Bursa Bölgesinde Süt Sığırcılığına Uygun Soğuk Ahır Tiplerinin Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma

Transkript

1 Bursa Bölgesinde Süt Sığırcılığına Uygun Soğuk Ahır Tiplerinin Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma E.Yaslıoğlu İ. Arıcı Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, Bursa Bu çalışmada, Bursa koşullarında soğuk ahırların uygulama olanakları araştırılmıştır. Araştırmada kapasitesi 20 baş ve üzerinde olan ticari karakterli 33 işletmede, gözlem, ölçüm ve anket çalışması yapılmıştır. İşletmelerin, % 15 inde serbest açık, % 42 sinde bağlı duraklı ve % 43 ünde serbest duraklı ahır sistemleri kullanılmaktadır. Ahırların % 48,5 inde yem dağıtımı, % 51,5 inde de gübre temizliği elle yapılmaktadır. İncelemelerde yetiştiricilerin bakım ve besleme konusuna gösterdiği özeni barınak konusuna göstermediği, bazı işletme sahiplerinin, kapasite artışı ile birlikte işgücünden daha iyi yararlanabilmek amacıyla bağlı duraklı ahırları serbest duraklı ahırlara dönüştürdükleri görülmüştür. Kapalı ahıra sahip işletmelerin kış mevsiminde % 69 unda nem kontrolü, yaz mevsiminde % 71 inde sıcaklık kontrolü için yetersiz olduğu görülmüştür. Bursa iklim koşullarında, soğuk ahırların uygulanabileceği, yapılan değerlendirmeler, ilgili kaynaklar ve bu tarzda yapılmış işletmelerde yapılan anket ve incelemeler sonunda ortaya konmuştur. Yetiştiriciliğe yeni başlayacak olan ya da işletme yapılarını tümüyle değiştirmek isteyen işletmelere model olması amacıyla, bölge koşulları, arazi miktarları, bölgedeki işletmelerin kapasite dağılımları ve uygun taban düzenleme biçimi dikkate alınarak 20, 50, 103 ve 198 baş kapasiteli örnek serbest duraklı soğuk ahır projeleri geliştirilmiş, 2003 yılı birim fiyatlarına göre bu ahırların inek başına maliyetleri de sırasıyla, TL (2875 $), TL (2100 $), TL (1550 $) ve TL (1350 $) olarak bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Süt sığırı, soğuk ahır, serbest duraklı ahır, ahır maliyeti A Research on Development of Approprıate Cold Daıry Barn Models to Dairy Cattle Production in Bursa Region In this study, applicability of cold barns was investigated in Bursa conditions. Observations, surveys and questionnaires were carried out in 33 commercial dairy farms, which have minimum 20 cattle. Loose, tie-stall and free-stall barns are used in this farms and their percentage is 15 %, 42 % and 43 %, respectively. Feed delivery and manure hauling were performed manually in 48,5 and 51,5 percent of observed barns, respectively. It is concluded that producers are careful in feeding and animal handling without any proper consideration for housing. Additionally, it was observed that some producers to use labor efficiently depending increase on stock density converted tie-stall barns to freestall barns. Ventilation capacity is not adequate at moisture control in winter season for 69 % of dairies, and at temperature control in summer season for 71 % of dairies. According to assessments, literature reviewed, and surveillance results it is determined that cold dairy barns could be used in Bursa. In this study, for the purpose of model development for new enterprises or renovation of existing facilities cold free-stall barns with 20, 50, 103, and 198 dairy cattle were designed according to capacity distribution in region and appropriate layout planning. Based on unit price for 2003, construction costs per cattle were calculated as TL ($ 2875), TL ($ 2100), TL ($ 1550) and TL ($ 1350), respectively. Keywords: Dairy cattle, cold dairy barn, freestall barn, barn cost Doktora çalışmasının özetidir.

