PATENT KORUMASININ ÖNEMİ VE EKONOMİK GÖSTERGE OLARAK PATENT

Transkript

1 T.C. TÜRK PATENT ENSTİTÜSÜ PATENT DAİRESİ BAŞKANLIĞI PATENT KORUMASININ ÖNEMİ VE EKONOMİK GÖSTERGE OLARAK PATENT Uzmanlık Tezi Ali Rıza KÖKER Ankara

2 İÇİNDEKİLER ÖZET. İ ABSTRACT. ii GİRİŞ BÖLÜM : BİLGİ TOPLUMU VE BİLGİ EKONOMİSİ Bilginin Artan Önemi ve Bilgi Toplumuna Geçiş Bilgi Ekonomisi 6 2. BÖLÜM : PATENT KORUMASI Patent Koruması Hakkında Temel Bilgiler Patent Korumasının Önemi Yeni Buluşları Teşvik Kaynak Kullanımında Verimliliğin Temini BÖLÜM : STRATEJİK BİR ARAÇ OLARAK PATENT Strateji Nedir? Stratejik Yönetim Değer Zinciri Rekabetçi Üstünlük Maliyet Liderliği Stratejisi Farklılaşma Stratejisi Patent Korumasının Rekabetçi Stratejilere Etkisi BÖLÜM : EKONOMİK GÖSTERGE OLARAK PATENT Bilgi Temelli Kalkınma Patent Korumasının Ekonomik Kalkınmaya Etkisi BÖLÜM : TÜRKİYE DE PATENT KORUMASI Türkiye de Patent Korumasının Tarihçesi Türkiye de Patent Başvuru İstatistikleri ve Ar-Ge Faaliyetlerine İlişkin Değerlendirme 47 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME. 58 KULLANILAN KISALTMALAR.. 63 KAYNAKÇA... 64

3 ÖZET Bu tez çalışmasında amaçlanan günümüz toplumunda bilginin artan önemine değinerek bu konuyu, Sınai Mülkiyet Haklarından biri olan patent koruması ile ilişkilendirmek; patent korumasının işletmelerin rekabetçi üstünlük sağlamak için kullandıkları stratejilere katkısını değerlendirmek ve uluslararası düzeyde patent korumasının ülkelerin gelişmişlik düzeylerine etkisini ele alarak ekonomik bir gösterge olarak patentin nasıl bir önem taşıdığının değerlendirmesini yapmaktır. Çalışmanın son bölümünde ise Türkiye deki Ar-Ge faaliyetlerine ve patent korumasına ilişkin değerlendirme yapılacaktır. i

4 ABSTRACT IMPORTANCE OF PATENT PROTECTION AND PATENT AS AN ECONOMIC INDICATOR The aim of this thesis study is offering a relationship between knowledge and patent protection - one of the Industrial Property Rights - by dealing with the increasing importance of knowledge; evaluating the effects of patent protection in organization s strategies used for gaining competitive advantage; determining the importance of patent as an economic indicator by focusing on the role of patents as a determinant of countries development level in the international platform. In the final part of this study, it is aimed at giving an overview of the R&D activities and the patent protection in Turkey. ii

5 GİRİŞ Bilginin, işletmeler ve ülkeler içerisinde öneminin giderek arttığı günümüzde, ekonomik faaliyetler, bilgi teknolojilerinin önem kazanması ve yayılımının artmasıyla küresel bir yapıya bürünmüş ve bilgi, rekabet avantajının en önemli kaynağı haline gelmiştir. İşletmeler faaliyetlerini dünya çapına bilgi teknolojileri sayesinde yaymış ve rekabet çabalarında bilgiyi ve bilgi teknolojilerini stratejik girdi olarak kullanmaya başlamışlardır. Bu nedenle, insanların yaratıcı ve üretici düşünce gücünün sonucu olan bilgi olmaksızın toplum hayatının gelişmesi mümkün değildir. Yaratıcı düşüncenin etkin olarak korunmadığı, teknolojik ilerlemenin vazgeçilmez koşulu olan buluş faaliyetlerinin bu yolla teşvik edilmediği bir ortamda, yerli teknoloji üretiminin gelişmesini beklemek olanaksızdır. Aynı şekilde, yabancı yatırımcılar da yeni teknolojiye dayalı yatırım yapmak veya araştırmageliştirme faaliyetlerinde bulunmak üzere böyle bir ortamı tercih etmeyecektir. Böylelikle ekonomik anlamda ülke gelişimi de sekteye uğrayacaktır. Bu tez çalışmasında amaçlanan günümüz toplumunda bilginin artan önemine değinerek bu konuyu, Sınai Mülkiyet Haklarından biri olan Patent koruması ile ilişkilendirmek; patent korumasının işletmelerin rekabetçi üstünlük sağlamak için kullandıkları stratejilere katkısını değerlendirmek ve uluslararası düzeyde patent korumasının ülkelerin gelişmişlik düzeylerine katkısını ele alarak ekonomik bir gösterge olarak patentin nasıl bir önem taşıdığının değerlendirmesini yapmaktır. Bu amaca yönelik olarak çalışmanın birinci bölümünde bilgi toplumu ve bilgi ekonomisi kavramlarından ve bilginin neden önem taşıdığından bahsedilecektir. İkinci bölümde ise patent koruması hakkında bilgi verilecek ve patent korumasının öneminden bahsedilecektir. Daha sonra üçüncü bölümde stratejik yönetim kapsamında rekabetçi stratejiler anlatılacak ve patent korumasının bu stratejilere nasıl etki ettiği açıklanmaya çalışılacaktır. Dördüncü bölümde patent korumasının ekonomik bir gösterge olarak önemi 1

6 ve işlevine değinilecektir. Ayrıca bu bölümde literatürde yer alan çalışmalarda belirtildiği gibi, patent sayılarının ülkelerin refah seviyeleri ile ilişkili olup olmadığı istatistiksel olarak test edilecektir. Son bölümde ise Türkiye de patent koruması ile ilgili durum hakkında genel bilgi verilecek ve patent başvurularının Türkiye için ekonomik katkısına yönelik değerlendirme yapılacaktır. 2

7 1. BÖLÜM BİLGİ TOPLUMU VE BİLGİ EKONOMİSİ İnsanlık uygar olma yolunda ilkel toplumsal yapıdan köleci, feodal ve sonrasında sanayi toplumuna geçerken sürekli bir gelişme içerisinde olmuştur. Bu dönüşümlerde üretim biçimleri bir öncekine göre bireylerin özgürlüğünü ve refahını arttıracak biçimde değişmektedir. İnsanlığın tarihi; ilerlemenin, bilginin birikmesinin ve bilgeliğin artmasının, akıl ve esenliğin bir alt basamağından bir üst basamağına aralıksız tırmanışının tarihidir. Son 20 yıldır üretim süreci açısından, teknolojini ilerlemesi ile birlikte yeni bir değişimi ve dönüşümü simgeleyen bilgi toplumu ve bilgi ekonomisi üzerine sürdürülen tartışmalar yoğunlaşmaktadır. Yaşadığımız çağda bilginin ekonomik, sosyal ve siyasal dönüşüm üzerindeki etkisi ve bu dönüşümün itici gücü olması, bilgi üzerindeki iktidarın niteliğini önemli kılmaktadır. Bu bölümde amaçlanan bilgi toplumuna geçiş sürecinde bilginin artan önemine değinmek ve bu süreçte oluşan yeni bir kavram olan bilgi ekonomisini açıklamaya çalışmaktır Bilginin Artan Önemi ve Bilgi Toplumuna Geçiş Dünya üzerinde ekonomik açıdan gelişime bakıldığında insanlık tarihindeki önemli oluşumlardan biri yerleşik topluma geçilmesiyle birlikte oluşan tarım toplumunun, diğeri ise sermaye birikimi ve buharlı makinelerin icadıyla ortaya çıkan sanayi toplumunun oluşmasıdır. Tarım toplumunda ekonomik anlamda güç toprak miktarını ifade ederken, sanayi toplumunda gücün anlamı sermayeye kaymıştır ve sermayeyi elinde tutanlar ekonomik güce sahip olmuşlardır. Günümüz ekonomik yapısına bakıldığında tarım toplumundan bu yana gelişen bir devinimin yeni bir halkasıyla karşı karşıya olduğumuz söylenebilir. Dünyamız, 21. yüzyılın özellikle ikinci yarısından itibaren etkisi artarak devam eden hızlı bir değişim süreci yaşamaktadır. Bu süreçte yeni yeni eğilimlerin ortaya çıktığı bir gerçektir. Bilgi toplumuna geçiş 3

