Sosyal Yardım Alanında SYDV ve STK İşbirliği, Sorunlar, Çözüm Önerileri

Transkript

1 T.C. BAŞBAKANLIK SOSYAL YARDIMLAŞMA ve DAYANIŞMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Sosyal Yardım Alanında SYDV ve STK İşbirliği, Sorunlar, Çözüm Önerileri Sosyal Yardım Uzmanlık Tezi Hazırlayan Ozan İLTER Tez Danışmanı Dr. Selim COŞKUN Ankara Haziran 2009

2 Baskı Tarihi: 31 Ağustos 2010

3 İçindekiler Kısaltmalar...4 Tablolar...6 Özet...7 Giriş...9 Birinci Bölüm Sivil Toplum, Stk ve Sosyal Yardım Alanında Sivil Toplum-Devlet İşbirliği SİVİL TOPLUM TANIMI STK Tanımı Dünyada Sosyal Yardım Alanında Sivil Toplum-Devlet İşbirliği Kâr Amacı Gütmeyen Sektör Rejimleri Batı Avrupa Vakıfları İngiltere Örneği Doğu Avrupa Örneği ABD Örneği...39 İkinci Bölüm Türkiye de Sivil Toplum OSMANLI DÖNEMİ VE OSMANLI DA VAKIFLAR Cumhuriyet Dönemi Öncesi Sonrası STK lar ve Yoksullukla Mücadele Eğitim STK ları...60

4 Üçüncü Bölüm Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarına Yönelik Anket Uygulaması UYGULAMANIN AMACI, HEDEFLERİ VE YÖNTEMİ ANKETİN HAZIRLANMASI VE UYGULANMASI ANKET SORULARININ DEĞERLENDİRİLMESİ İşbirliğinin Sonuçları Üzerine Düşünceler Strateji ve Planlamaya İlişkin Görüşler STK larla İlgili Düşünce ve Beklentiler AB Süreci İşbirliği Alanları Sorunlar...73 Sonuç...76 Kaynakça

5 Kısaltmalar STK: Sivil Toplum Kuruluşu UNDP: BM Kalkınma Programı ODI: Denizaşırı Kalkınma Enstitüsü IFRC: Uluslararası Kızılay ve Kızılhaç Hareketi EAPN: Avrupa Yoksullukla Mücadele Ağı FEASTSA: Evsizlerle Çalışan Ulusal Dernekler Avrupa Federasyonu GSYİH: Gayrı Safi Yurt İçi Hâsıla NCVO: İngiltere Merkezli Gönüllüler Ulusal Konseyi AP: Avrupa Parlamentosu WINGS: Uluslararası Bağış Desteği İnisiyatifi LÖSEV: Lösemili Çocuklar Vakfı ÇYDD: Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği 5

6 Tablolar Tablo 1: Kâr amacı gütmeyen sektör rejimleri...30 Tablo 2: Avrupa daki başlıca vakıf tipleri...32 Tablo 3: Boyutlarına göre vakıflar...33 Tablo 4: Vakfın STK larla yaptığı işbirliğinin faydasıyla ilgili kanaatler...64 Tablo 5: Vakfın STK larla yaptığı işbirliğinin ulaşılan vatandaş sayısını değiştirip değiştirmediğiyle ilgili düşünceler...65 Tablo 6: STK larla sosyal yardım alanında işbirliğinin geliştirilmesi durumunda ulaşılacak yoksul vatandaş sayısının değişip değişmeyeceğiylealakalıkanaatler tablosu...65 Tablo 7: İşbirliğinin planlı yürütülmesiyle ilgili fikirler...66 Tablo 8: İşbirliğinde belirli bir strateji olup olmadığına ilişkin görüşler...66 Tablo 9: Başka bir STK yla işbirliği yapılırsa faaliyetlerin daha etkin ve verimli olup olmayacağıyla ilgili kanaatler...67 Tablo 10: Sosyal yardım alanında en çok işbirliği yapılmak istenen STK lar...68 Tablo 11: İşbirliğinin geliştirilmesi için STK ların yapısal değişikliğe gidip gitmemesi gerektiğiyle ilgili düşünceler...69 Tablo 12: STK larla veri paylaşımı...69 Tablo 13: İşbirliği önerisinin ilk kimden geldiğini belirten tablo...70 Tablo 14: Farklı kurumlardan mükerrer yardım alınıp alınmadığıyla ilgili tablo...70 Tablo 15: Sorun yaşanıp yaşanmadığıyla ilgili tablo...70 Tablo 16: AB katılım sürecinin işbirliğini artırıp artırmadığıyla ilgili düşünceler...71 Tablo 17: İşbirliği alanları...72 Tablo 18: İşbirliği yapılan kurumlar...72 Tablo 19: Sosyal yardım uygulamalarının en önemli eksikliği...73 Tablo 20: SYDGM nin yardım faaliyetlerindeki eksiklikleri