2 Giriş Türkiye de 2000 Yılı Genel Tarım Sayımı sonuçlarına göre tarım işletmesi bulunmaktadır. Bu işletmelerin yaklaşık % 3,6 sı sadece hayvancılık ve % 96,4 ü bitkisel üretim ile hayvancılığı birlikte yapmaktadır. Ortalama işletme büyüklüğü 5,9 hektardır (Anonim 2003a). Sığır varlığı, 2000 yılında, koyundan sonra ( baş) başla ikinci sırayı almıştır. Sığır sayısı, 1993 yılında baş iken 1994 yılında değişmemiş, 1995 yılından başlayarak sürekli düşme eğilimi göstermiş ve 2000 yılında baş düzeyine gerilemiştir (Anonim 2003b). Türkiye süt sığırcılığında son yıllarda önemli gelişmeler sağlanmakla birlikte, ülke genelinde birim hayvan başına süt verimi ve toplam süt üretimi gelişmiş ülkelere göre düşük düzeydedir. Birim hayvan başına süt veriminin artırılması genetik olarak süt verim yeteneği yüksek kültür ırkı sığırlara uygun çevre koşullarının sağlanması ile mümkündür. Son yıllarda kaba yem olarak silaj kullanımının yaygınlaşması, özellikle sulu tarımın yapıldığı bölgelerde ülke ikliminin birinci ve ikinci ürün mısır üretimine uygun olması, üretim maliyetinin düşmesine, işletmelerin arazi gereksinimlerinin azalmasına, böylece sığır yetiştirme eğilimlerinin artmasına neden olmaktadır. Ancak, süt sığırı işletmelerindeki inek sayısının, verimli bir işletmecilik ve yeterli gelir sağlayacak düzeyde olmaması nedeniyle, işletmeler modern ve sağlıklı barınak yapmaktan kaçınmaktadır. Bununla birlikte, son yıllarda örgütlenmelerin artması, hayvancılıkta teknoloji kullanımının yaygınlaşması, AB ye üye olma girişimleri ve işletmelerin dünya üretici-leri ile rekabet etme durumunda kalmaları, var olan işletmelerin hayvan sayılarını artırması, yeni işletmelerin ise belirli bir büyüklükte olması yönündeki gerekliliği artırmıştır. Bu eğilimler, işletme lerin ticari karaktere dönüşmelerini, modern barınakların yapılmasını ve işletmelerde teknoloji kullanımını zorunlu kılmaktadır. Hayvancılığı gelişmiş ülkelerde son yıllarda iç ortam iklim parametreleri değerlerinin dış ortam iklim parametrelerine yakın olduğu soğuk ahırlar tercih edilmektedir. Uygun planlanan ve projelenen soğuk ahırlarda hayvanlar doğal davranışlarını sergileyebilmekte ve sağlıklı olmakta, yapım maliyeti oldukça ucuzlatılmaktadır. Bu ahırlarda, mekanizasyon ve teknoloji kullanımı mümkün olduğu için işler kolaylaşmakta, işletmede işçilik oldukça azalmakta ve üretim maliyeti düşmektedir (Arıcı ve ark. 2001). Türkiye de entansif yetiştiricilik yapan ve ticari işletmeler olarak tanımlanabilecek işletmelerin büyük çoğunluğu batı bölgesinde yer almaktadır. Marmara Bölgesi nin Türkiye sığır varlığındaki payı incelendiğinde; kültür ırkı nda % 19,1 le ikinci sırada, kültür ırkı melezi nde % 6,1 le sekizinci sırada, yerli genotipte ise sonuncu sırada yer almaktadır (Akman ve ark. 2000). Bursa ili, sığır yetiştiriciliğinde önemli bir potansiyele sahiptir. Türkiye toplam sığır varlığının yaklaşık % 1,4 ü, 1999 yılı verilerine göre Bursa da yetiştirilmektedir (Anonim 2000). Son yıllarda sulu tarımın yaygınlaşması ile bölgede yem bitkisi ekimi ve yem üretimi artmış, sığır yetiştiriciliği cazip hale gelmiştir. Ancak, ahırlar tekniğine uygun planlanmadığından çeşitli sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bu çalışmada, Bursa bölgesi süt sığırı işletmelerindeki barınakla ilgili sorunlar belirlenmeye çalışılmış, bölgeye uygun ahır tiplerinin belirlenmesi amacıyla çevre koşulları, hayvan davranışları, sürü yönetimi ve ekonomik faktörler yönünden bir değerlendirme yapılmış, yöreye yönelik soğuk tipteki ahırların alternatif olarak kullanılabilme olanakları araştırılmıştır.