8 bunlar arasında en belirgin olanıdır. 1 Bilindiği gibi sanayi toplumu, malların üretimi için makine ve insanların koordinasyonuna dayanmaktaydı. Yeni toplum ise bilgi etrafında örgütlenmektedir. Sanayi uygarlığının öncü isimlerinden Bacon ın yüzyıllar önce söylediği gibi bilgi güçtür ancak, bilgi toplumunda bilgi aynı zamanda toplumun temel eksenini de oluşturmaktadır. 2 Buna göre, tarım toplumunda toprak ve işgücü, sanayi toplumunda sermaye merkezi bir öneme sahip iken, bilgi toplumunda bilgi stratejik bir kaynak haline gelmiştir. 3 Artık bireyler ve işletmeler için gücün tükenmeyen kaynağı bilgi konumuna gelmiştir. Bilgi bireylerin, kurumların, işletmelerin ve ulusların rekabet gücünü belirleyen bir yapıya kavuşmuştur. Çağımızda gelişen olayları takip etmek bilgi teknolojilerinin hızlı değişimi sayesinde mümkün olmaktadır. Tüm alanlarda olduğu gibi özellikle işletmelerde bilginin elde edilmesi ve kullanımın önemi giderek artmıştır. Bilgi, para ve girişimcilik işletmeler için en önemli temel girdi ve birer güç kaynağıdır. Ne var ki para ve girişimciliğin kazanılması da büyük oranda bilginin elde edilmesi ve kullanımına bağlıdır. Öyleyse, bilginin işletmeler için önemli bir varlık olduğunu söyleyebiliriz. İşletmelerin sahip olduğu bu önemli varlığı farkına varıp tanımaları ve ölçmeleri gerekmektedir. Çünkü, yeni toplumda teorik bilgiyi piyasada yeni ürün ve hizmetlere başarılı şekilde dönüştürenler ile eğitim ve Araştırma-Geliştirme (Ar-Ge) harcamalarına en çok yatırım yapan işletmeler ve toplumlar başarılı olacaktır. Eğer bir toplum bilgiyi üretir hale gelemezse, büyük harcamalarla ürettiği mal ve hizmetler kısa sürede demode olma riskiyle karşı karşıya kalacaktır. 4 Bu değişim süreci içerisinde işletmelerde bilginin yönetilebilirliği düşüncesiyle bilgi öğrenen, organizasyonlar, entelektüel varlıkların yönetimi, global normlu işletme yönetimi gibi konular ağırlıklı olarak gündeme gelmiştir. 1 Aşıkoğlu, R. ve Aşıkoğlu, M.; Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinde Entelektüel Sermayenin İşletmenin Piyasa Değerine Etkisi, A.Ü. İİBF Dergisi, C.14, sayı 1-2, 1998, s. 2 Acun, R.; Türkiye'de AR-GE: Mevcut Durum ve Geleceğe Bakış, İçinde Ö.Turan, (Ed.), Üçüncü 1000'e Girerken Türkiye, Ankara: TDV Yayınları, 2000, s Akın, H. B.; 2000 Yılına Doğru Bilgi Toplumu Üzerine Genel Bir Değerlendirme ve Bilgi Ekonomisinin Özellikleri, Verimlilik Dergisi, Sayı.1, 1999a, s Akın, a.g.m., s. 6. 4

9 Tarım toplumundan sanayi toplumuna, sanayi toplumundan da bilgi toplumuna dönüşümü sağlayan bir çok tetikleyici olmasına rağmen esas itibariyle bu dönüşümün temelinde teknolojik değişimin yattığı söylenebilir. Üretimde kullanılabilecek makinelerin icadıyla dünya ekonomi tarihinde bir dönüm noktası yaşanmış ve sanayi devrimiyle ekonomik kavramlar yeniden tanımlanmak zorunda kalmıştır lerden sonra yaşanan ve 2000 li yıllarda hız kazanan yeni paradigmada da klasik iktsadi kavramların yeniden tanımlanması gerekliliği ifade edilmektedir. Örneğin günümüzde klasik muhasebe sistemiyle bir firmanın ekonomik değerini hesaplayabilmek mümkün değildir. Çünkü firmalar entelektüel varlıklarıyla değerlerine değer katmaktadır. Entelektüel sermaye dediğimiz kavram firmaların değerlerini belirlediği kadar ulusların da rekabet gücünü belirlemektedir. Entelektüel sermaye öz olarak; işletmeler yada kurumlar için zenginlik yaratabilecek süreçlere ve aktivitelere dönüştürülebilecek bilgilerdir. 5 Bu bilgiler ise büyük oranda bireylerin beyinlerinde yer almakta ve faaliyetleri yönlendirmektedir. Ülkeler ve işletmeler için yeni gerçek; zenginliğin kaynağında hammaddeleri elde tutmanın değil, bilginin ve entelektüel sermayenin olmasıdır. Bu yapı içerisinde bilgi önemli bir rol üstlenmektedir. Sosyal gelişimin ve kalkınmanın temelinde, sosyal ve insan sermayesinin oluşumunda bilginin rolü öne çıkmaktadır. Günümüzdeki bilgi üretimi, öğrenme ve yenilikçilikle ilgili süreçler, ekonomik girişimler için önemli olan sosyal bir etkiye sahiptir. 6 Böyle bir yapı içerisinde ülkeler ve işletmeler de stratejilerini belirlemek durumundadırlar. Bilgi ekonomisi vizyonuna sahip olmak işletmeler için olduğu kadar ülkeler için de önem arz etmektedir. Bilgi toplumu temelinde geliştirilecek bir bilgi ve teknoloji politikası ülkeleri daha rekabetçi bir yapıya büründürecek ve bireylerin yaşam kalitesini olumlu etkileyecektir. Porter a göre, rekabet edilebilirlik kavramı toplumun hayat 5 Chase, R. L.; Knowledge Management Benchmarks, Journal of Knowledge Management, Vol. 1. No.1, 1997, s Laszlo, K. C. ve Laszlo, A. Evolving Knowledge for Development: The Role of Knowledge Management in a Changing World, Journal of Knowledge Management Vol. 6, No , s

