TARİH - KÜLTÜR - İNANÇ KENTİ DİYARBAKIR

Transkript

1 T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ TARİH - KÜLTÜR - İNANÇ KENTİ DİYARBAKIR TARİH - KÜLTÜR - İNANÇ KENTİ DİYARBAKIR Prof. Dr. Yusuf Kenan HASPOLAT Koordinatör

2 TARİH - KÜLTÜR - İNANÇ KENTİ DİYARBAKIR Prof. Dr. Yusuf Kenan HASPOLAT (Koordinatör) Editörler Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat Öğr. Grv. Aysel Alyamaç Yılmaz İSBN: ŞUBAT 2013 Baskı UZMAN MATBAACILIK VE CİLTLEME Kadir TÜRKMEN Davutpaşa Cad. Güven Sanaii sitesi B / Blok No: 315 Topkapı - İSTANBUL Tel: (O212) Gsm: Grafik & Tasarım Eda Esra ÇELİK ve Seda ÇELİK Katkılarından dolayı Hani Kaymakamı İsmail ŞANLI ya teşekkür ederiz. Yayınların Bilimsel ve Hukuki sorumluluğu Yazarlara aittir. Kaynak gösterilerek kısa alıntı yapılabilir. Kısmen ya da tamamen çoğaltılamaz.

3 İÇİNDEKİLER YORGUN DÜŞLERİMDE SEN (Diyarbekir İçin Yazılmış Şiir) Aysel Alyamaç Yılmaz 1.TARİHİ SOKAKLARI VE EVLERİYLE MEKANSAL ÖRÜNTÜNÜN YARATTIĞI DÜŞLERİN TAŞLARA YAZILDIĞI KENT: DİYARBAKIR Öğr. Gör. *Aysel YILMAZ, Dicle Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, **Mine BARAN, Dicle Üniversitesi Mimarlık Fakültesi 2. KIRSAL TURİZM-KIRSAL KALKINMA İLİŞKİSİ ve DÜNYADA KIRSAL TURİZM ÖRNEKLERİ Arş. Gör. H.Yusuf GÜNGÖR, Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü,Arş. Gör. Ayhan KARAKAŞ, Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Turizm İşletmeciliği Bölümü,Okt. Ömer FINDIKDALI, Dicle Üniversitesi Diyarbakır Meslek Yüksekokulu Ağırlama Hizmetleri Programı 3. SÜRYANİLERİN DİYARBAKIR'DAKİ TARİHİ MEKANLARI, Mehmet ŞİMŞEK, Araştırmacı- Yazar 4. DİYARBAKIR KALESİ BURÇLAR -SURLAR, Mehmet Ali ABAKAY, Araştırmacı-Yazar 5. DİNİ MOTİFLERİYLE DİYARBAKIR Yrd. Doç. Dr. Hayreddin KIZIL, Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi 6. DİYARBAKIR MERKEZ TÜRBELERİ, Prof. Dr. Kenan HASPOLAT, Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi 7. DİYARBAKIR MESİRE MEKANLAR Vedat GÜNDOĞAN, Araştırmacı-Yazar 8.TARİHİ YÖNDEN DİYARBAKIR HAMAMLARI, Vedat GÜLDOĞAN-Araştırmacı-Yazar 9. HZ. SÜLEYMAN CAMİ VE HAZİRESİ Yrd. Doç Alaattin DİKMEN, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi FDB Bölümü 10. DİYARBAKIR KÖŞKLERİ, Yrd. Doç. Dr Mine BARAN, Aysel YILMAZ, Dicle Üniversitesi Mimarlık Fakültesi 11. DİYARBAKIR ULU CAMİ VE ÇEVRESİNDEKİ YAPILARIN TURİZM AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ VE ÖNERİLER Yrd. Doç. Dr Emine DAĞTEKİN, Dicle Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Semra HİLLEZ, Diyarbakır Vakıflar Bölge Müdürlüğü 12. DİYARBAKIR MİNARELERİ Pınar GÜRHAN, Sanat Tarihçi(Diyarbakır Valiliği 13. DİYARBAKIR KÖPRÜLERİ Ayşegül Ümran ABAKAY / Arkeolog 14. DİYARBAKIR VE İNANÇ TURİZMİ, Yrd. Doç. Dr Resul ÇATALBAŞ, Dicle Üniversitesi, Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi 15. DİYARBAKIR'IN TURİZM COĞRAFYASI ÖZELLİKLERİ, Prof. Dr. Emrullah GÜNEY, Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi 16. TARİHİ AÇIDAN DİYARBAKIR KÖŞKLERİ, Vedat GÜNDOĞAN, Araştırmacı Yazar 17. DİYARBAKIR HANLARI VE ÖZELLİKLERİ, Prof. Dr. Kenan HASPOLAT Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi 19. DİYARBAKIR KİLİSELERİ Yrd. Doç F. Demet AYKAL, Dicle Üniversitesi Mimarlık Fakültesi 20. DİYARBAKIR MAĞARALARI Prof. Dr. Kenan HASPOLAT, Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi 21. DİYARBAKIR MERKEZ CAMİ VE MESCİDLERİ Aygül DORU Araştırmacı Yazar 22. DİYARBAKIR 'IN SU KAYNAKLARI VE ÇEŞMELERİ Prof. Dr. Kenan Haspolat. Dicle Üniversitesi Tıp Fakültes

4 YORGUN DÜŞLERİMDE SEN Adını yazdım surlarına Taşının karanlığına, bahtının aydınlığına Döndüm baktım geçmişin anılarına Anılarımda hep seni aradım Diyarbekirim. Bir türkü oldun dilimde Hece hece okudum şiirlerimde Gecemde gündüzümde Hep seni aradım Diyarbekirim. Mehtabı seyrederken eyvanında Yıldızları saydım tek tek damında tahtında Düşler kurdum çocukluk anılarımda Yine seni aradım Diyarbekirim. Örtmelerin gizledi sırlarımı Küçelerin söyledi umut şarkılarımı Fısıldadı çeşmelerin sevdamı, aşkımı Geçmişimde seni aradım Diyarbekirim. Anılarım bir bir uzandı çocukluğuma Dicle gibi tarifsiz bir coşkuyla Nazlı gelin misali bir edayla Uyandım yine seni aradım Diyarbekirim. Taşlara çizdiler seni desen desen Kadim tarihini, geçmişini, sevgini Güller, sevdalar, inançlar şehri Kokun gül. Peygamber teri misali Koklayıp durdum seni Diyarbekirim. Adım adım gezerken küçelerini Her bir yerinde aradım atamı dedemi Heyhat bulamadım hiçbir izimi Yorgun düşlerimde kaldın sen Diyarbekirim. AYSEL ALYAMAÇ YILMAZ 5

5 TARİHİ SOKAKLARI VE EVLERİYLE MEKANSAL ÖRÜNTÜNÜN YARATTIĞI DÜŞLERİN TAŞLARA YAZILDIĞI KENT: DİYARBAKIR Akıp giderken zaman Direnmekteyim ben her an Taşın ölümsüzleştirdiği mekanlarım inan Aysel Yılmaz* Mine Baran** Giriş Karacadağ dan Dicle ye uzanan geniş bazalt platosunun doğu kenarında, Dicle Vadisinden 100 metre yüksekte yer alan Diyarbakır kenti, surlarının şekliyle arazinin doğal yapısına uyum sağlamıştır. Yapım tarihi bilinmeyen kalenin kuzeydoğusunda bulunan İçkale kesiminin, yerleşim yerinin çekirdeğini oluşturduğu ve küçük çapta bir kalenin İ.Ö yıllarında, yani Hurriler zamanında inşa edildiği sanılmaktadır. Büyük kültürler büyük sularla doğar sözünü doğrularcasına, Mezopotamya yı kucaklayan iki nehirden biri olan Dicle nin beslediği verimli topraklar üzerinde yükselen dünyaca ünlü surları Diyarbakır ın barındırdığı tüm kültür mirasının bir abidesidir. Dolayısıyla, zengin kültürel ve tarihi mirasıyla bir dünya kenti olmayı hak eden Diyarbakır, kimliğini belirleyen birçok değerleriyle surları, camileri kiliseleri, mescitleri, hanları, hamamları, çeşmeleri, evleri ve köşkleriyle canlı bir kentsel yaşama sahip olmuştur lı yıllara kadar geleneksel özelliklerini büyük ölçüde korumuş olan kent, maalesef 1950 li yıllardan itibaren sur dışına doğru genişlemeye başlamıştır.özellikle 1980 li yıllardan itibaren bölgede yaşanan yoğun göçün etkisiyle sur içi yavaş yavaş yapısal bozulmalarla günümüze kadar gelmiştir. Geçen yıllara direnen Diyarbakır sur içi birçok bozulmalara karşın hala ben buradayım, geçmişin derin izleriyle savaşıyorum dercesine mimari birçok eseriyle yaşayan bir kent. Anadolu nun diğer kişilikli kentleri gibi sur içi dokusuyla korunmayı, tanınmayı, anlaşılmayı ve gelecek kuşaklara aktarılmayı çokça hak eden bir kent. Tarihi sur içi dokusu; konut, yönetim ve ticaret bölgelerinden oluşmaktadır. Tarihi Yerleşke genelden özele doğru giden bir düzen içersindedir. Bu dokudaki konut alanları örüntüsü meydanlar, sokaklar (küçeler) ve konut alanlarından oluşmaktadır. Konutlar da kendi dokusu içersinde farklı verilere göre bir örüntü kurgusu içinde avlu etrafında konumlandırılmışlardır. *(Dicle Üniversitesi Mimarlık **(Dicle Üniversitesi Mimarlık 6