7 ÖZET Hem Selçuklu hem de Osmanlı da asırlarca vakıfların eğitim, sağlık, din ile yol, köprü, kanal, saray, hamam, han, bent inşasında merkezi idareyle sorumluluk paylaştığı görülmektedir. Osmanlı İmparatorluğu nda sosyal yardım devletin asli işlerinden değildir. Devletin bizzat içinde olmadığı, fakat düzenlemesiyle dolaylı olarak iştirak ettiği sosyal yardım hizmetleri, Osmanlı döneminde Fütüvvet, Ahilik, meslek örgütleri (loncalar), aile içi yardımlaşma ve dinsel temele dayalı öteki hayır kurumları tarafından yürütülmüştür. Günümüzde de miras kalan bu geleneğin benzer ve farklı biçimleri devam etmektedir. AB, globalleşen dünya, neoliberal politikalar, hükümetler ve diğer birçok faktörle yoğrulan sosyal yardım sektörü, yer ve zamana bağlı olarak şekil değiştirmektedir. Bu çalışmanın amacı, dünyada ve Türkiye de sosyal yardım alanında STK lar ve devlet arasındaki işbirliği örneklerinden yola çıkarak ülkemizde hâlihazırdaki durumu ortaya koymaktır. Sosyal yardım sahasında SYDV ler ve STK lar arasındaki işbirliğinde yaşanan sıkıntılar incelenerek bu problemlere çözüm önerileri getirmek hedeflenmiştir. Türkiye nin özellikleri gereği sivil toplumun gelişme döneminde olduğu da göz önünde bulundurulduğunda sivil toplum ve STK nın tanımı daha ziyade devletin AB sürecindeki uygulamalarından etkilenecektir. Sivil toplum belli bir seviyeye gelene kadar sosyal yardım alanında işbirliği beklenen seviyede gerçekleşmeyebilecektir. Bu süreçte devlete önemli görevler düşmektedir. 7

8

9 GİRİŞ Genel anlamda sivil toplum devletin vesayet ve denetiminden uzak, öz yapılanmasını sağlayabilen gönüllü çalışma alanlarıdır. Son 20 yılda sivil toplum ekonomik, sosyal ve siyasi gelişmelere bağlı olarak boyut, faaliyet ve şekil değiştirmiştir. Sivil toplum günümüzde savunuculuk, lobicilik, insan hakları, çevre, eğitim, sağlık gibi çok çeşitli alanlarda faaliyette bulunmaktadır. Kimi ülkelerde politik baskı aracı olabilmekte, yasama faaliyetlerini etkileyebilmektedir. Sivil toplumun faaliyet gösterdiği sahalardan birisi de yoksulluktur. Globalleşmenin de etkisiyle sosyal devlet uygulamalarının etkisinin azaldığı günümüzde STK lar bazen devletin ulaşamadığı alanlara müdahale edebilmekte, devletle karşılıklı etkileşim içinde uluslararası arenada önemli birer aktör olmaktadırlar. Bazı sahalarda devletin rolünü almaktadırlar. BM ve diğer bazı uluslararası kuruluşlar da bu konuda STK ları destekleyici bir yol takip etmektedir. STK lar sosyal dayanışma ağlarını da güçlendirmektedir. Örgütlü sivil toplumun yoksullukla mücadele yöntemleri 1990 lardan itibaren ciddi değişimler göstermiştir. Ülkemizde de sosyal yardım konusunda devletle STK ların etkileşimini destekleme ve arttırma adına çeşitli yasal düzenlemeler yapılmış ve 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanununun 7. maddesinin 2. fıkrasını değiştiren 5263 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunun 19. maddesiyle Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının Mütevelli Heyetlerinde STK temsilcilerinin yer alması sağlanmıştır sayılı Kanunla yine aynı amaca uygun olarak Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği ve Dış İlişkiler Dairesi tesis edilmiştir. SYDGM seviyesinde bazı işbirlikleri ortaya konmakla birlikte daha çok SYD Vakıflarının STK larla birçok başarılı çalışma ortaya koyduğu, yoksul vatandaşlarımıza bu yolla faydalı olabildiği görülmektedir. Bu işbirliği AB 9