10 standardının yükseltilmesi temelinde düşünülmelidir. 7 yükseltilebilecek ve rekabet gücü artacaktır. 8 Böylelikle verimlilik 1.2 Bilgi Ekonomisi Tarihsel olarak bakıldığında bütün ekonomilerin bilgiye dayalı olduğu; günümüzdeki farkın ise bilginin, ekonominin dinamizmine yaptığı katkıda; bu katkının büyüklüğünde olduğu; bilginin bu yönlendiriciliğinin, yalnızca parlak birkaç sanayi dalıyla sınırlı olmayıp yüksek ya da düşük teknolojili olsun, bütün sanayiler için geçerli olduğu belirtilmektedir. 9 Çağımızdaki ekonominin bileşenleri olarak klasik üretim faktörleri yerine esas güç olarak bilgi ele alınmakta; bilgiyi yaratmanın varolan bilgiyi yorumlamaktan daha öte bir anlayış olduğu bazılarınca belirtilmektedir. Yaratılan ve uygulanan yeni bilginin kaynağı olarak ise birey öne çıkarılmaktadır. Bilgi toplumunun içinde bulunduğu ekonomik koşullar günümüzde bilgi ekonomisi adıyla anılmaktadır. 10 Emek yoğun işlerin düşük gelir grubundaki ülkelere kaydırılmasıyla, sanayileşmiş ülkeler de emek yoğun işlerden ürünlere, know-how ve yaratıcılık temeline dayalı değer ekleyen bilgi yoğun faaliyetlere geçmişlerdir. Bilgi ekonomisinde, işletmeler sürekli devam eden bir verimlilik arttırma, çevresel talebe tepki verebilme, örgütsel değişimi gerçekleştirme mücadelesi içinde olacaklardır. Bilgi ekonomisinde kuruluşların en önemli kaynakları klasik üretim faktörleri değil beyin gücü olacaktır. Bilginin yaratılması ve paylaşılması görünmeyen faaliyetlerdir. Bu sebeple insanlar zorlanarak ya da onlara talimatlar verilerek bilgi yönetilemez. Bilgi ekonomisinde başarı ancak çalışanların istekli katılımlarının sağlanmasıyla mümkündür. Bu şekilde insanlar güven ve katılım ortamında yaratıcı güçlerini kullanacak, bilgilerini diğerleriyle paylaşacak ve dinamik bir örgüt ortaya çıkacaktır. 7 Porter, M. E.; Competitive Advantage: Creating and Sustaining Superior Performance, New York: Macmillian Inc., 1985, s Arıkan, ve ark.; Ulusal İnovasyon Sistemi, İstanbul:Tüsiad Yayınları, 2003, s Göker, A.; Bilgiye Dayalı Ekonomi ve Türkiye Açısından Durum, mimoza.marmara.edu.tr/%7easoyak/aykutgokersun%5b1%5d.doc, 2000, s Akın, a.g.m., 1999a, s. 9 6

11 Günümüz iş dünyasında kesin olan tek şey hiçbir şeyin kesin olmadığıdır. Belirsizliklerle dolu iş dünyasında rekabet avantajı kazanmanın temel anahtarı bilgidir. Bugün zirvede bulunan işletmelerin bilgiye yaklaşımları onların başarıları hakkında önemli ipuçları vermektedir. Honda ve Canon gibi Uzakdoğu nun dev işletmeleri yeni pazarlar oluşturma, yeni ürünler ve teknoloji geliştirme gibi alanlarda bilgiyi kullanmaktan öte, bilgi yaratma sayesinde lider konumlarını sürdürmektedirler. 11 Bilgiyi yaratmak, varolan bilgiyi yorumlamaktan daha öte bir anlayıştır. Varolan bilgiyi yorumlamak teknik bir boyut iken, bilgiyi yaratmak için hayal gücü, sezgi ve içgüdüden yararlanmak gerekmektedir. Bilgi yaratan işletmede bilgiyi keşfetme ve yenilik yapma görevi belli bir departmana değil, yaşayan bir organizma olarak görülen tüm işletmeye aittir. Yeni bilginin kaynağı ise bireydir. Bilgi yaratan işletmenin temel yaklaşımı, bireysel bilgiyi örgütün tümüne mal edebilecek bir sistem geliştirmektir Akın, a.g.m., 1999a, s. 11. Nonaka, I.; The Knowledge Creating Company, Harvard Business Review, November - December, 1991 s

12 2. BÖLÜM PATENT KORUMASI İnsanoğlunu diğer canlılardan ayıran en önemli özelliği düşünebilir bir varlık olmasıdır. Tarih boyunca insanoğlu düşünme eylemi sonucunda maddi ve manevi ihtiyaçlarını gidermeye yönelik ürünler geliştirir. İşte insan düşüncesinin ürünü olan bu yeniliklerin sahiplerine verilen haklara fikri haklar denilmektedir. Bilginin öneminin arttığı bu çağda fikri hakların önemi de artmaktadır. Çünkü üretici güçlerin motoru haline gelen teknolojik bilgi, bir yandan bilgi toplumu iddiasında olan yeni düzende bilginin toplumsallaşmasını sağlamak zorunluluğunda kalmakta ve bir yandan da bilgiye sahip iktidarın gücünü zayıflatmaktadır. Fikri haklar; edebi eserler, müzik eserleri, güzel sanatlar gibi edebiyat ve sanat eserleri kapsamında ya da buluşlar, isim hakları, tasarımlar gibi Sınai Mülkiyet Hakları olabilir. Sınai Mülkiyet Hakları genel tanımı ile, sanayide ve tarımdaki buluşların, yeniliklerin, yeni tasarımların ve özgün çalışmaların ilk uygulayıcıları adına veya ticaret alanında üretilen ve satılan malların üzerlerindeki üreticisinin veya satıcısının ayırt edilmesini sağlayacak işaretlerin sahipleri adına kayıt edilmesini ve böylece ilk uygulayıcıların ürünü üretme ve satma hakkına belirli bir süre sahip olmalarını sağlayan gayri maddi bir hakkı ifade eder. 13 Bu çalışmanın patent hakları ile ilgili olması nedeniyle bu bölümde patent hakkında temel bilgiler verilecektir. 2.1 Patent Koruması Hakkında Temel Bilgiler Patent hakkı kavramına geçmeden önce buluş kavramının tanımını yapmakta fayda vardır. Buluş, en temel anlamıyla; sanayideki teknik bir problemin çözümü olan fikri bir üründür 14. Öyle buluşlar vardır ki, ortaya çıkarılabilmesi için çok uzun bir zaman ve büyük maliyetler gerektiği halde, bir kez ortaya çıkarıldıktan sonra kolayca kopya edilebilir niteliktedir. Bu 13 Yalçıner, U. G.; Sınai Mülkiyetin İlkeleri, Ankara:Metal Ofset, 2000, s Yalçıner, a.g.e., s

13 buluşlar için koruma sağlanmadığı sürece, bu buluşlar sahibine avantaj sağlamayacak, dolayısıyla bu buluşlar için yatırım yapmanın anlamı ve teşvik edici bir yönü bulunmayacaktır. Bu ise yeniliklere yapılan yatırımların cazibesini ortadan kaldıracak ve toplumun gelişimini engelleyecektir. Buluşların korunması iki yolla mümkündür. Bu yollardan birincisi, buluş konusu ürünü gizli tutmaktır ki bu yolla sağlanacak bir korumanın ne derece etkili olacağı tartışma konusudur. İkinci yol ise en sağlıklı yol olarak nitelendirebileceğimiz yasal koruma yoludur. İşte bu yasal yol patent korumasıdır. Patent, buluş sahibine belirli bir süre için resmi makamlarca verilen, buluş konusu ürünün izinsiz olarak başkaları tarafından üretilmesini, kullanılmasını veya ticaretinin yapılmasını engelleme hakkıdır. 15 Bu hak buluş sahibine, izinsiz kullanmalara engel olmak yetkisi ile beraber, hakkını üçüncü kişilere devretmek ya da belirli bir süre için üçüncü kişilerin buluştan yararlanmasına izin vermeği de kapsar. 16 Patentle korunacak buluşlarda; yenilik, tekniğin bilinen durumunun aşılması ve sanayiye uygulanabilirlik kriterleri aranır. Yenilik, başvuru yapılmadan önce başkaları tarafından yazılı, sözlü ya da uygulanarak açıklanmamış olmak anlamında mutlak yeniliktir. Tekniğin bilinen durumunun aşılması kriteri ise mevcut bilinen bir durumdan o konu hakkında bilgi ve tecrübe sahibi herhangi bir kimsenin kolaylıkla buluş konusuna ulaşamaması anlamındadır. Sanayiye uygulanabilirlik, buluşun tümüyle kuramsal olmak yerine pratiğe uygulanabilir özellik taşıması demektir. Bu üç kriteri taşıyan buluşlar patent ile korunurlar. 17 Buluşun söz konusu patentlenebilirlik kriterleri taşıyıp taşımadığının tespiti amacıyla başvuru için öncelikle tekniğin bilinen durumunu gösteren araştırma raporu hazırlanır. Daha sonra bu raporda ulaşılan dokümanlar üzerinden buluşun patentlenebilirlik kriterini taşıyıp taşımadığını gösteren inceleme işlemi yapılır ve inceleme raporu hazırlanır. Sonuç olumluysa 15 Langinier, C ve Moschini, G.; The Economics of Patents: An Overview , s Scherer, F. M.; Industrial Market Structure and Economic Performances, Second Edition, Chicago: Rand-McNally, 1980, s Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname 5.madde 9