6 Şekil 1. Sur içi nin 1939 yılı hava fotoğrafı (Diyarbakır Büyükşehir Bld Arşivi) Diyarbakır sur içi örüntüsünün oluşmasında yerleşimin surlarla çevrili olmasının ve alanı sınırlamasının büyük ölçüde etkisi vardır.dokunun surlarla çevrili olması güvenlik nedenlerine bağlantılı olduğu düşünülebilir.. Ayrıca Diyarbakır ın sıcak-kuru iklime sahip olması evlerin bitişik, avlulu bir düzen içersinde gelişi güzel bir sokak dokusuyla organik bir biçimde gelişmesine olanak tanımıştır. Diyarbakır kale içindeki parseller düzenli olmayan geometriye sahip olduğu için sokaklarda ortaçağ kentlerinin genel özelliğine benzer şekilde organik dokuda ve düzensiz gelişmiştir. Roma döneminde yeniden düzenlenerek yapıldığı bilinen kanalizasyon ağının ana yolların altından geçtiği düşünülünce yapılaşmanın da düzensiz sokaklara uygun doğrultuda devam ettiği anlaşılmaktadır. 7 Şekil 2. Diyarbakır kent planı. (Kaynak: Gabriel, 1940)

7 Diyarbakır zaman zaman, bölge içindeki konumu nedeniyle çevredeki yerleşimlerde bulunan kültürlerden farklı şekilde etkilenmiştir. Eski Diyarbakır ve Mezopotamya evleri kitlesel biçimleri ile birbirine benzemektedir. Bu benzerlik, Mezopotamya ile adeta kaynaşan yerleşimlerde olduğu gibi yapı kültürü etkisi ile birleşerek geleneksel sur içi dokusunu oluşturmuştur. En az beşbin yıllık bir geçmişe sa-hip olan Diyarbakır Evleri de binlerce yılın verdiği deneyimler sonucu gelişerek, şehrin tarihi kimliğine ve iklim şartlarına en uygun bir konuma gelmiş ve malzemenin etkisiyle kendisine özgü bir mimari form oluşturmuştur. Diyarbakır ili volkanik bir arazi üzerinde kurulu olduğundan çevresinde bol miktarda bazalt taş bulunmaktadır bu yüzden yapılarda yöresel malzeme olarak bazalt taş kullanılmıştır. Geçmişteki Sur İçi Dokusu 1950 öncesinde genellikle bir bodrum katı üzerine kurulmuş tek katlı yapılar çoğunlukta iken sonraları iki katlı evler çoğalmaya başlamıştır. Türk İslam mimarisinin özelliklerini taşıyan Diyarbakır Evleri, son yılda sur içinin hızlı göç alması sonucu düzensiz yapılaşmayla birlikte yok olmaya başlamıştır. Ancak son yıllarda koruma bilincinin artmasıyla, bazı evler yaşatılmaktadır. Aslında hala geçmişin izleri duruyorsa bilinki siyah taşının ölümsüzlüğündendir. Şu an yıl 2012 ve ben geçmişin izlerini ararken bu sokaklarda (küçelerde) aklım geçmişte kaldı. Geçmişin sokaklarını, evlerini arar oldum bir anda. Tarihini, geçmişini surlarına taşlarına yazan bu şehir böyle mi olmalıydı? Kesintisiz, sürekli ve görkemli olmalıydı eviyle, sokağıyla lü yıllardaki Diyarbakır sokaklarına, evlerine ait fotoğraflara baktığımızda nelerin yok olup gittiğini görüyoruz. Yitip giden sokaklar, evler ve de nice yaşanmış hayatlar. Fotoğraf 1. Diyarbakır 1914 yılından önce doğu yönünden Yeni Kapı civarından çekilmiş fotoğraf. (Orlando Carlo calumeno Koleksiyonu) (Osman Köker sergisi) 8

8 Geçmişte ezan, çan sesinin birlikte nice hazan mevsimlerinde duyulduğu o günler hoşgörünün göstergesiydi. Dini, dili, ırkı ne olursa olsun beraber yaşanabildiğinin bilindiği bir şehirdi Diyarbakır. Fotoğraf 2. Istepan Manugyan ile Lusya Tütüncüyan ın 1908 de Surp Gragos Kilisesinde yapılan Düğünü (Bedros Istepanyan aile albümü) ) (Osman Köker sergisi) 9 Fotoğraf 3. Esma Ocak Evinde Bir Nikâh Töreni

9 Bu sokaklar, bu evler dile gelse neler anlatırlar kim bilir geçmişe dair.. Sevinçlerin, acıların sevdaların paylaşıldığı ayrı-gayrının olmadığı nicesi yıllardı onlar. Türkü, kürdü, ermenisi, süryanisi ve daha nicesi yıllar boyu bu sokakta (küçede) az mı yaşamışlardı hep. Birlikte. aynı havayı soluyup, aynı güzellikleri, acıları, sevinçleri az mı paylaşmışlardı. Bir güne bir gün aralarında hiçbir tatsızlık yaşanmamıştı. Herkes birbirine saygılıydı, sevgiliydi. Hatta kız alıp verenler de olmuştu. Böylece kan kana, can cana karışmış, ayrılık, gayrılık tümden yok olmuştu. Sonra o pek hatırlamak istemediğimiz savaş yıllarında ne olmuşsa olmuş, onca komşu bir bir veda edip ayrılmıştı aralarından. Komşu gitse de yaşanmış onca hatıralar unutulmazdı elbette. İşte hatırlandığında yaşanmışlıklar mazide kalmış ama iz bırakmış derin hatıralardır şimdilerde. Fotoğraf 4. Eski Diyarbakır Genel Görüntüsü 1965 (M. Ş. Küçükdoğu) Bazalt Taşın ve İklimin Şekillendirdiği Eski Diyarbakır Sokakları Kentin mimari oluşumunu etkileyen bu gelişimlerin yanı sıra, bölgenin fiziksel yapısı, topoğrafik ve jeolojik yapısı, iklim durumu ile kentin sosyo-ekonomik yapısı da yerleşimini etkileyerek bazı bölgesel özellikleri beraberinde getirmiştir. Bu bölgesel özellikler, neredeyse kentin tamamının yapımında kullanılan bazalt ve kalker birlikteliğinin doğmasına yol açmıştır. Diyarbakır daki taş işçiliği çeşitli dönemlerde kent halkının ulaştığı estetik düzeyle birleşmesinin yanı sıra, sosyoekonomik yapının da bir göstergesi olmuştur. Kentteki taş işlemeciliği, şehir sokaklarına cephe veren yapıların işlevine göre siluet kazanmasında önemli bir yere sahiptir. Üzerlerindeki süsleme, bezeme veya kabartmalar yapının işlevine göre değişmesinin yanı sıra, hâkimiyetinde bulunan devletlerin özelliklerini de yansıtır nitelikte olmuştur. Taş işçiliğindeki ustalık ile bu ustaların taşa yükledikleri anlamlar, birkaç bin yıllık kent tarihini ortaya koyar niteliktedir. Sokağa cephe veren yapılardaki taş işçiliğinin insan boyutunda sokağa etkileri, 10

10 taşın, işçiliğinden doğan özelliklerinin sokak üzerindeki ifadeleri de son derece anlamlı olmuştur. Rengi siyah olan bu taşlar evlere, sokaklara ve kent dokusuna gizemli olduğu kadar, gerçekle düş arasında bir dünya sunmuştur. Bu iki dünyayı paylaşacak, ortaklık kuracak biz dostları ise hep konuk etmiştir evler ve sokaklar. Renginin siyahlığı düşlerimizin beyazlığıyla birleşmiş ve muhteşem bir görselliği bizlere sunmuştur. Fotoğraf 5. Dokusuyla-İnsanıyla Yaşayan 1965 yıllarına Ait Eski Diyarbakır Sokakları (M.Ş. Küçükdoğu ) Fotoğraf 6. Eski Diyarbakır Sokak Dokusunun Bütün Zenginliğiyle Bizlere Sunduğu Muhteşem Görsellik ( M. Ş. Küçükdoğu ) 11