3

4 Materyal ve Metot Araştırma Bursa ilindeki ticari süt sığırı yetiştiriciliği yapan ve Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği (DSYB) ne üye işletmelerde 2001 ve 2002 yıllarında yürütülmüştür. Marmara denizi kıyı şeridinde yer alan Bursa ilinde, genellikle Akdeniz iklim tipi yaygın olup, yazlar kurak ve sıcak, kışları ılık ve yağışlıdır. Denizden uzaklaştıkça iç bölümlerde yarı karasal iklim görülmektedir (Korukçu ve Arıcı 1986). Yıllık ortalama sıcaklık 14,4 C, en yüksek ortalama sıcaklık 30,9 C (Ağustos) ve ortalama en düşük sıcaklık ise 1,7 C dir (Anonim 1974). İncelenen işletmelerin tamamında Holstein-Friesian ırkı sığırlar yetiştirilmekte olup, iki işletmede Holstein-Friesian ırkıyla birlikte Esmer İsviçre ve Simental ırkı, bir işletmede de Simental ırkı sığırlar bulunmaktadır. Arazi çalışmalarının yürütülebilmesi için öncelikle Tarım İl Müdürlüğü ve DSYB ile temasa geçilip, yörede ticari süt sığırı yetiştiriciliği yapan birliğe üye işletmeler, işletme sahipleri ve adreslerine ilişkin bilgiler elde edilmiştir. Toplanan veriler, işletmelerdeki hayvan sayısına göre değerlendirilerek, ahır kapasitesi 20 baş ve üzerinde olan 59 işletmeden, kapasitelerine ve bölgedeki dağılımlarına göre yöreyi temsil edebilecek 33 işletme araştırma mater-yali olarak kullanılmıştır. Araştırmanın seçilen tüm işletmelerde aynı homo-jenlikte yürütülebilmesi için 120 adet sorudan oluşan bir anket formu hazırlanmıştır. Arazi çalışmaları; işletmelerin durumlarını ve eğilimlerini ortaya koymak ve soğuk ahır tipinin yörede uygulanma olanaklarını belirle-mek amacıyla yapılmıştır. Hazırlanan anket formları işletme sahipleriyle birebir görüşülerek doldurulmuş, işletme yapıları üzerinde çeşitli gözlem ve ölçümler yapılmış, işletme avlu ve yapılarının krokileri hazırlanarak, çeşitli ayrıntı fotoğrafları alınmıştır. İncelenen işletmelerdeki ahırların havalandırma kapasitelerinin yeterliliğini belirleyebilmek için minimum ve maksimum havalandırma kapasiteleri ile var olan havalandırma kapasiteleri hesaplanmış, bulunan değerler karşılaştırılmıştır. Minimum havalandırma kapasiteleri ısı, karbondioksit ve nem dengesinin üçünü de esas alan havalandırma grafikleri (VENTGRAPH) adlı programla hesaplanmıştır (Albright 1990). Dış ortam projeleme sıcaklığı olarak en soğuk aya ilişkin ortalama düşük sıcaklık değeri olan 1,7 C ve bağıl nem değeri olarak da en soğuk ay ortalama bağıl nemi olan % 74 değerleri alınmıştır (Olgun ve ark ; Ekmekyapar 1991). Yaz mevsimi için maksimum havalandırma kapasiteleri de aşağıdaki eşitlik kullanılarak hesaplanmıştır (Albright 1990). Hesaplamalarda yaz mevsimi dış ortam projeleme sıcaklığı olarak; toplam zamanın % 99 unda görülen sıcaklık değeri olan 28 C alınmıştır (Olgun 1997). İç ortam projeleme sıcaklığı ise Ekmekyapar (1991) de belirtilen esaslar çerçevesinde 31 C alınmıştır. Q = [q s (U.A + F.P) (t i t d )] / ρ. (t i t d ) (1) q s = H.500.W.(C / 500 ) 0,734 (2) Burada, Q: gereksinim duyulan minimum havalandırma miktarı (m 3 /s), q s : hayvanların yaydıkları hissedilebilir ısı (W), U: yapı elemanının toplam ısı iletim katsayısı (W/m 2 K), A: yapı elemanının yüzey alanı (m 2 ), F: çevresel ısı kayıp faktörü (W/m-K), P: yapının çevre uzunluğu (m), t i : İç ortam sıcaklığı (K), t d : dış ortam sıcaklığı (K), ρ: hava yoğunluğu (kg/m 3 ), H: barınak içindeki hayvan sayısı, W: 500 kg canlı ağırlığındaki bir süt sığırının yaydığı hissedilebilir ısı (W/kg),