14 buluş, başvuru tarihinden itibaren 20 yıl süreyle patent koruması almaya haz kazanır. Bahsettiğimiz bu sistem incelemeli patent sistemidir. Ayrıca başvuru sahibinin, tekniğin bilinen durumunu gösteren araştırma raporunun hazırlanmasından sonra, inceleme talep etmeden kendisine 7 yıl koruma süresi sağlayacak olan patent belgesini isteme hakkı da vardır. Bu yolla verilen patent verilmesi ise incelemesiz patent sistemi olarak adlandırılır. 18 Aşağıda sayılan durumlar buluş niteliğinde olmadıkları için patent koruması kapsamı dışında kalır ve bunlar için başvuru yapılması durumunda patent verilmez: 19 a - Keşifler, bilimsel teoriler, matematik metotları; b - Zihni, ticari ve oyun faaliyetlerine ilişkin plan, usul ve kurallar; c - Edebiyat ve sanat eserleri, bilim eserleri, estetik niteliği olan yaratmalar, bilgisayar yazılımları; d - Bilginin derlenmesi, düzenlenmesi, sunulması ve iletilmesi ile ilgili teknik yönü bulunmayan usuller. e - İnsan veya hayvan vücuduna uygulanacak cerrahi ve tedavi usulleri ile insan, hayvan vücudu ile ilgili teşhis usulleri. Ayrıca buluş niteliğinde olmasına rağmen, aşağıda belirtilen buluşlar da patent korumasına tâbi değildir: 20 a - Konusu kamu düzenine veya genel ahlaka aykırı olan buluşlar; b - Bitki veya hayvan türleri veya önemli ölçüde biyolojik esaslara dayanan bitki veya hayvan yetiştirilmesi usulleri. Patent ömrü ve kapsamı her hangi bir ülkenin patent kanununda yer alan en önemli karakteristiklerdir. Patent ömrü kanunca verilen patent korumasının geçerlilik süresidir. Patent ömrü ile ilgili olarak yaptıkları Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararnameden derlenmiştir Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname 6. madde Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname 6. madde 10

15 araştırma sonucunda Horowitz ve Lai ye göre çok uzun veya çok kısa patent ömrü yenilik faaliyetlerini olumsuz etkiler. 21 Patent kapsamı ise patent korumasının imitasyon ve tecavüze karşı etkinliğini gösterir. Geniş kapsamlı patent koruması, imitasyonu ve tecavüzleri engellemek açısından önemlidir. 2.2 Patent Korumasının Önemi Patent hakkının korunması çeşitli nedenlere dayanır. Ancak, konumuz bakımından önemli olan, patent hakkı ile elde edilmek istenen toplumsal yarardır. Patent korumasının amaçlarından biri, kişilerin yeni buluşlara yönelmelerini teşvik ile ekonomik ve teknolojik gelişmeye katkıdır. 22 Buna ilişkin, patent korumasının önemini gösteren şema şekil 1 de sunulmaktadır. Yeni buluşların insanların refah düzeylerinin yükselmesine olumlu etkisi, buluş sahibine bazı hakların tanınmasının başlıca nedenlerindendir. 23 Ancak toplumsal yarar, sadece yeni buluşların teşvik edilmesinden ibaret değildir. Eğer böyle olsaydı, buluş sahibinin maddi ve manevi yollarla ödüllendirilmesi ile de yeni buluşların teşviki gerçekleştirilebilirdi. 24 Toplumsal yarar, yeni buluşların en az kaynak kullanımı ile ticari mal haline getirilmesini de içerir. Patent korumasının bir amacı da yeniliklerin kaynak kullanımında verimlilik ilkeleri içinde insanların kullanımına arz edilmesini temindir. Yeni bir buluş, topluma olan katkısının üstünde harcamalar ile yararlanılabilir hale gelmekte ise, toplumun kaynakları boşa kullanılmış demektir. Patent korumasının toplumsal yarar yönü pek çok araştırmacıya göre çeşitli unsurlardan oluşur. Ancak bu çalışmada amaçlanan, aynı şeyleri tekrarlamaktan ziyade, bu unsurları mümkün olduğunca ortak kategorilerde toplayarak sunmaktır. Bu nedenle söz konusu unsurlar; yeni buluşları teşvik etmek ve kaynak kullanımında verimliliğinin temini olarak sınıflandırılabilir. 21 Horowitz, A. W. ve Lai E. L.; Patent Length and the Rate of Innovation, International Economic Review, 37(4), 1996, s Posner, R. ve Easterbrook, F.; Antitrust Cases, Economic Notes, and Other Materials, New York: West Publishing, 1980, s Scherer, a.g.e., s Stigler, G. J.; The Organization of Industry, Chicago: The University of Chicago Press, 1983, s

16 Yaratıcılığın Teşviki Bilginin Yayılması Buluş Patent Koruması Patentin Yayınlanması Rekabet Avantajı Ar-Ge Yatırımı Karlılık Şekil 2.1 Patent Korumasının Önemi Yeni Buluşları Teşvik Her yeni buluş uzun süreli araştırma ve geliştirme çalışmalarını gerektirir. Araştırma ve geliştirme çok büyük harcamalar gerektiren bir faaliyettir ve zamana, emeğe ve sermayeye bağlıdır. Sarf edilen emek, deney, araştırma ve geliştirme masrafları, buluş sahibi bakımından sabit sermaye türü giderlerdir. Patent hakkı sahibi, üçüncü kişilerin buluştan kendi izni olmadan, yararlanmalarına engel olarak, buluş üzerinde her türlü tasarruf hakkına sahiptir. Hak sahibi, buluştan sadece kendisinin, ya da başkalarının yararlanmalarına karar vermekte tek yetkilidir. 25 Patent hakkı sahibi, lisans sözleşmesi ile, buluştan üçüncü kişilerin bir bedel karşılığı yararlanmalarına rıza gösterebilir. Lisans bedelini belirlemede de, herhangi bir hukuki sınırlama söz konusu değildir. Bedelin serbestçe belirlenmesinin iki fonksiyonu vardır. Bunlardan ilki, buluş sahibine yaptığı harcamaların ve çalışmalarının tam karşılığını temin, ikincisi ise ödüllendirmedir. 26 Böylece de 25 Scherer, a.g.e., s Stigler, a.g.e., s