10 sürecinin de tesiriyle giderek artmakta, bir bölgede uygulanan SYDV-STK çalışması diğer il ve ilçelere de örnek olabilmektedir. Söz konusu süreçte AB proje uygulamalarına zihinsel ve fiili olarak uyum sağlayan bir kesim ortaya çıkmıştır ve bu kesim gelişmektedir. AB süreci etkili olmasına rağmen Türkiye de sivil toplum ve onun örgütleri sadece AB etkisiyle dönüşmemektedir. Bununla beraber, AB bu dönüşüm ve diğer aktif ve etkili aktörler arasındaki en büyük etkenlerden biridir Helsinki zirvesinden sonra Türk hükümetleri sivil toplumun gelişmesi konusunda daha istekli davranmaya başlamışlardır. Türkiye de sivil toplumun Batı ülkelerine göre daha çok devlet etkisiyle şekillendiği, ülkemizde tamamen batılı anlamda bir sivil toplum örneği olmadığı görülmektedir. Bu çalışmada ülkemizde de etkinlik ve önemi gittikçe artan sosyal yardım alanındaki STK larla Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının işbirliği, bu işbirliğindeki sorunlar ve çözüm önerileri ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde sivil toplum tanımı, STK ve sosyal yardım alanında sivil toplum-devlet işbirliği tartışılmıştır. Sivil toplum tanımının coğrafi ve tarihsel dönüşümü, sivil toplumun günümüzdeki görünümleri, işlevi, yoksullukla mücadele boyutu ele alınmıştır. STK tanımına değinilerek STK ların tarihi süreçteki dönüşümü, düşünürlerin bu kavrama kazandırdıkları felsefi ve entelektüel açılım, günümüzde kazandıkları anlam ve önem, uluslararası kuruluşların bu mana ve ehemmiyete katkıları incelenmiştir. Organize sivil toplumun aktivitelerindeki dini motivasyonlara değinilmiştir. Sivil toplum enstrümanlarının zayıflıkları yanında onları devlete göre avantajlı kılan özelliklerine dikkat çekilmiştir. Gönüllülük biçimlerindeki farklılaşma ve sekülerleşme temayülü tartışılmıştır. Dünyada sosyal yardım alanında sivil-toplum devlet işbirliğine değinilerek bu olgunun batı ve doğuda, farklı ülkelerde, farklı düzey ve biçimlerde ortaya çıktığı, Sovyetlerin yıkılmasından sonra çeşitli kırılmalar yaşandığı, STK ların sosyal içermeye destek sağladığı belirtilmiştir. Kâr amacı gütmeyen sektörler sınıfsal bakımdan incelenmiştir. Özelde İngiltere, ABD ve Doğu Avrupa örnekleri ele alınmıştır. 10

11 İkinci bölümde ülkemizde sivil toplum, tarihi, yoksullukla ilgisi ve bugünüyle tartışılmış, Osmanlı döneminden yola çıkılarak Türk sivil toplum geleneğini etkileyen İslam ve Batı kültürleri ortaya konmuştur. Osmanlı vakıfları üzerinde özel olarak durulmuştur. Ahilik, Fütüvvet, Bacıyan-ı Rum gibi köklü teşkilatlanmalar incelenmiştir. Cumhuriyet dönemi 1990 öncesi ve sonrası olarak iki ayrı başlıkta değerlendirilmiştir. Erken Cumhuriyetteki keskin değişimler, devlet destekli sivil toplum, 1990 larda yaşanan özgürlükçü ortamın tesiri tartışılmıştır. Ülkemizdeki STK ların yoksullukla mücadelesi ayrı bir başlıkta ele alınmıştır. Bu çerçevede çocuk ve kadınlara yönelik faaliyet gösteren STK lardan da söz edilmiştir. Önemli bir yer tutan eğitim STK ları da incelenmiş, eğitim alanındaki bu kuruluşların özelde seçtiği alanlara, sorunlarına değinilmiştir. Üçüncü bölümdeyse sosyal yardım alanında SYDV ler ve STK lar arasındaki işbirliğinin niteliği, sorunları, hangi alanlarda yoğunlaştığı, bu işbirliğine AB sürecinin etkileri, daha verimli bir işbirliği için neler yapılabileceği konusunda bir anket çalışması uygulanmıştır. STK larla ortak çalışmalar yürüten bazı SYD Vakıflarına gönderilen anket sorularına verilen cevaplar ise işbirliğinin sonuçlarına ilişkin düşünceler, strateji ve planlamaya ilişkin görüşler, STK larla ilgili düşünce ve beklentiler, AB sürecinin etkisi, işbirliği alanları ve sorunlar olmak üzere kategorize edilmiştir. Sonuç bölümünde sorunlara çözüm önerileri getirilmeye çalışılmıştır. 11

12

13 BİRİNCİ BÖLÜM SİVİL TOPLUM, STK VE SOSYAL YARDIM ALANINDA SİVİL TOPLUM-DEVLET İŞBİRLİĞİ Değişen dünya koşullarında STK ların önemi gittikçe artmakta, bu durum sosyal yardım alanında da STK lara atfedilen anlamı dönüştürmekte ve devletle işbirliğini geliştirmektedir. Ancak neoliberal uygulamaların tesiriyle sosyal devlet uygulamalarının tümüyle rafa kalkacağı düşünülmemelidir. Taraflar karşılıklı etkileşim neticesinde giderek birbirlerini destekleyici, güçlendirici ve tamamlayıcı olacaktır. 1.1.Sivil Toplum Tanımı Sivil toplum en genel düzeyde devlet iktidarının baskısı ve denetimi altında olmayan gönüllü örgütlerin yer aldığı alan olarak tanımlanmaktadır 1. Charles Taylor sivil toplum ile ilgili olarak 3 özelliği ön plana çıkarmaktadır. Bunlar özgür ve örgütlü olabilme imkânı, devlet vesayetinden özgür olarak 1 f%20keyman.doc