11 Diyarbakır sokak dokusunun biçimlenmesinde iklimsel koşulların da büyük etken olduğunu söyleyebiliriz.,sokak genişliklerinin yer yer 2-3 m. ye kadar düşmesinde; yazın yüksek sıcaklardan korunma amacı bulunmaktadır. Sokakları çevreleyen evlerin avlu duvarları bitişik ve yüksek tutulmuştur. Birbirinin üzerine yaslanmış, bu yüksek duvarlarla sınırlanan sokaklar sıcağa karşı korunmuş ve böylelikle günün her saatinde küçelerin (sokakların) gölge olması sağlanmıştır. Bu sokaklarda bir başka gölge alanları ise örtmelerdir (Kabaltı). Düz ahşap kirişli olan örtmeler sokak genişliğince ve derinlemesine oluşturulmuş, zengin ailelerin bir oda daha kazanma ihtiyacından doğmuş ancak iklimsel verilerle birleşince bu tasarım, sokak dokusuna çeşitlilik, müthiş zenginlik bir o kadarda iklimsel konfor sağlamıştır. Böylece günün her saatinde gölgelik alanlar oluşturulmuştur. Sıcaklığın 45 dereceleri bulduğu saatlerde bedenimizde hissettiğimiz sıcaklık ve terleme sokağa girdiğimizde aniden müthiş bir serinlik hissine bırakmaktadır. Örtmeler; soluklanmak serinlemek için konforlu alanlar yaratmıştır. Fotoğraf 7. Işık ve Gölgenin Sokak Dokusundaki Dansı-1965 (M.Ş. Küçükdoğu ) 12

12 Diyarbakır ve çevresi bazalt yatakları bakımından zengin bir bölgedir. Bu zenginlik sur içi dokusunun taş malzeme kullanılarak taş mimarinin en güzel örneğini sunmuştur bizlere. Diyarbakır daki taş işçiliği çeşitli dönemlerde kent halkının ulaştığı estetik düzeyle birleşmesinin yanı sıra, aynı zamanda ailelerin sosyo-ekonomik yapısına göre daha gösterişli evlerin oluşmasını sağlamıştır. Kentteki taş işlemeciliği, şehir sokaklarına cephe veren yapıların işlevine göre bir siluet kazandırmıştır. Sokak ve evlerdeki süsleme ve bezemeler taş ustalarının maharetli ellerinde hayat bulmuş tıpkı bir dantel gibi işlenmiştir. Bazen kendi hayatlarını, zevklerini, bazen de ev sahibinin zevkini yansıtmışlardır. Sert ve işlenmesi zor bir malzeme olan bazalt taş;şimdilerde yok olmuş taş ustalarının taşa yükledikleri anlamlarla hayat bulmuştur. 13 Fotoğraf 8. Alipaşa Sokak (1927) Diyarbakır sur içi dokusunda evlerin büyük kısmı avluya bakmaktadır. Evler mahremiyet, iklimsel verilerden dolayı yüksek duvarlarla çevrilidir. Sokağa yönelmiş mekan sayısı çok fazla değildir. Sokağa yönelmiş mekânlar sokağın üzerine kurulan odalar ve şahnişinlerdir. Sokağın üzerine kurulan bu odaların alt geçitlerine örtme veya kabaltı denmektedir. Evlerin yüksek duvarları ve örtmeler sokak dokusu içersinde serin ve gölgelik alanlar oluşturur.

13 Fotoğraf 9. Henüz yok olmamış kabaltı örnekleri 14

14 15 Fotoğraf 10. Bazen sessiz bazen canlı kabaltılarımız

15 Diyarbakır da sert bir kara iklimi egemendir. Yazları çok sıcak geçer. Yılın hemen hemen 7-8 ayı yaz mevsimini yaşayan Diyarbakır da Sokak dokusunun şekillenmesinde iklimsel veriler etkili olmuştur. Sokak genişliklerinin yer yer 2 3 m. ye kadar düşmesinde; yazın yüksek sıcaklardan korunma amacı etkili olmuştur. Sokakları çevreleyen evlerin avlu duvarları bitişik ve yüksek tutularak adeta birbirinin üzerine yaslanmış gibi duran bir konum almıştır., Böylelikle bu yüksek duvarlarla sınırlanan sokaklar sıcağa karşı korunmuş ve günün her saatinde küçelerin (sokakların) gölge olması sağlanmıştır. Bu sokaklarda bir başka gölge alanları ise örtmelerdir (Kabaltı). Düz ahşap kirişli olan örtmeler sokak genişliğince ve derinlemesine oluşturulmuş, zengin ailelerin bir oda daha kazanma ihtiyacından doğmuş ancak iklimsel verilerle birleşince bu tasarım, sokak dokusuna çeşitlilik, müthiş zenginlik bir o kadarda ekolojik verimlilik kazandırmıştır. Sıcaklığın 45 derecelere çıktığı saatlerde örtmelerin altında soluklanmak, serinlemek bizim için doğal klima etkisi yaratmaktadır. Fotoğraf 11. Çocukların oyun oynayabileceği alanlar olmaktadır bazen sokaklar. 16

16 Fotograf 12. Bazen biraz soluklanıp sohbet noktasıdır sokaklarımız Fotoğraf 13. Şimdilerde yarısı yitik ve yoksun hayal-meyal 17

17 Fotoğraf 14. İşte bazende ekmek kapısıdır. Elmalı şekerimi satabilecek miyim? acaba Sokak genişliklerinin dar tutulduğu sur içinde sokak dönüşlerini rahatlatmak için pahlanmış duvar yüzeyleri oluşturulmuştur. Bu atlı, araba ve yayaların rahat dolaşımını sağlamak için yapılmıştır. Yine çıkmaların altındaki konsol taşları, sokak dokusuna ayrı bir estetik, üzerlerindeki taş işçiliği ise taş ustasının maharetini, zevkini ortaya koyar niteliktedir. Fotoğraf 15. Pahlanmış Köşe Yüzeyleri. ( A.Bekleyen, N. Dalkılıç ) 18

18 Fotoğraf 16. Binği Taşları Örnekleri. Diyarbakır sur içi sokak dokusuna anlam katan öğelerden biriside kapılardır. Avlularla çevrelenmiş evlerin sokaklarla buluşma noktasıdır. Kapılar, hem sokakla buluşma, dışa açılma hem de ev içi hayatı koruma, sakınma işlevini üstlenirler. Kapı ve kapıların üzerindeki aksamların her biri ayrı bir anlam ve incelik göstermektedir. Ev halkının sosyal, ekonomik kültürel durumunu da yansıtmaktadır. Örneğin hacca gitmişse yazılan yazılarla hacca gittiğini demirci ustasıysa özel demir işçiliğini yansıtır süsleme ve bezemelerle farklılaştırılırdı kapılar. 19

19 Evlerin kapı tokmaklarının şekli, biçimi, çıkardığı ses her biri ayrı bir anlam içermektedir. Kapı tokmakları çift halkadan oluşmuştur. Bunlardan, aslan başı motifli ve büyük olanı kalın, çiçek motifli ve küçük olanı da ince ses çıkartırdı. Eğer eve bir erkek misafir gelmiş ise, kalın sesli tokmağı tıklatır, içerdeki ev sahibi gelenin erkek misafir olduğunu anlar, kapıyı evin beyi açar, bey yoksa mahremiyete uygun olarak kapı açılırdı. İnce sesli tokmağın sesi duyulmuş ise, gelenin bir hanım olduğu anlaşılır, kapıyı evin hanımı açardı. Fotoğraf 17. Hala konuklarını beklercesine duran geleneksel kapılarımız. Fotoğraf 18. Kapılardaki farklı biçimlerde yapılmış tokmaklar. 20

20 Diyarbakır sur içi sokak dokusunda çok sayıda çeşme bulunmaktadır. Ancak bunların birçoğunun suyu akmamakta, Özgünlüğünü yitirmiş durumdadır. Oysaki sessizliği, yalnızlığı yok eder suyun sesi. Çeşmeler insanlar için buluşma noktası olmuştur eski Diyarbakır da Orda paylaşmış sevincini, nazını, üzüntüsünü. Üstelik sıcaklığın derece sıcaklığa ulaştığı mevsimlerde ferahlatmış, serinletmiştir insanları. Neşeliydiler onlar. Çocukluğumun belki de en güzel anıları çeşme başında suyla oynarken geçmiştir. Üstümü, başımı ıslattığım an annemin yeter hasta olacaksın sesiyle koşuştuğum anlardı. Ama şimdilerde onlar da yıkım ve kıyımın eşiğinde. Fotoğraf 19. Susuz ve suskun çeşme. Ziya Gökalp Mahallesi Tahtalı Katsal Sokak (İsmet Paşa İlkokulu Arka Duvarı) Fotoğraf 20. Sultan Şuca Çeşmesi Hz. Ömer Cami Cami Duvar Bitişiği 21