17 kişiler yeni buluşlara yönlendirilmiş olurlar. Buluştan, üçüncü kişilerin izinsiz yararlanmaları, yenilik sahibinin buluş için yaptığı harcamaları karşılayamamasına yol açar. Örneğin, buluş sahibinin araştırma ve geliştirme safhalarında yüzer milyon lira harcama yapmış olduğunu varsayarsak, bu malın patent hakkı sahibi tarafından üretilip satışa arz edilmesi durumunda, maliyet birim, malın marjinal maliyetinin, araştırma ve geliştirme gideri olan iki yüz milyon lira sabit giderin birim mala isabet eden miktarının ve o günü kadar yapılan yatırım harcamalarında başarısız olmak riskinin toplanması ile bulunur. Patent hakkının olmadığı bir sistemde, buluşu taklit eden ikinci bir üreticinin, maliyet fiyatı, marjinal maliyete, geliştirme bedeli olan yüz milyon liranın, birim mala isabet eden miktarlarının toplanması ile bulunacaktır. İkinci firmanın araştırma gideri olmadığı gibi, yatırımın başarısızlık ile sonuçlanmasından doğabilecek bir risk gideri de yoktur. Böyle bir sistemde, buluş sahibi araştırma giderlerinin ve yatırımın başarısız olma riskinin karşılığını da alamayacaktır. 27 Bunun sonucu olarak da, kişilerin araştırma ve geliştirme faaliyetlerine katılma istekleri ortadan kalkar. Patent hakkı sahibine, bir bedel karşılığı lisans sözleşmesi ile üçüncü kişilere buluştan yararlanma ve buluşu ticari amaçla kullanma izni verebilmesi, o güne kadar giderlerini geri alabilme imkanı sağlar. Buluşlarının hukuken korunması, kişileri yeni şeyler araştırmaya iter. Patent hakkı sahibinin, lisans bedeli olarak talep edebileceği o buluş için yaptığı harcamalardan ibaret değildir. Lisans bedelinin, buluş sahibinin giderleri ile sınırlandığı bir sistemde ise araştırmaları teşvik edici unsur eksiktir. 28 Patent hakkı sahibi, buluş üzerinde tek yetkili durumundadır. Buluşun sağlayacağı artık değerden, hukuken korunan tekelci firma gibi yararlanma hakkına sahiptir. Patent hakkı sahibine, masraflarının üzerinde bedel talep olanağının tanınması, hak sahibinin buluşu ile topluma katkıda bulunmasını, ödüllendirme niteliğindedir. 29 Buluş sahibine mutlak bir hak sağlayan patent koruması, kişileri yeni konularda araştırma yapmağa sevk eder. Görüldüğü 27 Posner, ve Easterbrook, a.g.e., s Stigler, a.g.e., s Posner, ve Easterbrook, a.g.e., s

18 gibi patent korumasının yer aldığı bir sistemde, buluş sahibine tanınan çeşitli haklarla, gerek buluş sahibi gerekse toplum için buluşlara yönelik faaliyetler teşvik edilmiş olur Kaynak Kullanımında Verimliliğin Temini Patent hakkının buluş sahibine tanıdığı hak, başkalarının patent konusu teknolojiyi üretme, pazarlama ve satma hakkını kısıtlayan tekel hakkıdır. Buluş sahibi bu hakkı talep ederken, buluş konusu ile ilgili korunmasını talep ettiği, tüm bilgileri ayrıntılı olarak koruma talep edilen ülkedeki kamu kurumuna ayrıntılı olarak bildirmek zorundadır. Böylece buluşa ait tüm bilgiler açıklanmış olur. Zaten, açıklanmayan bilgiler koruma kapsamına girmez. Daha sonra bu kamu kurumu tarafından bu bilgilerin yayınlanması ile söz konusu bilgiler kamuya açıklanmış olur. Dünyanın pek çok yerinde patentler başvuru tarihi veya varsa ilk rüçhan tarihinden itibaren 18 ay içinde yayınlanır. 30 Bu da patentin bilgi işlevini oluşturur. 31 Patent dokümanları en mükemmel teknolojik bilgi kaynakları halini almaktadır. Uluslararası patent literatürünün tükenmez bir fikir antreposu olduğu belirtilmektedir. Halen dünya çapında 40 milyon adetten fazla patent dokümanı bulunmaktadır ve bu teknik kütüphaneye her 30 saniyede bir yeni patent dokümanı ilave olmaktadır. Dünyada her yıl 1.5 milyonu aşkın patent dokümanı yayınlanmaktadır. Bir çok ülke için patent dokümanları, Ar-Ge faaliyetlerini hızlandırmanın bir yolu ve teknoloji transferi için bir temel olarak kabul edilmektedir. Patent hakkı, yeniliklerden yararlanmada gereksiz kaynak tüketimini en düşük seviyeye indirerek, toplumun yeniliklerden en yüksek düzeyde yararlanmasını sağlar. 32 Toplumsal değerlerin gereksiz kullanımı, yeniliğin topluma katkısının azalmasına yol açar. Patent sisteminin buluş sahibine sağladığı tekel hakkı buluş faaliyetlerini özendirirken, korunan buluşa ait bilgilerin kamuya açıklanması sayesinde herkes teknolojinin son durumu 30 Freidman, D. D., Landes, W. M. ve Posner, R. A.; Some Economics of Trade Secret Law, Journal of Economic Perspectives. Vol.5, 1991, s Yalçıner, a.g.e., s Posner, ve Easterbrook, a.g.e., s

19 hakkında bilgi sahibi olur ve bilinen şeyleri yeniden deneyerek öğrenmek zorunda kalmaz. Yani yeniliğe ilişkin çabalar boşa harcanmamış olur. Bu da yeni teknolojilerin üretilmesine zaman ve kaynak olanağı sağlar. 33 Her buluş, ticari bir değer taşımadığı gibi, buluşların ticari bir mal haline dönüştürülmesi ve satışa arz edilebilecek hale gelmesi, araştırma masraflarının yanı sıra geliştirme masrafları da gerektirir. Patent hakkı ile, sadece patent hakkı sahibine buluştan yararlanma hakkı tanınması, patent hakkı sahibini, buluşunu geliştirme ve ticari bir mal haline dönüştürmek için gerekli çalışmaları yapmağa teşvik eder. Buluştan yararlanmak hakkına tek başına sahip olan patent hakkı sahibi geliştirme faaliyetlerine girişmekten çekinmeyecektir. Buluştan yararlanmak hakkının münhasıran buluş sahibine tanınmadığı durumlarda, ya hiç kimse geliştirmenin masraflı ve riskli olması nedeni ile buna kalkışmayacak, ya da buluştan yüksek kâr beklentisi birden çok firmayı aynı geliştirme masraflarını yapmaya itecektir. 34 Patent hakkı sahibi, geliştirme giderlerinin tekrarını önleyerek, en alt düzeyde tutacak şekilde koordinatörlük görevini de yapar ve yeniliklerin topluma en az kaynak harcaması ile dönmesini sağlar. Patent hakkı sahibinin malı kendi üretip sattığı zaman, araştırma ve geliştirme giderlerini hiç dikkate almadan, malın fiyatını belirlemesi ve tekelci firma gibi davranarak kaynak kullanımında verimliliği bozması, patent sistemine yöneltilen eleştirilerdendir. Ancak, patent hakkı sahibi tekel durumundaki firma gibi, fiyatı belirlerken o malın yerini aldığı malların ve yakın benzerlerinin fiyatını da göz önüne almak zorundadır. Patent korumasının sağlandığı sınırlı zaman dilimi içerisinde patente sahip olan kişi buluşunu ürüne dönüştürüp satabilmesi durumunda monopol fiyatı uygulanmakta ve monopol karı elde edebilmektedir. Bu zaman dilimi içerisinde aşırı karlar söz konusu olmaktadır. Hukuken patent korumasının sona ermesi ile birlikte, aynı ürünün üretimine diğer firmalar da girebilmektedir. Bu sayede buluş konusu yeni ürün tekel malı olmaktan 33 Yalçıner, a.g.e., s Scherer, a.g.e., s

20 çıkarken üretimi artmakta, fiyatı düşmekte ve ekonomide yeni istihdam alanları yaratmaktadır. Bu süreçle patent konusu yenilik bütün ekonomiye yayılmaktadır. Örneğin, patates soyma aletinin patent hakkı sahibinin, malın fiyatını çok yüksek tutması durumunda, patates soyma aleti bir yenilik olmasına rağmen, malın tüketicinin bu buluşa vermiş olduğu değerin üstünde bir fiyattan arz edilmesi, tüketicileri bıçak kullanmağa itecektir. Bu durumda patent hakkı sahibi malını satabilmek için, fiyatı tüketicinin mala vermiş olduğu değere kadar indirmek zorundadır. Aksi takdirde, tüketicinin ikame mala ödediği bedel ile yeniliğin tüketici bakımından değeri arasındaki fark, kayıp değer olarak ortaya çıkar ve ülke çapında kaynak kullanımında verimliliğin bozulmasına neden olur. Buluşun geliştirilerek ticari bir mal haline dönüştürülmesi patent hakkı sahibi ya da lisans alan firma tarafından gerçekleştirilmesi aynı giderlerin diğer firmalarca tekrarlanmasını önler. 35 Buluş sahibine tanınan patent hakkı kaynak kullanımında verimlilik ilkesinin gerçekleşmesine, toplumsal yararın optimum düzeye erişmesini sağlar. 35 Posner, ve Easterbrook, a.g.e., s