14 kendilerini yapılandırabilme imkânı ve de devlet politikasını etkileyebilme imkânıdır. Sivil toplum en genel haliyle; işletmeler, eğitim kuruluşları, gönüllü birlikler, medya, sendika ve çeşitli yardım amaçlı örgütlenmeler gibi yapıları içeren kuruluşlardır. 2 Bu kavram, birçok düşünürce geçmişten günümüze gelinceye kadar farklı açılardan değerlendirilmiştir. Bu kavram, ilk kez Antik Yunan da Aristo tarafından politika koinonia olarak öngördüğü yasalarla koruma altına alınmış özgür ve eşit yurttaşların siyasal toplumu (polis) karşılığı kullanılmış; daha sonra bu kavram Latince ye societas civilis olarak geçmiştir yüzyılda Avrupa da ilk kez toplumsal sözleşme kuramları bağlamında doğan sivil toplum, batı uygarlığı içinde kapitalizmin doğurduğu burjuvaziyle gelişmiş; devletle iç içe yaşayan ancak onunla özdeşleşmeyen hatta ona karşı koyabilen bir insan ilişkiler yumağıdır. 4 Sosyal hareketler, üçüncü sektör, kâr amaçsız örgütler, bağımsız savunma grupları gibi kavramlarla açıklanan sivil toplum kavramı, bunlar içinde en eski kullanıma sahip olup Haddenius ve Uggla nın deyişiyle daha çok otonom ve kendini yönetir bir dernekler düzenini açıklamaktadır. 5 Çağdaş dünyada sivil toplumun ortaya çıkışı incelendiğinde bazı düşünürlerin bunu batı kavramı olarak algıladığı görülmektedir. 6 Gellner İslami ve Marksist toplumlarda sivil toplumun (kuruluşların) oluşamayacağını ileri sürmektedir yüzyılda sivil toplum kavramı dünyadaki gelişmeler paralelinde İskoç 2 Yrd. Doç. Dr. Esra Demircan, Türkiye de Yoksullukla Mücadelede Kamu Kesiminin Rolü: Devlet Bütçesi İçerisinde Sosyal Transferlerin Payı, 2007, s. 7 3 Funda Gençoğlu Onbaşı, Sivil Toplum, İstanbul, Epokhe Yayınları, 2005, s M Tuncay, Sivil Toplum Kuruluşlarıyla İlgili Kavramlar, Sivil Toplum Dergisi, 2003, Yıl: 1, Sayı: 1, s. 4 5 Abdülkadir Şenkal, Kürselleşme Sürecinde Sosyal Politika, İstanbul Alfa Yayınları: 1628, 1. Basım, 1995, s AB ye Giriş Sürecinde Türk Sivil Toplum Organizasyonları-Emine Derya Baykal-Sabancı Üniversitesi-Yük Lis. Tezi-2007 sayfa 22 7 Bahattin Akşit, Sivil toplumda uzlaşmacı düşünce yaygınlaştırılmalı Sivil Toplum Dergisi, Yıl: 1 Sayı: 1 Ocak-Şubat-Mart 2003, s. 8 14

15 aydınlanmasının öncülerinden David Hume, Adam Ferguson, Adam Smith ve Hegel gibi düşünürlerin çabasıyla entelektüel ve felsefi bağlamda olgunlaşmış ve farklı açılımlar kazanmıştır. 8 Keyman a göre sivil toplum kavramının farklı siyasi, ekonomik ve kültürel söylemlerin kullanım alanına girmesiyle bu kavramın esas işlevleri ve taşıdığı temel ahlaki ve siyasi değerlerinin ne olduğu da muğlâklaşmıştır. Bu muğlâklaşma süreci bir yandan sivil toplum örgütlerinin kendi aralarındaki ilişkilerde ciddi sorunlara yol açarken; diğer taraftan sivil toplum kavramının suistimaline yönelik bir kullanış biçimine de yol açmış, siyasi, kültürel ve ekonomik aktörlerin kendi iktidar ve çıkarlarına dayalı söylemlerini meşrulaştırma sürecinde kullanılmıştır. 9 Geçmiş yüzyıllardan günümüze kadar olan süreçte yaşanan gelişmeler bu kavramın da günün koşullarına göre biçim almasına sebep olmuştur. 10 Çağımızda sivil toplum örgütlerinin gündeme gelmesinde kendisine önemli fonksiyonlar yüklemesinin nedenleri bulunmaktadır: 1- Günümüz toplumlarında, geleneksel toplumlardaki dayanışmanın ortadan kalkması, bireyselliğin son derece öne çıkması ve insanların bu eksikliği hissetmeye başlaması onları çeşitli alanlarda dayanışmaya itmekte ve örgütlenmelerini sağlamaktadır. Böylece birey, gereksinim duyduğu aidiyet duygusunu geliştirme olanağına sahip olmaktadır. 2- Gelişen iletişim teknolojileri sayesinde, belli bir konu etrafında örgütlenme, kamuoyu oluşturma ve talepleri dile getirme kolay hale gelmiştir. 3- Devletin ideolojik ve ekonomik alanda küçülmesi, buna karşılık hizmet alanlarında daha etkin ve verimli olması yönündeki beklentiler giderek artmaktadır John Keane, Demokrasi ve Sivil Toplum, (Çev: Erhan Akın), İstanbul 1994, s E.Fuat Keyman, Avrupa da ve Türkiye de Sivil Toplum, Avrupadaveturkiyedesiviltoplum.doc, Yrd. Doç. Dr. Ahsen Armağan, Yrd. Doç. Dr. Bilgehan Gültekin, Bilgi Toplumunda Sivil Toplum Kuruluşlarının Değişen Misyonu, 2007 IV. Uluslararası Sivil Toplum Kuruluşları Kongresi Bildiriler Kitabı s Biber, 2006; s