21 Geleneksel Diyarbakır Evleri Mekansal Örüntü Kurgusu Bu özgün mimari formu oluşturan birçok tasarım kriterleri vardır. Bunlar: - İklimsel veriler - Sosyo kültürel veriler - Fiziksel çevre verileridir. Yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk iklim etkisi altındaki Diyarbakır da geleneksel konutlar avluludur. Avlu, kuru yaz sıcağı ve soğuk kış rüzgârlarına karşı en basit korunma şeklidir. Sıcak ve kurak iklimin eski Diyarbakır Evi biçimine etkisi, avlu çevresindeki kitlelerin dizilişlerinde ve içe doğru yönlenmelerinde açıkça görülür. Avlu çevresindeki odaların oluşturduğu mekânlar uygun güneş yönüne göre yerleştirilmişlerdir. Bu yönlenme, yazın kullanılan yazlık, kışın kullanılan kışlık ve baharda kullanılan mevsimlik odaların ayrı ayrı yerlerde tasarlanmasına neden olmuştur. Yazlık bölümler güneşten fazla etkilenmemek için kuzeye, kışlık bölümler ise bol güneş alabilmesi için güneye yönlendirilmişlerdir. Bu yüzden güney cephesi bol pencerelidir. Baharlık kitle ise dış ve orta avlulu evlerde görülür. Avlunun doğu veya batısında bulunur. Tasarım kriterlerinden biri de sosyal ve ekonomik değerlerdir. Her tasarımın arkasında bir toplumsal değer ve tutumlar kümesi yatar. Fiziksel çevre etmenleri ile canlı arasındaki dengeyi amaçlayan bir ara çevre olan binada bunca çeşitlenmenin nedenleri vardır elbette Kaplumbağa ve salyangoz aynı dış çevre koşullarında barınabilirken neden farklı evcikler içinde oluşurlar? Ayrıca bu kabuklar, sadece canlıların biyolojik süreçlerine, enlerine, boylarına uygun olmakla kalmayıp yaşama biçimlerine, korunma ve dayanışma davranışlarına da koşutluk gösterirler. Bu ifadelerin yansımasını Diyarbakır sivil mimarisinde de görmek mümkündür. Eski Diyarbakır aile yapısı büyük ve ataerkil bir nitelikteydi. Büyük aile; ana, baba ve çocuklardan oluşan çekirdek ailelerin birleşimidir. Bu nedenle bu büyük aile yapısı bir ortak alan olan avlulu bir düzen oluşturmuştur. Aile yapısının büyüklüğü, evlerin büyüklüğünü, avlu ve çevresindeki kitlelerin sayısını belirlemiştir. Ayrıca dini inancın etkisindeki bir aile yaşantısı ve bunun sonucunda oluşan evin gizliliği hem içte, hem de dışta olmak üzere iki şekilde evin kitlesel biçimlenmesini etkilemiştir. İçteki gizlilik harem ve selamlık bölümleriyle sağlanmıştır. Eski evlerde bu bölümler iki ayrı ev gibi düşünülmüş, ancak bağlantı bir ara kapıyla sağlanmıştır. Zengin ailelere ait evlerde bu iki bölüme de rastlanır. Diğerlerinde de avlu evin haremidir. Dıştaki gizlilik ise, evin yüksek duvarlar arkasında kalması ve dışarıya kapalı olmasıyla sağlanır. Bu kapalılık sokağa ve yandaki komşu evlere doğru olur. 22

22 Eski Diyarbakır Evlerinde çatının eğimli değil de çoğunlukla düz bir dam şeklinde olması günlük hayatın bir sonucudur. Sıcak yaz gecelerinde damda, tahtta yatılırdı. Bu kullanıcı gereksinimine bağlı etmen, damın yatma eyleminde kullanılmasına, dolayısıyla düz yapılmasına neden olmuş ve kitlesel biçimlenmeyi bu yönde etkilemiştir. Fotoğraf 21. Dam da taht ( Fotoğraf 22. Damda Tahtlar. (A.Tekin,1971) 23

23 Şekil 3. Zemin Kat Planı Şekil 4. Birinci Kat Planı Şekil 5. 24

24 Şekil 6. Geleneksel Diyarbakır Evi Plan Kesitleri. (M.Ş.Küçükdoğu dan işlenerek) Fotoğraf 23. Cahit Sıtkı Tarancı Evinden İklime Göre Tasarlanmış Cepheler. 25 Fotoğraf 24a. Ahmet Arif Müzesi Olarak Kullanılan Ev

25 Fotoğraf 24b. Ahmet Arif Müzesi Olarak Kullanılan Ev Fotoğraf 25. Zingilli Sokakta zamana yeterince direnmiş ama yıkımın kıyısında kurtarılmayı beklercesine duran bu ev kim bilir nelere tanıklık etmiş, Fotoğraf 26. Bir zamanlar çok görkemliydin cemil paşa konağı. Taş tasarımının en güzelini anlatır her bir detayın. 26

26 Fotoğraf 27. Kent müzesi olarak işlevlendirilecek olan cemil paşa konağının restorsyonu yapılmaktadır. (M. Halifeoğlu) Diyarbakır mimarisini oluşturan diğer bir önemli etken; evlerinden kiliselerine, camilerine, köprü ve çeşmelerine kadar tüm yapılarında kullanılmış olan malzemedir. Ana malzeme, sönmüş bir yanardağ olan Karaca-dağ ın Dicle kıyısına kadar püskürtmüş olduğu lavlardan oluşan bazalttır. Diyarbakır yapılarında gözenekli ve gözeneksiz olmak üzere iki tür bazalt taşı kullanılmıştır. Gözenekli olan bazalt taş, işlenme kolaylığının yanı sıra doğal klima işlevi de görmektedir. Avluda ve evin iç kısmında bu yapı malzemeleriyle oluşturulmaya çalışılan bu mikroklimatik ortam ile iklimsel konfor sağlanmaktadır. Yazın güneşin çekilmeye başladığı zamanlarda avluya ve eyvana dökülen su, taşın gözeneklerine dolarak doğal bir serinlik yaratır. Gözeneklerdeki suyun, sıcaklığın etkisiyle buharlaşması sonucu çevreye serinlik yayılır. Bu nedenle de özellikle avlu ve eyvan döşemelerinde gözenekli taş kullanılır. Gözeneksiz taş ise daha çok taşıyıcı sistemde, sütunlarda ve havuz yapımında kullanılır. Böylelikle bina kabuğunun doğal iklimlendirme aracı olarak kullanımı sağlanmış olur. Diyarbakır Evi tasarım kriterlerinde su, gölge ve yarı açık alanlar önemli yer tutar. Eyvanda bulunan havuz ve su kanalı bodrumda yer alan serdap, sıcak bir iklimin etkisinde oluşan yapısal, mekâna yansıyan elemanlardır 27

27 Fotoğraf 28. Evlerdeki farklı planlı havuzlar Fotoğraf 29. Havuzlarda su kadehleri örnekleri Fotoğraf 30. Avluda kanallar, tulumbalar 28

28 Diyarbakır geleneksel konut mimarisi bir çok yönüyle özgün ve seçkin tasarıma sahiptir. Sosyal mimarlık - Fiziksel mimarlık sentezinin, iyi sağlandığı bir mimarlık örneği sunar bizlere. -Yaşam tarzının mekâna yansıtılması -Malzemenin ve strüktürün rasyonel yorumlanması -Bina-çevre ilişkilerinin bir bütünlük içinde yorumlanması açısından modern çevrelere de ışık tutabilecek birçok tasarım özelliğine sahiptir. Diyarbakır geleneksel konut mimarisinde mekân zenginliği öylesine güzel yaratılmış ki;. ne kullanılmayan mekânlara ne de kargaşa hissi veren mekânlara pek rastlanmamaktadır. Mekânların oluşumunda, kişiye çevreden gelen mesajların yoğunluğu; hassas bir dengelenme ile değişik algılamalara olanak sağlayabilecek boyuttadır. Böylesine özgün sivil mimari değerimiz olan bu sokakları, çeşmeleri, evleri koruyalım-yaşatalım. Zaman akıp gidiyor. 29 Fotoğraf 31. Evlerde bazalt taşın kullanımı ve süslemeleri. (K.Haspolat)