21 3. BÖLÜM STRATEJİK BİR ARAÇ OLARAK PATENT Geçmişten günümüze kadar uzanan sürece baktığımızda, piramitlerin ve büyük anıtların yapılması, orduların ve devletlerin kurulması, bugün kullandığımız alet ve makinelerin üretimi, yani kısaca uygarlaşmanın geniş bir alana yayılması organizasyon ve yönetim gereksinimini de beraberinde getirmiştir. Çünkü amaçlara ulaşmak için gerekli tüm faaliyetlerin belli bir plan dahilinde yürütülmesi gerekir. Çalışmanın bu bölümünde strateji ve stratejik yönetim kavramlarına kısaca değindikten sonra rekabetçi üstünlük kavramı ele alınacak ve patentin rekabetçi üstünlük sağlamadaki rolüne değinilecektir. 3.1 Strateji Nedir? Stratejinin kelime anlamına baktığımızda; sevk etme, yöneltme, gönderme, götürme ve gütme anlamları taşıdığını görmekteyiz. 36 Bu kelime ilk olarak askeri alanda kullanılmıştır. Bir savaşta kazanmak için yapılacak askeri harekatın planlanması ve yürütülmesi bilimi olarak adlandırılır Yüzyılın başında askeri bir kavram olarak Türkçemize giren strateji kelimesi, düşmanın ne yapabileceği veya ne yapamayacağını belirleyerek buna göre genel bir plan yapmak, kendi güçlerini yerleştirerek gerektiğinde harekete geçirmek demektir. 38 Dyson a göre strateji, çok yönlü amaçlara ulaşmak üzere kaynakların üstüne önemle gitmek ve harekete geçmek için yapılmış genel programlardır. 39 Bir organizasyonun amaç programları, bunlardaki değişiklikler, kaynakların bu amaçlara erişmek için kullanılması, kâr yönetimi politikaları, temel uzun dönemli amaçların belirlenmesi, faaliyetlerin bunlara 36 Tosun, K.; İşletme Yönetimi, Birinci Cilt Genel Esaslar, İstanbul:Fatih Matbaası, 1978, s Eren, E.; Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, 6.Baskı, İstanbul: Beta Basım Yayın Dağıtım, 2002, s Dinçer, Ö.; Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, 5. Baskı, İstanbul:Beta Basım Yayın Dağıtım, 1998, s Dyson, R. G.; Strategic Planning: Models and Analytical Techniques, New York:John Willey & Sons, 1980, s

22 adapte edilmesi ve gerekli kaynakların dağıtılması gibi tüm bu süreç ve faaliyetler işletmenin stratejisini oluşturur. 40 Bir başka tanımda ise Andrews, stratejiyi işletmenin hangi işi yaptığını veya yapmak istediğini; ne tür bir işletme olduğunu veya olmak istediğini tanımlayan amaç, hedef ve görevlerin tümü ve bunları gerçekleştirmek için gerekli yöntemlere verilen ad olarak tanımlamıştır. 41 Hofer ve Schendel ise stratejiyi işletmenin iç kaynakları ve kabiliyetleriyle dış çevrenin fırsat ve tehditleri arasında uyum sağlayacak faaliyetler olarak ele almaktadır. 42 Kırım ise stratejiyi fark yaratmak olarak görür ve rakiplere oranla müşterilere çok daha farklı yararlar sunabilmek amacına hizmet ettiğinden bahseder. Strateji, müşteri tercihlerindeki değişimleri görebilmek, çalışma alışkanlıklarındaki değişimleri gözleyebilmek ve müşteriye rakiplerin sunamayacağı çok farklı yararlar sunabilmektir Stratejik Yönetim Hızla değişmekte olan çevre koşullarına karşı duyarlı olmak, gelişmeleri takip etmek ve gerekli değişim esnekliğine sahip olmak, tüm çalışanlarla aynı amaç örgüsü içerisinde yer almak, geleceği planlamak eylemlerini stratejik yönetim modelleri biraraya getirmektedir. Stratejik yönetim en genel tanımıyla bir işletmenin hedef ve amaçlarını tanımlayarak bu amaçlara ulaşabilmek için gereken kaynaklarını bu yönde kullanması olarak ifade edilebilir. 44 Stratejik yönetim, bir işletmenin uzun dönemli performansını tanımlayan yönetsel kararların ve faaliyetlerin uygulanmasıdır. Bu uygulamalar arasında; çevrenin izlenmesi, stratejilerin belirlenmesi, strateji araçlarının değerlendirilmesi ve kontrolü yer almaktadır. Bu nedenle stratejik yönetim çalışmaları da işletmenin güçlü ve zayıf yönlerini açığa çıkaran çevredeki fırsat ve tehditlerin değerlendirilmesi ve izlenmesi üzerinde yoğunlaşmaktadır. Aslında bir işletme politikası olarak adlandırılan 40 Dyson, a.g.e., s Dinçer, a.g.e., s Dinçer, a.g.e., s Kırım, A.; Yeni Dünyada Strateji ve Yönetim, İstanbul:Sistem Yayıncılık, 1998, s Feurer, R. ve Chaharbaghı, K. Strategy Development: Past, Present and Future, Management Decision, Vol. 33, No.6, 1995, s.11 18

23 stratejik yönetimde uzun dönemli strateji ve planlama baskındır. Üst düzey yöneticiler, uzun vadeli örgütsel amaçlara ulaşabilmek için örgüt ve çevresi ile üstün bir uyum sağlayacak stratejileri belirleme ve uygulamada kullanılan karar ve eylemler bütünü olan stratejik yönetim vasıtası ile örgütün geleceğine yön verirler. 45 Strateji geliştirmenin yararı, geleceğin getirecekleri karşısında etkisiz kalmak yerine, proaktif bir tutumla, onu bugünden öngörerek, arzu edilen biçimde örgütün kendi geleceğine sahip olmasıdır. Stratejik yönetim, şirketin amaçlarına ulaşmasını sağlayacak çok taraflı kararların incelenmesi, hazırlanması ve uygulanmasını hedefleyen bilim ve sanattır. Stratejik yönetim, şirketin yönetim, pazarlama, finans, muhasebe, üretim, kontrol, araştırma ve geliştirme ve bilgi işleme sistemlerini uyum içinde çalıştırarak organizasyonun başarılı olmasını amaçlar. 46 Byars a göre stratejik yönetim bir süreçtir 47. Şirket ulaşmak istediği hedefleri, amaçları belirler, onlara ne ölçüde ulaşmak istediğini, ne zaman ulaşmak istediğini belirler ve bunu başarmak için kullanması gereken araçları belirler. Nasıl davranması gerektiğine karar verir. Daha sonra ise bu verdiği kararları uygulamaya başlar. Uygulama aşamasından sonra ise kontrol ve geliştirme süreci başlar. Yapılan uygulamaların sonuçları incelenir ve amaçlara ulaşabilmek için yapılması gereken değişiklikler planlanır ve uygulamaya geçilir. Daha sonra bu uygulamalar da kontrole tabi tutulur ve çember bu şekilde dönmeye devam eder. 48 Stratejik yönetim literatüründe örgütler ile ilgili 250 den fazla stratejik seçenek türüne rastlayabiliriz. 49 Bu strateji türlerini kendi içlerinde sınıflandırmak mümkündür ve bir çok araştırmacının bu alanda çalışmalar yaptığını söyleyebiliriz. Ancak büyüklüğü ne olursa olsun bir endüstride bulunan her firmanın benimsemiş olduğu rekabet stratejisi vardır. Bu strateji biçimsel bir süreç sonucunda belli planlara dayalı olarak geliştirilebileceği 45 Daft, a.g.e., s David, F. R.; Strategic Management, Fifth Edition, Prentice Hall, Inc., 1995, s Byars, L. L.; Concepts of Strategic Management: Formulation and Implementation, Third Edition, New York: HarperCollins Publishers Inc., 1992, s Thompson, J. L.; Strategic Management: Awareness and Change, Third Edition, International Thompson Business Press, 1997, s Eren, a.g.e., s