16 Sivil toplum ve onun en canlı elemanlarından olan sivil toplum örgütleri 1980 lerden sonra içinde barındırdığı dinamikler (Yurttaşlık hakları, çevreci, feminist, anti nükleer, barış hareketleri vb.) nedeniyle gerek Batıda gerekse gelişmekte olan ülkelerde büyük itki oluşturduğu için yeni anlamlar kazanmaya başlamıştır. 12 Sivil toplum değişik ülkelerde, değişik zamanlarda, değişik görevler üstlenmektedir. Devletin bazı görevlerini üstlendiği zaman tamamlayıcıdır. Sivil toplum ve devlet birbirinin düşmanı ya da rakibi değildir. İdeal durum sivil toplumun devletin eleştirel arkadaşı olduğu durumdur. Eleştirel arkadaş modeli iki aktörün mesafe ve yakınlığını dikkate almaktadır. Sivil toplum devlete daha iyi hizmet için yardımcı olmaktadır. Politika yapma sürecine katılabilmektedir. Devletin karşısında muhalefet partisi ya da devletin yardımcı birimi gibi davranmamaktadır. Gerekli gördüğünde devletin kararları hakkında yapıcı eleştiriler yapmaktadır. Devletle etkileşim içindeyken organizasyon özerkliğini her zaman muhafaza etmektedir STK Tanımı Sivil Toplum Kuruluşları (STK lar) Kamu yararına çalışan ve bu yönde kamuoyu oluşturan, kar amacı gütmeyen, demokratik bir işleyişe sahip, bürokratik donanımdan uzak ve belirli toplumsal amaçlara ulaşmak için gönüllü olarak bir araya gelen bireylerden oluşan örgütlenmeler olarak tanımlanmaktadır 14. STK; çevre, sağlık, kadın, gençlik, çocuk, özürlüler, hayır ve yardımlar, çalışma hayatı, insan hakları vb. alanlarda ortaya çıkan sorunları ve söz konusu sorunların çözümüne yönelik önlemleri amaç edinen, gönüllülük esaslı oluşumlardır. 15 STK lar ezilenlerin ve dışlananların istemlerinin meşru 12 Armağan ve diğerleri, s Baykal, sayfa Demiral, 2007, s Yavuz Atar, Demokratik Sistemde Sivil Toplumun Fonksiyonu ve Sivil Toplum Devlet Düalizmi Yeni Türkiye, Sayı: 18, Kasım Aralık, 1997, s

17 sesidir. 16 Birçok STK yoksullukların, ezilenlerin yani küreselleşme sürecinden olumsuz etkilenen toplumların, toplum kesimlerinin sesi olma iddiasını taşımaktadır. 17 Bir STK, dürüst, adil, saygılı, güvenilir, sorumluluk sahibi ve hesap verebilir olmalıdır. Bu nitelikler, program yürütme, yönetişim, insan kaynakları, para yönetimi, kaynak oluşturma gibi sahalarda aynı düzeyde ahlaki ve saydam biçimde uygulanabilmelidir. Bir STK, destekçilerine, topluma, hizmet verdiği kitleye, üyelerine, gönüllülerine ve çalışanlarına karşı sorumluluklarını saptamalı ve yerine getirmelidir. 18 Yeni liberal politikaların sosyal devlet politikalarını tamamen ortadan kaldırdığı iddialarına karşın, sosyal sorunların çözümüne ilişkin liberal görüşlerin, sosyal risklere karşı bireysel sorumluluğu, sosyal sigorta alanında kalite için devlet ile özel sektörün rekabet etmesini, ayrıca kamusal sosyal yardımlarda devletin yanında, sosyal nitelikli hayır kuruluşlarının yer almasını teşvik ettiği görüşü akla daha yatkın görülmektedir. Son yıllarda artan sosyal sorunlar nedeniyle devletler, örgütlü sivil inisiyatifin katkılarına daha fazla ihtiyaç duyduklarından, sosyal amaçlı STK lara rakip olmaktansa onları sosyal ortak olarak görmekte ve destek vermektedirler. 19 Sivil Toplum Kuruluşları, devletlerin geleneksel sınırlarının önemini yitirdiği, devlet merkezli yaklaşımların rafa kalkmaya başladığı ve devlet dışında gelişen alanın olağanüstü büyüdüğü bu ortamda, ulusal ölçeği aşarak küresel ölçekte rol ve etkinlik kazanmaya başlamıştır. 20 Dünyada siyasi yöne- 16 Stromquist, 1998, s Yrd. Doç Dr. Barış Çoban, Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Küreselleşme Sürecinde Demokrasi Mücadelesi: Sivil Toplum Kuruluşları ve Yeni Toplumsal Hareketler, 2007, s Levent Eraslan, Türkiye de Eğitim Alanında Sivil Toplum Örgütlenmesi Bağlamında Eğitim STK larının Yapısal Özellikleri ve Bir Kategorileşme Denemesi, 2007, s Ali Seyyar, Sosyal Siyaset Açısından Yoksulluğa Karşı Mücadele, koprudergisi.com/index.asp?bolum=eskisayilar&goster=yazi&yazino=642) Soner Karagül, Küresel Bir Aktör Olarak Uluslararası Sivil Toplum Kuruluşları: Uluslararası Politikadaki 17

