: uyulması hidayet, terki dalalet ifade eder. Kamet getirmek gibi sünnetler buna örnek verilebilir. Diğeri ise Sünnet-i Zevaid: uyulması güzel, terki mübah olanları ifade eder. Peygamber in oturuşu, kalkışı, giyinişi buna örnektir. HABERLERİN KISIMLARI 5 / 10

6 Mütevatir haber: Hz. Peygamber den şüphe bulunmayan bir şahitlikle, aynen onu görüp işitenin aldığı şekilde ulaşan haberlerdir. Kuran ı Kerim in nakli, beş vakit namaz, rekât sayıları buna örnektir. Bu haberlerde yalan ve galat ihtimali mevcut değildir. İlmi zaruri ifade ettiği için mütevatir hadisi inkâr eden tekfir olunur. Meşhur Haber: Sahabe tabakasından ahad olarak rivayet edilip, tabiin ve tebe-i tabiin tabakalarında tavatür derecesine ulaşan haberlerdir. Dolayısıyla meşhur hadis asıl itibariyle ahad, yani tek kişi ile başlamış, sonraki tabakalarda ise mütevatir olmuştur. Mest üzerine mesh etme hadisi ile kadının halası ve teyzesi üzerine nikâh haramlığını bildiren hadis meşhur hadislerin örneklerindendir. Ahad Haber (Haber-i Vâhid): Bir, iki veya daha çok râvînin rivayet ettiği, fakat meşhur ve mütevatir mertebesine ulaşamayan her haber, genel olarak da tek kişinin rivayet ettiği haberdir. Hanefilere göre haber-i vâhid ilm-i yakîn ifade etmez, inkâr eden kâfir olmaz, amel icap ettirse de, kesin hüküm değildir. Ebu Hanife ye göre, haber-i vâhidle sabit olan nassla amel etmek, mutlaka gerekmez. İmam Muhammed ve Ebu Hanife arasında geçen şu diyaloga bir göz atalım: İmam Muhammed: Abdestte ağza ve buruna su almayı unutan ve sonra namazını kılan kişi hakkında görüşün nedir? Ebu Hanife: Namazı tamdır. İmam Muhammed: Abdestte başını mesh etmeyi unutup namazını kılsa durumu ne olur? Ebu Hanife: Başını mesh etmesi ve namazını iade etmesi gerekir. Çünkü başın meshi Allah ın kitabıyla farz edilmiştir. Ağız ve buruna su almak bunun gibi değildir. Ebu Hanife haber-i vâhidin kabulünde şu şartları ileri sürmüştür: 1. Haber-i vâhid, şayet Kuran ın umum ve zahirine aykırı ise kitaba uygun olanını alarak muhalif haberi reddederdi. 2. Haber-i vâhid, kavli ve fiili meşhur bir sünnete muhalif olursa onunla amel etmezdi. 3. Râvînin rivayet ettiği habere bizzat kendisinin aykırı davranması halinde o haberi terk ederdi. 6 / 10