29 Direndiyse bugüne kadar; taş olmasıydı onu ölümsüz kılan. Direndi taşlı mekânlar yıkıma, kıyıma karşın. Yaşamak, en iyisiyle tadıyla, heyecanıyla özlenen güzelliklere ulaşmak ümidiyle yaşamak. Umutların birer birer filizlendiği, her filizlenen dalında sevginin,barışın çiçek açtığı,her çiçekte Diyarbakır ın kokusunu duyabileceğimiz bir diyara ihtiyacımız var. Bizim güneşe ihtiyacımız olduğu kadar inanca, kültüre, suya ve bizi büyütecek, kalkındıracak değerlerimize sahip çıkmaya çokça ihtiyacımız var. KAYNAKLAR AĞARYILMAZ, İsmet (1991), Diyarbakır Kenti Tarihi Yapısı, Sorunları ve Korunması İçin Temel Yaklaşımlar, Diyarbakır ı Tanıtan Adam Yazar Şevket Beysanoğlu na 70. Yaş Armağanı, Ankara. BARAN Mine, YILMAZ, Aysel Geleneksel Diyarbakır Evlerinde Avlu Ve Su Öğesi, Tarım Doğa ve Çevre Sempozyumu, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır, 1-3 Haziran 2010 BARAN Mine Halk Bilimi Bağlamında Anadolu Türk Konutunda Mekansal Oluşum Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2000 BAŞAKMAN, Mutlu, Geleneksel Konut Çevrelerinin Korunması Balgamında Geleneksel Bölgesel Mimarinin Yorumlanması ve Modern Çevrelerin Yaratılmasına Işık Tutması, Fırat Üniversitesi Yayınları, Elazığ, Ağustos, BEKLEYEN. Ayhan,. Neslihan DALKILIÇ, Geçmişin Günümüze Yansıyan Fiziksel İzleri: Geleneksel Diyarbakır Evleri, Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, Diyarbakır 2011 ERGİNBAŞ, Doğan, Diyarbakır Evleri, İstanbul GABRIEL, Albert, Voyages Archeologiques dans la Turquie Oriantale, Paris

30 KEJANLI Türkan, YILMAZ Aysel, AYKAL F. Demet, Diyarbakır Suriçi Sokak Dokusuna Kimlik Kazandıran Yapı Cephelerinde Taş İşçiliğ, El Sanatları Sempozyumu, Diyarbakır, 31 Mayıs 01 Haziran KORKUSUZ, Şefik, Bir Zamanları Diyarbekir, Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar, İstanbul KÜÇÜKDOĞU Mehmet Şener, Geleneksel Mimarinin Öğrettikleri Diyarbakır Örneği, Diyarbakır Mimarlık Ve Kent Sempozyumu Aralık. TEKİN Adil (1997), Diyarbakır. Anadolu Tarihinin Taşlara Yazıldığı Kent, Diyarbakır. TUNCER Orhan Cezmi Diyarbakır Evleri Diyarbakır Büyük Şehir Belediyesi Kültür Sanat Yayınları,(1999). YILMAZ Aysel,. BARAN Mine, Diyarbakır Küçeleri(Sokakları),1. Uluslararası Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Diyarbakır Sempozyumu Mayıs, 2009, Diyarbakır. YILMAZ Aysel,., Diyarbakır Küçelerinde yaşam(sokakları),1. Uluslararası Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Diyarbakır Sempozyumu Mayıs, 2009, Diyarbakır. YILMAZ Aysel,. BARAN Mine, Diyarbakır ın Tarihi Suları Ve Çeşmeleri Tarım Doğa ve Çevre Sempozyumu, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır, 1 3 Haziran 2010 Ankara,1995 YILMAZÇELİK, İbrahim 19.yy. İlk Yarısında Diyarbakır ( ), GÜNELİ Zülküf, BEKLEYEN Ayhan, Eski Diyarbakır Evi Kitlesel Biçimini Etkileyen Asal Etmenlerin Belirlenmesi, Yapı Dergisi, Sayı 163, Haziran,1993. GÜNELİ Zülküf, YILMAZ Aysel, YILDIRIM Mücahit, Diyarbakır Geleneksel Konut Mimarisi nde Mekan Örgütlenmesi ve Geleceğe Yansıması, Mozaik Dergisi, sayı 30, Nisan,

31 KIRSAL TURİZM-KIRSAL KALKINMA İLİŞKİSİ ve DÜNYADA KIRSAL TURİZM ÖRNEKLERİ H.Yusuf GÜNGÖR * Ayhan KARAKAŞ** Ömer FINDIKDALI*** Özet Bu çalışmanın amacı yüksek oranda kırsal nüfusa sahip olan ülkemizin kırsal alanlarının kırsal turizm potansiyelinin ortaya çıkarılması ve uygulanma yolunun gösterilmesidir. Çalışma kırsal kalkınma, kırsal turizm ve kırsal turizmin ülkemizde ve dünyada ki örneklerini kapsamaktadır. Sonuç olarak ülkemiz kırsal turizm potansiyeli çok yüksek olduğu halde kırsal turizm faaliyetlerinin yeterli olmadığı görülmektedir. Anahtar Kelimeler Kırsal, Kırsal Turizm, Kırsal Kalkınma, Kırsal Turizm Örnekleri Giriş Son yıl içerisinde kırsal kalkınma kavramı sıkça gündeme gelmiş, kırsal kesimde yasayanların mutlu ve gönenç içinde bir ortamda yasaması amacıyla kalkınma arayışları hızlanmıştır. Dünyada herhangi bir kırsal alanda yaşanan tarımsal üretimdeki verim düşüklüğü, yoksulluk, önemli göç hareketleri, toprak kirlenmesi gibi sorunlar, sadece o sorunu yasayanları ilgilendirmekten çıkmış ve bütün ülkeyi hatta birçok ülkeyi etkileyen bir duruma gelmiştir. Bu nedenle Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası, Avrupa Birliği gibi kuruluşlar kırsal kalkınma olgusuna daha çok kaynak, bilgi ve zaman ayırma durumuna gelmişlerdir. (TarımveKöyişleriBakanlığı, 2004). Tarım sektörünün milli gelirdeki payının azalması, gelir dağılımındaki dengesizlikler, kırsal ve kentsel alanlar arasındaki sosyo-ekonomik farklılıklar kırdan kente göçün yaşanmasına neden olmakta, ülkemizin genel sosyo-ekonomik durumu ve kırsal alanda yaşanan sorunlar ile kırdan kente göçün getirdiği ekonomik, sosyal ve kültürel sorunların boyutu, çeşitli ve bütüncül önlemlerin alınmasını zorunlu kılmaktadır. (GÜLÇUBUK, 2006). *Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü (Arş. Gör. ) **Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Turizm İşletmeciliği Bölümü (Arş. Gör. ) ***Dicle Üniversitesi Diyarbakır Meslek Yüksekokulu Ağırlama Hizmetleri Programı (Okt. ) 32

32 Kırsal ve Kırsal Kalkınma Kavramı Kırsal kavramının yabancı dillerdeki karşılıklarına bakıldığında ilk bakışta köy olgusu ile özdeşleştirildiği düşünülse de gerçekte kent kelimesinin zıt anlamlısı olarak belirtilmektedir. İngilizce rural seklinde belirtilen kırsal kavramı, genellikle köye ait bir anlam yaratmakta; Türkçede kent kelimesine karşılık, İngilizcede urban kelimesinin zıt anlamlısı olarak kullanılmaktadır (KÜÇÜKALTAN, 2002). Kırsal alanı, kent diye tanımladığımız yerleşme alanlarının dışında kalan, ağırlıklı olarak tarımsal etkinliklerin yapıldığı alanları içeren, bucak, köy, mezra, kom vb. adlarla anılan ve çeşitli ölçütlere göre kent sayılma aşamasına gelmeyen kasabaları da kapsamı içine alan yerleşimler olarak tanımlayabiliriz. Kısaca kırsal alanlar, ekonomisi tarıma dayanan, yüz yüze iliksilerin yaygın olduğu, işbölümü ve uzmanlaşmanın gelişmediği toplumsal ortamlarda yasayan insan topluluklarını içermektedir. (GÖRÜN, 2004). Ülkemizde, üretim iliksileri açısından bakıldığında ise kırsal alanlar, il ve ilçe merkezleri dışındaki üretime kaynak teşkil eden alanlar olarak kabul edilmektedir. Fakat kent statüsünde olup ekonominin ağırlıklı olarak tarıma dayandığı, kırsal yasam biçimlerinin yaygın olduğu, sanayinin düşük gelişme hızında olduğu il ve ilçe yerleşim yerleri de ülkemizde kırsal alan niteliğini ağırlıklı olarak sergilemektedir. Bu açıdan bakıldığında ülkemizde, nüfusun neredeyse yarıdan fazlasının kırsal alanda yaşamını sürdürmekte olduğu söylenebilir (II. Tarım Şurası Kırsal Kalkınma Politikaları Komisyon Raporu, 2004). Kırsal kalkınma, içerisinde çok boyutlu etkinlikleri ve kavramları barındıran bir olgudur. Bu nedenle, üzerinde görüş birliğine varılan net bir tanımı yoktur. İlk kez Birleşmiş Milletler (BM) Örgütünce tanımı yapılan toplum kalkınması tanımı, kırsal kalkınma olarak da kabul edilmektedir. Bu tanımda, toplumun niteliği kırsal olup olmadığı belirtilmeksizin konuya genel bir açıdan yaklaşıldığı görülmektedir. Bu tanıma göre kırsal kalkınma; küçük toplulukların içinde bulundukları ekonomik, toplumsal ve kültürel koşulları iyileştirmek amacıyla giriştikleri çabaların devletin bu konudaki çabalarıyla birleştirilmesi, bu toplulukların ulusun tümüyle kaynaştırılması ve ulusal kalkınma çabalarına tam biçimde katkıda bulunmalarının sağlanması sürecidir (II. Tarım Şurası Kırsal Kalkınma Politikaları Komisyon Raporu, 2004). Çoğu kez köy kalkınması ile es anlamlı kullanılan kırsal gelişme ya da kalkınma, kırsal alanlarda yasayan insan topluluklarının toplumsal, ekonomik, ekinsel açılardan yapısını değiştirecek biçimde üretim, gelir ve gönenç düzeylerinin geliştirilmesini, insan-toprak ilişkilerindeki dengesizliklerin giderilmesini, kentsel alanlarda var olan fiziksel ve toplumsal altyapının kırsal alanda da yaratılmasını, tarımsal ürünlerin daha iyi değerlendirilmesini amaçlayan çok yönlü süreçleri, etkinlikleri ve örgütlenmeleri anlatmaktadır (GERAY, 1999). 33