18 timler geleneksel bazı görevlerini artık piyasa ekonomisine ve sivil topluma devretmektedirler. 21 Halen yoksullukla ya da yoksulluğun sonuçları ile ilgili çalışmalar yürüten pek çok STK uluslararası yardım programlarının projecilerine dönüşmüş ve sosyal devlete alternatif olmuşlardır. 22 Önemli olan devlet sivil toplum ilişkisinin sınırlarının çok iyi çizilmesidir. Yoksulluğu önleme konusunda, devlet ile STK ilişkisi ne devletin STK ların mevcudiyetini sona erdirecek bir baskı aracı olması (ya da bunların amaç dışı kullanılması) ne de devletin tamamen tasfiyesi ve STK ların önünde hiçbir engelin kalmaması şeklinde kesinlikle yorumlanmamalı; devletin STK lar üzerindeki koruyucu, düzenleyici ve denetleyici işlevlerinin aynen düzenli bir şekilde sürdürülmesi kaçınılmaz gözükmektedir. STK lar devletin zaman zaman eksik ya da etkisiz kaldığı alanlarda özellikle sosyal konularda bilhassa da yoksulluğu önleyici politikalarda onu tamamlayan ve geliştiren hedef ve ilkelerle ona yardımcı olacak şekilde katkıda bulunabilirler. Bu da sadece ulusal düzeyde değil küreselleşmeye bağlı olarak uluslararası arenada da cereyan edebilmektedir. Bu politikaların belirlenmesinde zaten BM, Dünya Bankası, AB gibi uluslararası kuruluşlar da belli ölçülerde STK ların görüş ve beklentilerini dikkate alarak hareket etmektedir. 23 UNDP, yoksulluğun azaltılmasında devlet ve özel sektör kadar STK lara da büyük önem vermekte; bu amaçla Milenyum Kalkınma Hedefleri ne ulaşmada ve tüm insanların yaşam standartlarının yükseltilmesinde STK ları temel aktörlerden biri olarak kabul etmektedir. Denizaşırı Kalkınma Enstitüsü (ODI) yoksulluğu azaltmak için çift anahtar tedbirden bahsetmektedir: Bun- Rol ve Etkinlikleri, , s Erol Çakmak, Yerel Ekonomi ve Bölgesel Kalkınma Ajansları, Birinci Baskı, İmaj Yayınevi, Ankara, 2006, s Suzan Oktay, Serbilgül Bakır ve Yasemin Kotan, Sivil Toplum Örgütleri-Uluslararası Yardım Programları ve Yoksulluk, Yrd. Doç. Dr. Mustafa Önen, Yoksullukla Mücadelede Malatya daki Dernekler ve Kamu Kurumları Üzerine Bir Araştırma, IV. Uluslararası Sivil Toplum Kuruluşları Kongresi, Bildiriler Kitabı, s