7 4. Seleften birinin ilgili konudaki haber-i vâhide itirazda bulunması halinde o rivayeti tek ederdi. 5. Râvînin haberi duyduğu andan rivayet ettiği ana kadar hiç değiştirmeden aklında tutmasını şart koşardı. 6. Râvînin rivayet ettiği haberi hatırlamadığı takdirde yazıya güvenmesini yeterli görmezdi. HADİSLE İLGİLİ BAZI MESELELER 1. Hadiste İnkıta (Kopukluk): Hanefi usulcülerine göre hadiste iki türlü kopukluktan bahsedilir. Şekli veya zahir kopukluk ve gizli veya batın kopukluk. Şekli kopukluk mürsel haberlerde görülen kopukluk çeşididir. Gizli veya batın kopukluk ise ikiye ayrılır. İlki çatışma sebebiyle kopukluktur (Allah ın kitabıyla çatışan haber, maruf sünnetle çatışan haber, sahabelerin ileri gelenlerinin kabul etmediği haber, cemaate aykırı düşen haber). Diğeri ise nakledendeki kusur ve noksanlıktan doğan kopukluktur (fâsıkın haberi, çocuğun haberi, ihmalkâr, bunak ya da sapık fırka mensubunun haberi). 2. Mürsel Haberin Tanımı ve Delil Olma Değeri: Meşhur olan tarifi, senedinden bir sahabi düşen hadis şeklinde yapılmıştır. Resulullah şöyle buyurdu Resulullah şöyle yaptı şeklindeki sözler mürseldir. Mürsel hadis zayıf sayılır ve sebebi de senedinin muttasıl olmayışıdır (ilk kaynağına kadar kesintisiz varmayışıdır). Bununla beraber Hanefilere göre mürsel haberler hüccettir. 3. Zayıf Hadis: Hadisçilere göre, sahih ve hasen hadisin şartlarını taşımayan hadis olarak tanımlanır. Hangi hadisin zayıf sayılıp sayılmayacağı fukaha arasında da ihtilaflıdır. Bununla birlikte Hanefiler, zayıf hadisler kıyasa önceliklidir derler. Ebu Hanife nin zayıf hadisle ameline örnek sunmak gerekirse; Buhari, Bütün namazlarda, cemaate kıraat vacibdir görüşündedir (Buhari, Ezan, 95). Hanefiler ise, Buhari nin görüşünü kabul etmeyip delil olarak Kim imama uyarsa, onun kıraatı, kendisinin kıraatıdır hadisini göstermişlerdir. 4. Râvî İle İlgili Meseleler Râvîde şu dört şartın bulunması gerekir. a. İslam: Râvînin hadisinin kabul edilmesi 7 / 10

8 için Müslüman olması şarttır. Müslüman olmayanların hakikatı gizlemeleri ve yalan haber katmaları mümkündür. İmam Muhammed kâfirin haberi ile eğer onunla amel ihtiyaten gerekliyse ameli caiz görür. Aksi takdirde caiz görmez. b. Akıl: Rivayet edilen haber düzenli ve belirli bir manası olan bir söz olduğu için onu nakledenin akıl melekesine sahip olması şarttır. Çocuğun haberi hüccet değildir. Çünkü şeriat onu kendi dünyevi işlerinde veli kılmamıştır. Din işleri daha önemlidir. Matuhun durumu da çocuk gibidir. İhtiyat halinde kâfirin haberiyle amel caiz olduğuna göre Müslüman çocuğun haberiyle de amel caiz olur. c. Adalet: Bu konuyla ilgili olarak, büyük günah işleyenin adaletinin düşeceği ve yalancılıkla itham edileceği söylenmiştir. Yine küçük günahlarda ısrarcı olanların durumu da aynıdır. Şayet bir kimse alışverişinde adil değilse, haberinde de yalan yönünün ağır bastığı kabul edilir. Yani bir haramdan uzak durmayan, haram olduğunu bildiği yalanı da önemsemez. e. Zabt: Zabt, kelamı gerektiği gibi işitmek, ondan bahsedilen manayı anlamak, sonra bütün gayretiyle onu ezberlemek, daha sonra da onu rivayet edeceği zamana kadar muhafaza etmektir. 5. Nesh Kelime anlamı olarak, önceki hadis hükmünün, sonraki hadis hükmüyle yürürlükten kaldırılması demektir. Nesh, Hanefi mezhebinde geniş ve önemli bir yer tutar. Nitekim Ebu Hanife nin kitap ve sünnette neshin mevcudiyetini kabul ettiği ve bilhassa nâsih ve mensûhu ayırmada çok titiz davrandığı belirtilir. Hanefilere göre neshin geçerli olup olmadığı yerler şunlardır: a. Allah ın isim ve sıfatlarında nesh olmaz. b. Kendisinde hâlidîne fihâ ebedâ gibi ebedilik bildiren ve ilâ yevmi l-kıyâme gibi, hükmün kıyamete kadar yürürlükte olduğunu ifade eden lafızların bulunduğu meselelerde nesh cari olmaz. c. Hz. Peygamber in koyduğu ve hayatında 8 / 10