33 Kırsal Turizm Kavramı Kırsal kalkınmanın ana amacı kırsal nüfusun gelir düzeyini arttırarak yasam standartlarını yükseltmektir. Bu balgamda kırsal alanda islendirmenin arttırılması, insan kaynaklarının geliştirilmesi, kırsal nüfusun gelirini arttırıcı ekonomik etkinliklerin desteklenmesi, yasam kalitesinin iyileştirilmesi, etkili örgütlenme ve her düzeyde katılımcılık önem taşımaktadır (AKÇA, 2004). Kırsal alanların sosyo-kültürel, ekonomik ve çevresel yönden kalkındırılmasında kırsal turizmin önemli etkilerinin olacağı göz ardı edilemez. Bunlar arasında kırsal alanlardaki altyapı, sağlık ve eğitim gibi hizmetlerin sayısında ve kalitesindeki artış, kırsal alanlarda yasayanlara yeni is olanaklarının sağlanması, turizmin gelişmesi sonucu gelirlerin artması, kırsal alanlardaki kadınların çalımsa yaşamına etkin olarak katılması ve gelir artısı sonucu yasam standardının yükselmesi gibi birçok etmen sıralanabilir. (AHİPAŞAOĞLU & ÇELTEK, 2006). Dünya Turizm Örgütü nün 2020 Turizm Vizyonu yayınında, kırsal turizmde turiste sunulan ürünlerin göreceli olarak hala sınırlı olduğu fakat önümüzdeki beş ile on yıl içerisinde önemli derecede artacağı beklendiği belirtilmiştir. Bu dönemde kırsal turizme kitlesel bir kayma beklenmemekte ise de önümüzdeki dönemde kırsal turizmde gelişme trendinin yüksek olduğu açıkça ortadadır. (World Tourism Organisation, 2004). Doğal güzelliklerini, kıyılarını, denizlerini, tarihsel ve kültürel değerlerini, hatta kentlerini bile turizmde pazarlayan ülkeler, kırsal coğrafi ortamların ayrılmaz birer parçası olan kırsal yerleşmelerini de turizmde değerlendirmeye çalışmaktadır. Ülkelerin bazıları kıyılardaki yoğun baskıyı azaltmak üzere kırsal turizme yönelirken, bazıları da iç göçü önlemede, bölgelerarası gelişmişlik farklarını azaltmada bu turizm türüne başvurmaktadır. Bir kısmı ise turizme sunabilecekleri ortamların sınırlı olması nedeniyle gelir getiren yeni bir kaynak olarak kırsal turizmi benimsemektedirler. (SOYKAN, 2000). Günümüzde turistler, kitle turizmine katılmak yerine alternatif turizm seçeneklerinde yer almayı tercih etmektedirler. _İspanya da yapılan Geleceğin Turisti anketinin araştırma sonuçlarına göre geleceğin turisti olacak kişilerin kitle turizmine katılmak yerine alternatif turizmi tercih edecekleri görülmektedir. Bunlar çevreye duyarlı, kültürel ve yerel motiflere önem veren ve gittikleri mekânlarda doğallık arayan kişiler olacaklardır. Farklı beklentiler ile turizm olayına katılacak olan bu kişilerin gereksinimlerini karşılayacak olan turistik ürünlerin nitelikleri de doğal olarak farklı olacaktır. (SOYKAN, 2000). Kırsal alanlar; doğal ve kültürel yapılarıyla, özellikle kent insanının giderek artan tatil gereksinimine geçmişten günümüze cevap vermeye çalışmaktadır. Kent insanları, kırsal alanlara çoğunlukla; tatil amaçlı günübirlik ya da akraba-tanıdık ziyaretleri için gitmektedir. Özellikle kırsal yasam biçiminin çekiciliği, stres ve 34

34 baskı yaratacak sınırlamaların ve zorunlulukların olmayışı, buna karsın, kişilerin kendilerini özgür hissetmesini sağlayacak olanakların varlığı, günümüzde gerek hafta sonları, gerekse mevsimlik (yıllık) tatillerde bu ortamlara yoğun ziyaretleri beraberinde getirmiş, böylece Kırsal Turizm denilen bir turizm türü doğmuştur. (SOYKAN, 1999). Kırsal turizm basit olarak kırsal alanlara yapılan seyahat olarak tanımlanabilir. Ancak, araştırmalar kırsal turizmin daha karmaşık olduğunu göstermektedir. Kırsal alanlarda gerçekleştirilen turizmle ilgili, doğaya dayalı etkinlikler, festivaller, kültürel etkinlikler, tarımsal turizm, el sanatları ürünleri gösterilerini içeren örnekler Bulunmaktadır. Kırsal turizm bütün tarım turizmi aktivitelerini, eğitici seyahatleri, sağlık turizmini ve eko turizmi içeren çok yönlü karmaşık bir etkinliktir. (HEATER, 2011). Dünya turizm literatürü incelendiği zaman uzmanlar tarafından kırsal turizmin çiftlik turizmi (farm tourism), köy turizmi (village tourism), yayla turizmi (highland tourism), tarımsal turizm (agro-tourism), ekoturizm (ecotourism) gibi farklı isimlerle anlatıldığı görülmektedir. Bunun nedeni kırsal turizmin kapsamı hakkında ortak bir görüşe sahip olunmamasıdır. (ESENGÜN, AKÇA, & SAYILI, 2011). Kırsal turizm; genellikle bos vakit geçirme, rekreasyon ve çok az is amaçlı, aynı ülke ya da farklı ülkelerin kentli insanlarının kırsal alanları kullanımını içermektedir. Bununla birlikte, bu basit tanım çok sayıda ayrı ve karışık önemli farklılıklara işaret eder. Kırsal turizm, turistin sürekli ikamet ettiği evinden kilometrelerce uzaktaki bir ülkede uzun bir tatil ya da birkaç dakikalık uzaklıktaki kırsal alanda öğleden sonra gezisi seklinde olabilir. Bu tatiller kent yakınında olma ya da tura çıkmış olma, kültür ya da rahatlama, spor etkinliği gibi fiziksel memnuniyet amaçlı ya da aile ve akrabaları ziyaret gibi duygusal amaçlı olabilir. Bu farklılıklar kırsal turizmin tanımlanmasını ve genellenmesini zorlaştırmaktadır. (AHİPAŞAOĞLU & ÇELTEK, 2006). Kırsal turizm, kişilerin doğal ortamlarda dinlenmek ve değişik kültürlerle bir arada olmak amacıyla bir kırsal yerleşmeye gidip, orada konaklamaları ve o yöreye özgü etkinlikleri izlemeleri ya da katılmalarıyla gerçeklesen bir turizm türüdür. (SOYKAN, 1999). Türkiye de Kırsal Turizmin Gelişimi Türkiye de kırsal turizm denildiğinde çoğunlukla doğa yürüyüşleri ve doğa sporlarını içeren açık hava ve rekreasyon etkinlikleri, alışveriş ve günübirlik yeme içmeyi kapsayan günübirlik köy ziyaretleri anlaşılmaktadır. İstanbul ve İzmir gibi büyük kentlerin çevresinde, Muğla ve Antalya gibi turistik merkezlerde, Bursa ve Kastamonu (Safranbolu) gibi tarihi ve kültürel zenginliklere sahip yerleşim yerlerinin çevresinde, antik kentlerin yakınlarındaki köylerde bu yönlü bir kırsal turizmin geliştiği görülmektedir. (AKÇA, 2004). 35