19 lardan biri, eşitsizliklerin azaltılması, diğeri ise gelir farklılıklarının azaltılması yoluyladır. Bunda da hiç kuşkusuz devlet ile STK lara çok büyük roller düşmektedir. 24 Özellikle AB ülkelerinde sektörler arası ortaklığa özel önem verilmektedir. AB ye üye olma yolundaki ülkelerden de sektörler arasındaki ortaklığı geliştirmeleri beklenmektedir ve bu yöndeki projeler AB tarafından finanse edilmektedir. 25 Sivil toplum kuruluşlarının bir başka fonksiyonları, yardımseverler ile ihtiyaç sahibi insanları buluşturarak sosyal bütünleşmeye katkıda bulunmaktır. 26 Yoksullukla mücadelede temel yönelim; dayanışma ağlarının güçlendirilmesidir. Bu dayanışma ağları ise; STK lar tarafından sağlanacaktır. 27 STK ların sosyal diyalog içinde çok önemli bir rol oynayacakları açıktır. Sosyal diyalog sürecinde STK lar belirli bir rol alırken, sesini iyi duyuramayan kesimlerin seslerini duyurmak durumundadırlar. 28 STK ların yoksullukla mücadeledeki diğer bir önemli işlevi ise sosyal içerme kavramıyla somutlaşan ve toplumdaki yoksul ve sorunlu bireyleri topluma kazandırma amacıyla gerçekleştirilen faaliyetlerdir. Bu faaliyetler, uzun dönemde yoksulluğun ortadan kalkması ve yoksul bireylerin toplumsal alanda kabul görmeleri amacıyla gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle sivil toplum kuruluşları tarafından yürütülen yoksullukla mücadelenin belki de en önemli ayağını oluşturmaktadır. Çünkü yoksullukla mücadelenin, yalnız- 24 Age s Resul Karakurt ve Mustafa Kara, STK larla Hükümet Arasındaki Ortaklık Anlaşmaları Toplumsal Akitler (Compacts), III. Uluslararası STK lar Kongresi Bildiriler Kitabı, Pozitif Matbaacılık, Çanakkale, 2006, s. 22, Doğan Bıçkı, Uludağ Üniversitesi, Yoksulluk Kültürü Tezinin Sınırlı Bir Analizi, 2007, s Şansel Özpınar vd., Yoksulluk ve Sivil Toplum Kuruluşları: Yoksullukla Mı Yoksullarla Mı Mücadele, III. Uluslararası STK lar Kongresi Bildiriler Kitabı, Pozitif Matbaacılık, Çanakkale, 2006, s Prof. Dr. Erdinç Tutar, Türkiye de Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele Sürecinde Sivil Toplum Kuruluşlarının Önemi, 2007, s

20 ca ekonomik anlamda günübirlik ihtiyaçların karşılanması gibi dar bir bakış açısıyla gerçekleştirilmesi hem uzun dönemde yoksulluğun sürekliliğine neden olabilmekte hem de yoksul insanların her zaman başkalarından yardım alarak yaşama devam etme gibi bir alışkanlık kazanmalarına yol açabilmektedir. Bu olumsuzlukları ortadan kaldırmanın en etkili yolu ise yoksul insanların toplumla bütünleşmelerini sağlayacak projeler üretmekten geçmektedir. Değişik sivil toplum kuruluşları tarafından yürütülen meslek edindirme kursları gibi projeler bu amaç doğrultusunda gerçekleştirilmektedir. 29 Yoksullukla mücadelede STK ların üstlendikleri rol, uluslararası kuruluşlar hariç genellikle ulusal boyutlarda kalabilmektedir. Çünkü bu kuruluşların ihtiyacı bulunan kurum ve kuruluşlara nakit aktarımında bulunabilmeleri, kendi gelir kaynakları ile yakından bağlantılıdır. Bu yönüyle değerlendirildiğinde küresel yoksullukla mücadelede STK ların yeterli küresel kaynaklara (Tobin vergisi veya tüm dünya ülkelerinden tahsil edilebilme özelliğine sahip olan Karbon vergisi gibi) sahip olmaları söz konusu olmadığından küresel yoksullukla mücadele etmeleri zor olabilmektedir. Diğer yandan, STK lar yoksullukla mücadelede nakdi yardımın dışında doğrudan hizmet sunumu gibi destekleyici nitelikteki yöntemlerle de (eğitim ve sağlık hizmetinde faaliyet alanlarının planlanması gibi) rol oynayabilmektedir. Bu aşamada, STK ların yerel yönetim kuruluşları ile olan koordinasyonu oldukça önemli olmaktadır. 30 Devletin sert güce dayalı politikaları karşısında STK lar önemli ölçüde yumuşak güce sahiptirler. Bilgi devrimi ve küreselleşme ile de bu güçleri önemli oranda artmıştır. STK ların iş hacimlerinin küçüklüğü, bağımsızlıkları ve değişik amaçları olması; devlet ve iş dünyası kuruluşlarında pek bulunmayan bir dinamizm ve yaratıcılık sağlamaktadır. Kurum ve değerleri yenileyerek sosyal en iyiyi yönlendirme şeklindeki bir güç yumuşak güçtür. Bunu da 29 Eyyüp Akbulut, Deniz Feneri Derneği ve Pazarlama İletişimi Stratejileri, 2007, s Ahmet İnsel Yoksulluk, Dışlanma ve STK lar, Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazıları No: 6, İstanbul Bilgi Üniversitesi Sivil Toplum Kuruluşları Eğitim ve Araştırma Birimi, İstanbul, 2005, s. 4 20