9 nesh etmediği hükümler ondan sonra nesh olunmaz. d. Nesh, emir ve nehiylerde olur ve bu da ancak kitap ve sünnete münhasırdır. Şimdi neshin sünnette cari olan kısımlarını inceleyelim. 1. Sünnetin Sünnetle Neshi: Bu şu şekilde meydana gelir. Mütevatir haber, her türlü haberi tahsis ve nesh ettiği gibi, meşhur haberler de mütevatir haberi nesh edebilir. Dolayısıyla meşhur haber, ahad haberi nesh edebilir. Fakat mütevatir ve meşhur haberler ahad haberlerle nesh edilemezler. Ancak ahad haberlerin başka bir ahad haberi neshi caizdir. Hadislerde nâsih ve mensûh şu yollarla bilinir: a. Hz. Peygamber in işaret ve tahsisi ile. Kabir ziyaretini ve kurban etlerinin üç günden fazla tutulmasını önce men eden, sonra serbest bırakan hadislerde olduğu gibi, bizzat Hz. Peygamber önceki hükmün geçerliliğini kaldırmıştır. b. Yine hadislerde nâsih ve mensûh, iki veya daha fazla hadisin çelişmesiyle bilinir. Önce olanın neshine karar verilir. Bu neshe örnek olarak, ateşte pişmiş bir şeyi yiyenin abdest alması gerektiği ni bildiren hadisin daha, sonra bu durumda abdestin gerekmeyeceğini bildiren hadislerle nesh edilmesi gösterilebilir. c. Bir râvînin rivayet ettiği hadise muhalif hareket etmesiyle de nesh anlaşılmış olur. Mesela Ebu Hureyre nin köpeğin ağzını sürdüğü kabın yedi kere yıkanması gerektiğini bildiren kendi rivayetine aykırı hareket etmesi, bu tür neshe örnek gösterilebilir. 2. Sünnetin Kitapla Neshi: Hanefilere göre sünnetin kitapla neshi caizdir. Zira Hz. Peygamber Medine ye geldiklerinde onaltı ay Mescid-i Aksa ya yönelerek namaz kıldılar. Bu hüküm Kuran la değil fiili sünnetle sabitti. Daha sonra bu sünnet Yüzünü Mescid-i Haram a doğru çevir (Bakara 2/144) ayetiyle nesh edildi. 3. Kitabın Sünnetle Neshi: Hanefilere göre kitabın sünnetle neshi caiz olup, şu kaideyi belirtirler: Mütevatir ve meşhur haberlerle Kuran ayetlerinin neshi caizdir. Kitabın kendi dışındaki bir şeyle neshine Serahsi şu örneği verir: Kuran-ı Kerim de Peygamber e hitaben nazil olan Ey Muhammed bundan 9 / 10

10 sonra sana hiçbir kadın helal olmadığı gibi zevcelerini boşayıp başkalarıyla değiştirmen de helal değildir (Ahzab 33/52) ayeti, Hz. Aişe ve İbnu Ömer in rivayet ettikleri Resulullah dünyadan ayrılmadan önce kadınlar ona mübah kılındı haberi ile nesh olunmuştur. Hanefilerin çoğunluğuna göre nesh, cem e takdim edilir. Tarihleri biliniyorsa daha sonra olan, önce olanı nesh eder. Bu mümkün değilse, imkân nispetinde iki delilin arası cem edilmeye çalışılır. Hiçbiri mümkün olmuyorsa, iki delille de amel terk edilir.... * Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (hanefim@atauni.edu.tr, hanefim@ yahoo.com), ** Araştırmacı 10 / 10