35 Bu konuda ilk örnekler 1980 li yıllarda görülmüştür. İskandinav pazarına egemen olan Tursem Seyahat Acentesi kitle turizminin yanı sıra uzman tur operatörlüğü etkinliklerine de girişmiş ve Karadeniz Bölgesinde Ordu ılının çeşitli köylerinde bulunan köylüler ile anlaşarak konukların bir haftadan üç haftaya kadar değişen süreler içerisinde köy evlerinde ailelerin birer bireyi olarak kalmalarını sağlamıştır. Bu kapsamda gelecek olan turistlere kendi ülkelerinde kıs ayları boyunca Türkçe dersleri de verilmiştir. TURSEM m (1997) iflasından sonra uzun süre bu konuda çalışan başka bir seyahat acentesi olmamıştır. (AHİPAŞAOĞLU & ÇELTEK, 2006). Ülkemizde, son yıllarda yerel yönetimler ve sivil toplum örgütleri de kırsal bölgelerin tarihi, doğal ve kültürel değerlerini yerli ve yabancı turistlerin ilgisine sunarak kırsal turizmden yararlanma çabaları içerisindedirler. Bunlardan birkaçını aşağıda özetleyebiliriz: - Ürgüp Belediyesi Kapadokya yöresinin kırsal yaşamını tanıtmak amacıyla 50 milyon dolar bütçeli bir projeyi gerçekleştirmeye karar vermiştir. Bu proje kapsamında yerli ve yabancı turistler köy düğünlerine katılacak, geleneksel köy yemeklerini pişirecekler, inek ve koyun sağarak kırsal yasamın içerisinde yer alacaklardır. - Ortahisar Belediyesi Kızılçukur Vadisinde günesin doğuş ve batısını turistlere izletmek amacıyla turlar düzenlemektedir. Her yıl bu turlara yaklaşık kişi katılmaktadır. - Kış döneminde Akdeniz, Marmara ve Ege Bölgelerindeki köylerde geleneksel deve güreşleri düzenlenmektedir. - Son yıllarda bazı turizm acenteleri ipek Yolu güzergâhında turlar düzenlemektedir. - Erzincan ve Muğla nın kırsal alanlarında profesyonel yamaç paraşütü yapılmaktadır. (AKÇA, 2006). Buğday Ekolojik Yasamı Destekleme Derneği tarafından Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) Küresel Çevre Fonu (GEF /Global Environment Facility) Küçük Destek Programı (SGP/Small Grants Programme) desteğiyle yürütülen TaTuTa (Ekolojik Çiftliklerde Tarım Turizmi, Gönüllü, Bilgi ve Tecrübe Takası) Projesi çerçevesinde adresinde hizmete giren internet sayfasında Türkiye nin farklı bölgelerindeki 32 ayrı noktada yer alan 69 çiftliğin ayrıntılı bilgileri yer almaktadır. Bu çiftlikler Ekolojik Çiftlik Ziyaretleri dizgesine dahil edilmişlerdir. Bu projeyle; - Ekolojik yasam hareketinin içerisindeki gruplar ve bireyler arasındaki iletişimi güçlendirmesi, 36

36 - Ekolojik üretimin öncelikle kırsal nüfus için, doğal döngülerle dost, sürekli bir yaşamsal kaynak oluşturması yönünde sağlıklı örneklerin oluşturulması, -Kentte yasayan insa nların ekolojik çiftliklerdeki yasamı deneyimleyerek, ekolojik yasam ile ilgili sorumluluklarını içselleştirmesi ve böylece günlük yaşamında daha fazla uygulamaya sokması, - Tüketici ve üretici etkinliklerinde ilk elden ekolojik yöntem, deneyim ve bilgi paylaşımı, - Doğa dostu üretim ve tüketim modellerinin desteklenmesi yoluyla, toprak, hava su kalitesinin, biyolojik çeşitliliğin, iklimlerin ve diğer doğal döngülerin sağlıklı bir biçimde sürdürülmesine katkı amaçlanmıştır ( tatuta/kilavuz.php, 2011). ECEAT (Avrupa Ekolojik ve Tarımsal Turizm Merkezi) üyesi olan Buğday Ekolojik Yasamı Destekleme Derneği nin internet sitesinde Türkiye de bulunan turizm çiftliklerinin özellikleri ve faaliyet gösterdikleri zaman dilimleri verilmiştir Dünyada Kırsal Turizm Kırsal turizm tamamıyla yeni bir kavram değildir. 19. yüzyılda gelişen ve büyüyen endüstri kentlerinin stresine ve bakımsızlığına tepki olarak kırsal alanda turizm etkinlikleri gelişmeye başlamıştır. Hatta bazı yazarlar kırsal alanın romantikliğini eserlerine yansıtmıştır. Bu dönemlerde bazı demiryolu şirketleri de yatırımlar yaparak bu gelişmekte olan turizm çeşidine hizmet vermiş ve kentsel alanlarda yasayanların kırsal alana daha rahat ulaşabilmelerini sağlamayı amaçlamışlardır. Özellikle Alpler ve Amerikan ve Kanada Rockies dağları yapılan demiryolu yatırımları ile kırsal turizmin ilk öncüleri sayılabilir. (Tourism Strategies and Rural Development, 1994). Dünyada birçok ülkenin ulusal turizm yönetimi kırsal turizmin önemli ve gelişen bir sektör olduğunu kabul etmesine karsın özellikle kırsal turizmle ilgili istatistikî bilgi toplayan ülkelerin sayısının azlığından dolayı kırsal turizmin rakamsal boyutları ile ilgili bilgilere ulaşmak oldukça zordur. Bu nedenle sadece bazı kırsal alanlar için yapılmış olan çalışmalardan birtakım sonuçlar çıkarmak gereklidir. Örneğin, Amerika nın Wyoming, Montana ve Idaho eyaletlerinde kırsal turizmle uğraşan isletmelerin sayısı 1985 yılında 5 iken 1992 yılında 90 a ulaşmıştır. Avustralya nın Outback Queensland bölgesinde ise düzenlenen yıllık raporlardan ziyaretçi sayısının yılda %20 oranında arttığı görülmektedir. (Tourism Strategies and Rural Development, 1994) lerin ortasında Avrupa Komisyonu nun, Avrupa da turizm alışkanlıkları üzerine yaptığı bir araştırmada kırsal turizme olan eğilimler saptanmaya çalışılmıştır. 37

37 Bu araştırmaya göre; kırsal turizmin geliştiği ülkelerde genellikle insanların en az 1/3 ü tatillerini geçirmek amacıyla kırsal alanlara gitmektedir. Hollanda da tatile çıkanların %39 u birinci tatil yeri olarak kırsal alanları seçmekte, İngiltere de ise nüfusun 3/4 ü yılda en az bir kez kırsal alanları ziyaret etmektedir. Yine aynı çalışmanın verilerine göre; Avrupalı turistin kırsal kesimde tatili tercih etmesinin nedenlerinin basında doğal alanların çekiciliği ve bozulmamış ortamlar olmaları, geçmişten izler taşımaları ve sıcak ilişkilerin kurulabilmesi gelmektedir. İyi eğitim alınış, kültürlü, yüksek gelir grubunda yer alan kişiler tatillerini birkaç bölüme ayırmakta, farklı yerlerde ve farklı turizm türlerine katılarak geçirmektedir. Bu grubun tatillerinde kırsal turizme ayrılan süre her geçen gün artmaktadır. Kırsal turizm çerçevesinde, Avrupa da 1987 yılında, konaklamayla ilgili istatistiklere bakıldığında, turistlerin en fazla; kır pansiyonları ve otellerde (%30), arkadaş evinde (%21) ve kırsal kampinglerde (%16) konakladığı görülmektedir. (SOYKAN 2000). Sanayileşmenin artması tarımsal üretimin yeterli kazanç sağlamaması dolayısı ile kırsal turizm kırsal alanların kalkınması için yeni bir strateji olarak değerlendirilmektedir. Örneğin Doğu Avrupa da geçtiğimiz on yılda yaşanan olaylar, hızlı bir kırsal issizliği tetiklemiş ve turizm, kırsal alanlarda ekonomik gelişmeyi canlandıracak bir katalizör, geri kalmış bölgelerin yasayabilmesi için bir araç ve kırsal yerel toplumun yasam koşullarını geliştirecek bir etkinlik olarak belirlenmiştir. (BRIEDENHANN & EUGENIA, 2004). Yukarıda da belirtildiği gibi, Avrupalılar kırsal turizmi, kırsal kalkınma bazında, hatta bazı yörelerin kalkınmasında yönlendirici bir güç olara düşündükleri için, çok geniş çaplı bir örgütlenmeyle kırsal turizmi yönetmekte, çeşitli ulusal ve uluslararası dernekler altında birleşmektedirler. Bunlardan biri olan Uluslararası Kırsallık-Çevre Kalkınma Derneği (International Rural and Ecological Development Assocıatıon:R.E.D) bünyesinde tarım-çevre-turizm adına sınırlar ötesi gruplarla ortaklasa seminerler düzenlenmektedir. (AHİPAŞAOĞLU & ÇELTEK, 2006). Fransa da Kırsal Turizm Fransa da kırsal turizmin 1950 li yıllardan itibaren bir ekonomik etkinlik olarak desteklenmeye başlamasıyla, özellikle 1960 lardan sonra kırsal dünya ve tarım için yeni bir şans kapısı açılmıştır. Son yıllarda kırsal alanların düzenlenmesinde turizmden sosyal ve ekonomik açıdan en çok yararlanmak üzere, bir dizi izlenceler devreye sokulmuştur. Ayrıca 1970 li yıllardan itibaren devlet ve yerel yönetimlerin kırsal düzenleme konusunda uyumlu çalışmaları ve eşgüdüm girişimleri sonucunda; yeşil Tatil Köyleri kurulmuştur. Yine aynı yıllardaki çalımsalar sonucunda, ulusal ya da bölgesel parklar (bu parklar, kırsal turizmin tamamlayıcısıdırlar), suyla ilgili düzenlemeler (kent insanının dinlenme gereksinimi için kısa süreli tatillerinde gidebileceği, göl ve baraj kıyılarında dinlenme-eğlenme tesislerinin kurulması gibi) 38