24 gibi firmanın farklı departmanlarının faaliyetleri sonucunda kendiliğinden gelişebilir. İşletmeler rekabete yönelik stratejilerini belirlerken sürdürülebilir bir rekabet üstünlüğüne sahip olmanın yollarını ararlar. Rekabetin en önemli faktörlerinden biri teknolojik değişimdir. Teknolojik değişim yeni sanayilerin oluşması yanında varolan sanayi yapılarının değişmesinde öncü bir rol oynamaktadır. Yine, bu faktör bazı sektörlerde eskiden beri güçlü olarak varolan işletmelerin rekabetçi güçlerinin aşınmasına ve yeni işletmelerin güçlenip öne çıkmasına neden olabilecektir. Rekabetin kurallarını değiştirebilecek faktörlerin içinde en güçlü olanı kuşkusuz teknolojik değişimdir. Teknoloji ile rekabet arasındaki ilişkinin incelenip anlaşılmasında değer zinciri kavramının önemli bir rolü bulunmaktadır. 3.3 Değer Zinciri Değer zinciri, Porter'ın rekabet analizlerinde önemli bir yer tutmaktadır. Buna göre, bir işletme ürünlerini tasarlayacak, üretecek, pazarlayacak, dağıtacak ve destekleyecek birçok faaliyetten oluşan bir bütündür. Tüm bu faaliyetler bir değer zinciri kullanılarak gösterilebilir. Bir işletmenin değer zinciri ve bu zincirin işleyişi işletmenin tarihi, stratejisi ve stratejisinin uygulama biçiminin bir yansımasıdır. Rakipler arasında işletmelerin değer zincirlerinde yaratılan farklılıklar rekabetçi üstünlük için önemli noktaları oluştururlar. 50 Rekabetçi kavramlar ele alındığında, değer; bir işletmenin müşterilerinin kendilerine sunulan mal ve hizmetlere karşılık ödemeyi kabul ettikleri bedeli ifade etmektedir. Eğer bir işletmede üretilen değer, yani elde edilen toplam gelir ürün oluşturulurken yapılan maliyetlere nazaran fazla ise, işletme kârlı sayılmaktadır. Herhangi bir bütüncül stratejinin nihai hedefi müşteriler için maliyetlerin üstünde bir değer oluşturmaktır. Değer zinciri toplam değeri gösterir ve değer faaliyetleri ile marjdan oluşur. Diğer bir 50 Porter, M. E. ve Millar, V. E.; How Information Gives you Competitive Advantage, Harward Business Review, July-August, 1985, s

25 deyişle değer zinciri birincil ve destek faaliyetler olarak iki kısma ayrılmaktadır. 51 Burada, birincil faaliyetler ürünün fiziksel olarak imal edilmesi, pazarlaması ve müşterilere gönderilmesi ve satış sonrası hizmetin sunulması olarak ele alınmaktadır. Destek faaliyetleri ise birincil faaliyetlerin yerine getirilebilmesi için gereken girdileri sağlarken; marj ise, toplam yatırılan değer ile diğer faaliyetlerini yerine getirirken karşılaşılan maliyetler arasındaki farkı ifade etmektedir. 52 Eğer firmanın yarattığı değer, değer aktivitelerinin maliyetinden fazla ise firma karlıdır. Değer zinciri; rekabetçi üstünlüğün anlaşılması, oluşturulması ve sürdürülmesi konularında temel bir amaç olarak görülebilir. Yine, değer zincirinin örgütsel yapının tasarlanması üzerinde etkili olduğu da bilinmektedir. Değer zinciri yardımıyla işletme örgütünün değişik faaliyetlere ayrılması, gruplanması ve incelenmesi mümkündür Rekabetçi Üstünlük 1990 larda rekabet ile ilgili çalışmalarla dikkat çeken Hamel ve Prahalad yeni küresel rekabet koşullarında büyük şirketlerin başarılı olabilmesi için stratejik yeteneğin gerekli olduğunu ileri sürmüşlerdir. 54 Hamel ve Prahalad, temel yeteneği bir örgütte ürün tasarımı ve üretim için gerekli çoklu teknolojilerin ne şekilde koordine edilip bütünleştirileceği ile ilgili bilgilerin toplamı olarak tanımlamışlardır. 55 Bu bilgi ve beceriler firma içerisinde belli bir yerde bulunmaz, aksine dağınık bir firmanın farklı araştırma mühendislik, üretim ve pazarlama birimleri içinde yayılmış geliştirilmiş ve uygulanmış halde bulunurlar. Küresel rekabette hayatta kalabilmek için şirketin temel yeteneklerinin olması gereklidir. 51 Porter, ve Millar, a.g.e., s Hill, C. W. L. ve Jones, G. R.; Strategic Management: An Integrated Approach, 6th Edition, Boston:Houghton Mifflin, 2000, s Porter, ve Millar, a.g.e., s Hamel, G. ve Prahalad, C. K.; The Core Competence of the Corporation, Harvard Business Review, May-June, 1990, s Hamel, ve Prahalad, a.g.e. s

26 Rekabetin artması sonucu işletmeler pazar payını genişletmek ve satışlarını artırmak amacıyla çeşitli yollara başvurmaktadırlar. Özellikle müşterilerin isteklerini keşfedebilmek ve bunlara cevap vermek için bazen ürün farklılaştırmasına bazen de yeni ürünler üreterek bunları piyasaya sunarak avantaj sağlamaya çalışmaktadırlar. 56 Bu nedenle bilgi, yarattığı yoğun rekabet ve işbirliği dolayısıyla, rekabet avantajı sağlamaya çalışan işletmeler için itici bir güç özelliği taşımaktadır. Porter a göre, işletmelerin rekabetçi üstünlük sağlamaları düşük maliyet ve farklılaşma stratejileri ile mümkün olmaktadır. 57 Yani rakiplerine göre rekabetçi avantaj sağlamak isteyen firmalar ya müşterilerine üstün değer sağlarken bu aktiviteleri rakiplerine oranla daha ucuza mal etmek zorundadır ya da yine uygun fiyatta, müşteriler için daha fazla değer teşkil eden farklı ürünler sunmalıdır. Bu iki stratejiyi biraz daha ayrıntılı olarak ele almakta fayda vardır Maliyet Liderliği Stratejisi Maliyet liderliği stratejisinde hedef, firmanın faaliyette bulunduğu sektörde maliyetlerini düşürerek rakiplerine nazaran maliyet avantajı elde etmesidir. 58 Bir çok işletme kendilerini belli bir sanayide düşük maliyet lideri haline getirerek rekabetçi üstünlük elde etmektedirler. Söz konusu işletmeler genellikle hayat eğrisinin olgunluk döneminde olan ürünleri büyük miktarlarda üreterek daha az miktarlarda yeni ürün imal eden işletmelere karşı daha düşük fiyatlar teklif edebilirler. Bu stratejiyi izleyen firmalar iki önemli avantaja sahiptir. İlk avantaj, bu stratejiyi uygulayan firmaların düşük maliyetler nedeniyle ürettikleri ürünleri rakiplerinden daha ucuza satarak hem aynı karı elde etmeleri, hem de pazar paylarını arttırmalarıdır. İkinci avantaj ise sektörün gelişmesi ve yeni müşterilere açılma sonucunda rakiplerin fiyatlar üzerinde rekabete başlaması durumunda söz konusu fiyat savaşından yenik düşenlerin de pazar paylarının düşük maliyet ve fiyat 56 Bolt, J. F.; Global Competitions: Some Criteria for Success, Business Horizons, Vol.31, Jun-Feb, 1989, s Porter, ve Millar, a.g.e., s Eren, a.g.e., s