21 zor kullanarak değil ikna ve çekicilikle başarabilmektedirler. Bu bağlamda STK lar bireylere yakın olmanın avantajını kullanmaktadırlar. 31 Kaliteli kamu hizmeti sunmak ve politika geliştirmek devletin görevi olmakla birlikte, bu sürece STK ların da katılarak birlikte hangi tür hizmetler verilip verilmeyeceğinin çerçevesinin demokratik katılım esası çerçevesinde devlet ve sivil toplum tarafından birlikte çizilmesi dünyada yaygın bir eğilim haline gelmiştir. Çünkü STK lar geniş gönüllü gruplarına erişme imkânına sahip olduklarından, kamu ve özel sektör kuruluşlarına göre daha düşük sabit maliyetle çalıştıklarından devlete göre daha yüksek mali verimliliğe sahiptirler. Bu nedenle gelişmiş ülkeler sundukları hizmetlerin çeşitliliğini, yaygınlığını ve kalitesini artırabilmek için STK larla daha yoğun bir ortaklık ilişkisine girmektedirler. 32 Dernek terimi ise bugünkü kullanımında, batıda gelişmiş sivil kurum biçimi olan dernek, cemiyet veya kulüp anlamına gelmektedir. 33 Derneklerin, sanayi toplumu ile birlikte ortaya çıktığı söylenebilir. Sanayileşme, ekonomik gelişmeyi, ekonomik gelişme de işbölümü ve uzmanlaşmayı beraberinde getirmektedir. İşbölümü ve uzmanlaşmayla birlikte, yatay ve dikey hareketlilik artmakta, yetenek ön plana geçmektedir. Bunların sonucunda, çoğunluğun kentlerde oturduğu, karmaşık ilişkilerin olduğu bir toplumsal yapı ortaya çıkmaktadır. Bu durumda çıkarları ve düşünceleri birbirinden çok farklı ve birbiriyle çatışan grupların, kendi görüşlerini açıklayabilecekleri yeni örgütlenmelere gitmeleri kaçınılmazdır. Bu tür örgütlenmelerden biri de derneklerdir. 34 Değişik milli geleneklerin yanı sıra gönüllülük Kızılhaç gibi kar amacı güt- 31 Mehmet Şahin, Toplumların Yumuşak Gücü Olarak Sivil Toplum Kuruluşları, 2007, s Age s Jenny B. White, Sivil Toplum Kimin Hizmetinde, Praksis Dergisi, No: 12, 2004, s Mehmet Şahin, Canan Öykü Dönmez Vakıf ve Derneklerle İlgili Mali Konular: Sorunlar ve Öneriler, Yeni Türkiye Dergisi, Y: 3, S: 18, 1997, s

22 meyen büyük kuruluşların kendilerini anlama süreci olmuştur. Gönüllü hizmet Kızılhaç/Kızılay hareketinin 7 temel ilkesinden biridir yılından sonra STK lar başta olmak üzere, tüm ulusal ve uluslararası kuruluşlar yoksulluğun neden olduğu sorunların acil önlemlerle ortadan kaldırılması yönünde faaliyetlerini arttırmışlardır. 36 Uluslararası Kızılay ve Kızılhaç hareketi (IFRC) 1980 lerin sonlarında 250 milyon olan gönüllü sayısının 1998 de 100 milyona düştüğünü bildirmektedir. 37 Bu düşüşün nedenlerinden biri eski Sovyet tipi Kızılhaç ın Orta ve Doğu Avrupa da entegre olamamasıyken Kızılhaç benzeri örgütlerdeki gönüllü düşüşü AB nin gelişmiş piyasa ekonomilerinde de seslendirilmiştir. Neticede hareket gönüllülerin rolünü yeniden değerlendirip gönüllülerin statülerini geliştirme yollarını aramaya başlamıştır. Aile değerleri ve yapılarındaki değişimler gönüllülerin destek, tip ve motivasyonlarını değiştirmiştir. 38 BM Kasım 1997 de 2001 i Gönüllü Yılı ilan etmiştir. 5 Aralık Uluslararası Gönüllü günü ilan edilmiş olup her yıl 100 kadar ülke tarafından kutlanmaktadır. İtalya ve Fransa gibi Avrupa ülkeleri vatandaşları gönüllülük konusunda bilgilendirmek için merkezler kurmuşlardır. Hollanda ve Almanya gönüllüleri ilgili kuruluşlarla buluşturmak için yerel koordinasyon ajansları kurmuştur. STK lar, yoksulların ihtiyaç ve çıkarları ile kamu kuruluşları arasındaki iletişimin sağlanmasında anahtar rol oynayabilirler. 39 Brezilya gibi gelişmekte olan ülkelerse yoksullukla mücadele ve okul kaçkınlığıyla mücadele amacıyla kentteki işsiz gençler için gönüllü programları tasarlamaktadır. 40 Brezilya gibi birçok ülkede sivil toplum kuruluşları arasında benimsenen ve 35 IFRC, 1993, s Tutar, s IFRC, 1999, s Anheier ve Salamon, s Merklen, 2001, s Age s. 6 22