38 ile aile pansiyonları oluşturulmuştur (SOYKAN, 2000). Fransa da kırsal turizm, aile boyutunda mikro-isletmelerden başlayarak ulusal boyuta varan çok iyi bir örgütlenme vardır. Sektör, çok sayıda yerel ve ulusal federasyondan oluşmuştur. CPTR (Kırsal Turizm Daimi Konferansı) ise, kırsal turizm federasyonları ile kamu yönetimi arasındaki ilişkileri düzenleyen bir girişimdir. Bu kırsal halk sektörü, Turizm Bakanlığı (politika), Tarım Bakanlığı (agriturizm ve kırsal turizm) ve diğer Bakanlıkların (arazi düzenlemesi, projeler, Öncelikli bölgeler, açık hava bos zaman sporları, sürdürülebilir turizm) himayesindedir. Ülkede, kırsal otel yatağı, 50 bin kırsal konut, 30 bin misafir evi, 37 bin tatil köyü, 28 bin turizm evi, 308 bin çadır yeri, kırsal turizme hizmet vermektedir. Ülkede kırsal turizmi geliştirme politikası 4 eksende toplanmıştır: - Yerel halkı ve turisti buluşturmak, - Aktörleri yakınlaştırmak. (federasyon üyeleri ve pazarlama aktörleri), - Girişimleri etkin kılmak, - Sorumluları harekete geçirmek (SOYKAN, 2006). İtalya da Kırsal Turizm İtalya nın gelişmiş kuzey kesimi ile kırsal etkinliklere dayalı güneyi arasında ikiye bölünmüşlük evvelki yıllarda oldukça güçlü idi yılında aktif nüfusun yalnızca %10 unun tarım kesiminde çalıştığı İtalya da, yılları arasında 5 milyon İtalya nın topraklarını terk ettikleri belirlenmiştir. Bu toprak terki karsısında, Ulusal Tarım ve Turizm Derneği kurularak, Agri-tourismo (tarımsal turizm) fikri ortaya atılmış, tarımla uğraşanların evlerinin odalarını kiraya vermeleri, yerel ürünlerini ticarileştirmeleri gibi amaçlar benimsenmiştir. İlerleyen yıllarda bazı bölgelerden (özellikle Abruzzia) göçün yavaşladığı, çiftçilerin turistik islere yöneldikleri görülmüştür. Diğer taraftan bazı yerlerde (Tuscany, Umbria, Latium, Liquria vb.) köy evleri ikinci konut olarak değişime uğramış ya da kırsal alanlara yeni villalar yapılmıştır (SOYKAN, 2000) Bugün İtalya da kırsal turizm, çiftliklerle yakından ilişkili olduğu için daha çok tarımsal turizm ya da çiftlik turizmi adıyla anılmaktadır. İtalya daki çiftlik turizmi uygulamalarından bir örnek vermek gerekirse; Latium bölgesinde bir çiftlikte; ziyaretçilere çiftlik kampinginde konaklama, atla gezi, gölde balık avlama olanakları sunulmaktadır. Çiftlik, turistlerin pazar günü yürüyüş yaptıkları, çok güzel bir ortamda bulunmaktadır. Çiftlikte baslıca işlevsel binalar; tarihi 15. yüzyıla inen büyük merkezi bir ev, hala dinsel törenlerin yapıldığı eski bir kilise, çiftlik hayvanlarının etlerinin satıldığı bir kasap dükkanı ve geleneksel yemekler sunan 50 masalı bir restorandır. Ailenin böyle bir girişimde bulunma nedeni ise; gelir azlığı, çiftlik ürünlerinin yerinde satılabilir özellikte olması, var olan kasap dükkanlarının turistlerle 39

39 eskiden beri kurmuş olduğu sıcak ilişkiler ve ağırlamaya uygun bir ortam seklinde açıklanmaktadır. Kısacası tarımsal turizm, çiftlik ürünlerini en iyi biçimde değerlendirme aracı olarak görülmüş ve sonuçta başarıya ulaşılmıştır(soykan 2000). İtalya da kırsal turizm 1980 lerden sonra pek çok kişi tarafından keşfedilmiştir. Kırsal turizmi, seçenlerin büyük kısmını yetiksinler oluşturmaktadır. Onların da % 60 ını aileler meydana getirmektedir. Bu haliyle, İtalya da kırsal turizm aile ile yetişkin turizmi olarak açıklanabilir yılında tarımsal turizm, yatak kapasitesine sahipti ve bu turizm türüyle ilgili çiftçiden i, ikinci etkinlik olarak turizmi sürdürüyorlardı. Bugün Tatil çiftliklerinin sayısı 13500, yatak sayısı ise 150 bindir. _İtalya nın agriturizmde en gelişmiş ve en ünlü bölgesi Toskana dır (3204 tatil çiftliği, ülkenin % 30 u). Turistlerin % 25 i yabancıdır (Toskana da % 50). Kırsal turizme 2004 yılında merkezi hükümet 441 milyon Euro finansal destek vermiştir. Pazarlamada, e-pazarlamanın payı % 40 dır. (SOYKAN, 2006). İspanya da Kırsal Turizm İspanyada kırsal alanlardan özellikle Madrid ve Barselona gibi kentsel alanlara göç sanayileşmiş Avrupa ülkelerindeki göç sürecinden daha sonra, 1950 li yılların ortalarından 1980 li yıllara kadar görülmüştür. Kırsal turizm 1960 lı yıllarda ucuz bir tatil çeşidi olarak görülmeye başlanılmış, bu dönemde binaların onarımı ve konuklara verilen hizmetin kalitesinin arması için bazı yardımlar yapılmıştır. Ancak İspanya kırsal turizmdeki gelişimin son 20 yıl içerisinde gerçekleştirmiştir yılında 1074 olan kırsal turizm isletmesi, her yıl artarak 2003 yılında 6534 e ulaşmıştır. Bu gelişimin altında yatan nedenler iki baslıkta değerlendirilebilmektedir; - Kırsal alanda karşılaşılan hızlı nüfus kaybını önlemek ve kırsal alandaki nüfusu sürdürülebilir bir seviyede tutmak için kırsal turizmin hızlı bir biçimde kabul edilmesi ve yeni kırsal ekonomi Avrupa nın diğer kısmında olduğu gibi aile isletmelerine dayandırılması ve kırsal turizmle birlikte çiftlik etkinliklerinin ve kırsal ekonominin çeşitlendirilmesinin amaçlanması, - Kitle turizminin özellikle _İspanya gibi kitle turizmin önemli olduğu bir ülkede çevre ve doğal kaynaklar üzerinde oluşturduğu olumsuz etkiler hakkında çevreci bilincin oluşması. (Canoves, Montserrat, Priestley, & Asuncion, 2004) Özellikle 1990 dan sonra yayınlanan raporlarda da kırsal alandan kentsel alanlara olan göçün azaldığı, kırsal ekonominin çeşitlendiği ve kırsal turizm etkinlikleri ile kentte ve kırda yasayan insanlar arasında olumlu yönde kültürel alışveriş yapıldığı belirtildiğinden _İspanya da kırsal turizmin amacına ulaştığını söyleyebiliriz (Canoves, Montserrat, Priestley, & Asuncion, 2004) 40