27 uygulayan firmalara kalması ile sağlanacak avantajdır. Bu nedenle maliyet avantajına sahip işletmelerin hem kazançları hem de pazar payları genişleyecektir. Düşük maliyet liderliğine oynayan işletmeler genellikle daha önceden diğer işletmeler tarafından oluşturulmuş pazarlara girmeyi tercih etmektedirler. Ancak bu stratejide bazı sorunlarla karşılaşmak da mümkündür. Bu sorunlardan biri rakiplerin söz konusu ürünleri daha ucuza mal etme yollarını bulmalarıdır. Bunun için en etkin yol ise işgücü maliyetlerini düşürmektir. Bu nedenle gelişmiş ülkelerdeki üreticilerin çoğu, işçiliği düşük gelişmekte olan ülkelerde fason olarak bazı işlerini yaptırmakta ve maliyetlerini bu yolla düşürebilmektedirler. Bir diğer sorun ise rakiplerin üretim süreç ve yöntemlerini öğrenmeleri sonucunda bunu uygulamaya geçirmeleri sonucunda oluşacak dezavantajdır. Ayrıca, hızla değişen çevre koşulları beraberinde müşteri isteklerini de değiştirmektedir. Bu da maliyet lideri firmalar için sorun teşkil etmektedir. Maliyet lideri firma devamlı surette maliyetleri düşük tutmanın yollarını ararken, değişen müşteri isteklerini göz ardı edebilir. Bu durumda rekabet müşteri isteklerine uygun farklılaştırma gerektireceğinden maliyet liderliği önemini yitirebilir. Ürün tasarımı ve üretim süreci teknolojilerinde sağlanan yenilikler üretim maliyetlerini aşağı çekerken, düşük maliyetli üretim için gösterilen dikkatli çabalar verimliği de önemli ölçüde arttırmaktadır. Bir çok Japon işletmesi ABD'de geliştirilmiş ürün yenilik ve süreç teknolojilerini adapte ederek çok yüksek kalite ürünleri daha düşük maliyetlerle üretmiş ve daha büyük pazar payları kazanmışlardır Farklılaşma Stratejisi Farklılaşma stratejisinde işletme, içinde bulunduğu sektörde müşterileri için ayrıcalıklı özellik taşıyan tek firma olmaya çalışmakta, alıcılar tarafından oldukça önemli sayılan bazı özellikleri seçerek bunları 59 Hill ve Jones, a.g.e., s

28 gerçekleştirmek sonucunda müşteriler arasında önemlerini arttırmaya çalışırlar. 60 Farklılaşma stratejisini kullanabilmek için, bir işletmenin içinde bulunduğu sanayi kolunda tüketiciler tarafından geniş olarak kabul görmüş bazı konularda kendine özgü farklara sahip olması gerekmektedir. Bu stratejide işletmeler ürünlerini farklılaştırarak müşterilerin oluşan fark fiyatı ödemeye razı olmalarını hedeflerler. Ayrıca bu stratejide sektörde ayrıcalıklı ürün üreten tek firma olma avantajını elinde bulundurma ve bunu korumayı hedefleyen işletme, farklılığın rantını elde edebilecektir. Hill ve Jones a göre farklılaşma, ürünün ayrıcalıklı teknik özelliklerinden, gösterişinden, dizayn farklılığından, güvenliğinden, kalite ve dayanıklılığından veya işletmenin yıllar boyu oluşmuş olan üstün ve farklı ürün imajı yolu ile doğar. 61 Farlılaşma stratejisi uygulayan işletmeler bu çabalarını mümkün olduğunca çok boyutta yapmalıdır. Çünkü, ortaya çıkan farklılık ne kadar fazla ise üstünlük o kadar fazla olacaktır. Bu gerçekleştiği takdirde rakipleri ile aralarındaki mesafe artacak ve müşteri nezdinde de çekiciliği güçlenmiş olacaktır. İşletmeler farklılaşma stratejisi uygulayarak pazarda ilk hareket eden olmanın avantajlarından faydalanabilirler. İlk hareket eden avantajları çok kademeli bir süreçte içsel biçimde doğmaktadır. İlk hareket eden avantajı temel olarak üç kaynaktan gelir; teknolojik liderlik, değerli kaynakların ele geçirilmesi ve alıcı değişim maliyetleri. Teknolojik liderliğe baktığımız zaman literatürde rastladığımız temel mekanizma öğrenme veya tecrübe eğrisinden elde edilen avantajdır. Bunun kümülatif sonucu olarak maliyetler düşer. Bu da erken gelen için sürdürülebilir bir maliyet avantajı sağlar ve pazar payında liderliğini sürdürmesini sağlayabilir. Öğrenme eğrisi pazara giriş için önemli bariyerler de oluşturabilir. İlk hareket eden firma kıymetli kaynakları elinde tutarak ve kontrol ederek avantaj sağlayabilir. Bu kaynaklar fiziksel kaynaklar olabileceği gibi diğer girdiler de olabilir. Üçüncü avantaj da değişim maliyetleri ve belirsizlik durumunda alıcının tercihidir. Çünkü ilk hareket eden firmadan sonra gelen firmalar müşterileri cezbedebilmek için ekstra yatırım yapmak zorunda kalacaktır. Çünkü müşteri bir ürüne adapte 60 Eren, a.g.e., s Hill ve Jones, a.g.e., s

29 olduktan sonra, onu başka bir ürüne yönlendirmek oldukça zor olur. Ürün kalitesi hakkında müşterinin fazla bilgisi olmadığı durumda da müşteri kendini tatmin eden ilk ürüne bağlı kalacaktır. 62 Günümüzde tüketiciler hep daha fazlasını talep etmektedirler ve kitlesel pazarlar daha fazla bölünmüş haldedirler. Bunun sonucunda bir çok işletme bireysel müşterilerin ya da oldukça spesifik bir pazar diliminin ihtiyaçlarını karşılamak için farklılaşma stratejileri izlemektedirler. Bu işletmeler esneklik getiren üretim stratejilerini uygulamaktadırlar. Mesela, Harley-Davidson'un yıllık üretimi oldukça azdır. Ancak sayısız model, aksesuar ve özellik eklenmesiyle neredeyse tüm motorların tamamen farklı olması sağlanmaktadır. Bunu sağlamaları ise robotlar ve diğer esnek otomasyon türleri çevresinde üretim faaliyetlerini gerçekleştirmeleri sayesinde olmaktadır. Rekabetçi üstünlük sağlamak için farklılaşma stratejisi izleyen bir işletme maliyetleri tamamen göz ardı edemez. Farklılaşma stratejisini etkilemeyecek tüm alanlardaki maliyetlerini azaltmalı ve rakipleriyle yaklaşık bir maliyet konumuna ulaşmaya çalışmalıdır. 3.5 Patent Korumasının Rekabetçi Stratejilere Etkisi Dünyamız, bilgi toplumunda ulusların zenginliğinin direkt olarak bilgi yaratma ve onu kullanmaya bağlı olduğu bir döneme girmiştir. Bilgi temelli ürün ve hizmetlere olan talepteki artış global ekonominin yapısını değiştirmekte, rekabet üstünlüğünün sağlanmasında bilginin rolünü daha da artırmaktadır. Bu nedenle artık işletmeler günümüzde bilgi temelli bir ekonomide varlıklarını sürdürmek durumundadırlar. İşletmeler de artık bilgi temelli bir ekonomide varlıklarını sürdürmek durumundadır. Bilgi, işletmelerin üstünlük sağlama potansiyellerinin kilit kaynağı olarak kabul edilmektedir. Hatta Drucker, bilginin anlamlı tek ekonomik varlık olduğunu ileri sürmüştür Lieberman, M. B. ve Montgomery, D. B.; First Mover Advantages: A Survey, Strategic Management Journal, Vol.12, 1988, s Drucker, P. F.; Gelecek için Yönetim, (Çev: Fikret Üçcan) Ankara: İş Bankası Yay. 25