5 C: barınak içindeki ortalama sığır ağırlığını (kg) göstermektedir. İncelenen ahırların havalandırma kapasiteleri, Bursa bölgesinde en uygun sonuçları veren Daly (1978) tarafından geliştirilen aşağıdaki eşitliğe göre hesaplanmıştır Kızıl (1998). 1 2 = 0.17Ae (HΔT) 2 1 Ao 2 e A i[ ] 2 2 (Ao + Ai ) Q (3) A = (4) Eşitliklerde, Q: havalandırma miktarı (m 3 /s), A e : etkili havalandırma alanı (m 2 ), H: hava giriş ve çıkış açıklıkları arasındaki yükseklik farkı (m), ΔT: iç ve dış ortam arasındaki sıcaklık farkı (K), A i : hava giriş açıklığı alanı (m 2 ), A o : Hava çıkış açıklığı alanını (m 2 ) göstermektedir. Araştırma kapsamında incelenen işletmelerdeki eğilimler ve dünyadaki gelişmeler çerçevesinde, Bursa bölgesinde Bulgular ve Tartışma İncelenen ahırların, % 15 i serbest açık, % 42 si bağlı duraklı ve % 43 ü serbest duraklı ahır tipinde yapılmıştır. İşletmelerin ahır kapasiteleri baş (% 52), baş (% 24), baş (% 18), baş (% 3) ve bir adet işletmede (% 3) 300 baştan fazla olmak üzere baş arasında değişmektedir. Ahırların %21,2 si kısmen açık, % 78,8 i tamamen kapalı tipte yapılmıştır. Ahır genişlikleri 5,00-27,90 m arasında değişim göstermektedir (Şekil 1). Ahır genişlikleri, bağlı duraklı ahır sisteminde 5,00-10,10 m, serbest açık ahır sisteminde 7,70-12,15 m ve serbest duraklı ahır sisteminde 8,10-27,90 m arasında değişmektedir. Ahır uzunluları ise 12,90-117,90 m arasında değişmektedir (Şekil 2). Çatı eğimi değerleri 3-33 derece arasında değişmektedir. Marsilya kiremidi ile yapılan çatılarda (% 45) eğim derece, eternit kaplamalı çatılarda (% 55) 3-28 derece arasında değişmektedir. Marsilya kiremidi ile yaygın olan ticari karakterli süt sığırı yetiştiriciliğine uygun soğuk ahır karakterinde örnek ahır projeleri geliştirilmiştir. Bu projelerin geliştirilmesinde bölgede yaygın olarak kullanılan ahırların kapasite dağılımı, etkili olmuş, hayvan başına ayrılması gereken yemlik uzunluğu ve uygun taban düzenlemesi dikkate alınarak 20, 50, 103 ve 198 baş kapasiteli örnek soğuk ahır planları hazırlanmıştır. Ahır kapasitelerinin 103 ve 198 baş gibi değerler almasında taban düzenleme biçimi, geçiş yollarının genişlikleri ve yerleri etkili olmuştur. Hazırlanan örnek projelerin metraj ve keşif hesapları yapılarak hayvan başına düşen ahır maliyetleri belirlenmiştir. Statik hesaplamalar SAP 2000 programıyla yapılmış, çatı makası elemanları, kolonlar, kirişler ve temellerin boyutları program çıktılarına göre belirlenmiştir. yapılan çatıların yalnızca %7 sinin eğimi Güner ve Yüksel (2001) in önerdiği derece değerlerine uymaktadır. Bu çatıların % 27 sinin eğimi 14 derecenin altında, % 66 sının ise 16 derecenin üzerindedir. Eternit kaplamalı çatıların ise % 50 sinin eğimi Güner ve Yüksel (2001) in bu tür çatılar için önermiş oldukları derece değeri arasında, geriye kalanların eğimi ise 16 derecenin altında kalmaktadır. Özellikle, bir işletmede çatı eğimi (3 derece) oldukça düşüktür. Bu durum, yeterli hava hacminin yaratılamamasına yol açacaktır. Nitekim, bu işletmede havalandırma kapasitesinin (1.213 m 3 /h), minimum havalandırma kapasitesinden (3.420 m 3 /h) daha düşük olduğu belirlenmiştir. Duvar yüksekliği 2,00-5,00 m, mahya yüksekliği 2,50-7,00 m ve pencerelerin yerden yüksekliği 0,50-4,00 m arasında değişmektedir. Duvar yükseklikleri ahırların % 9 unda Yüksel ve ark. (2000) nın ılık bölgeler için önerdiği 2,50-2,75 değerinin altındadır. Ahırların % 15 inde pencerelerin yerden yükseklileri

6 Yüksel ve ark. (2000) tarafından önerilen 1,50 m değerinin altındadır. Pencerelerin yerden yüksekliğinin oldukça düşük (0,50 m) olması, özellikle, pencerelerin havalandırmada kullanılması durumunda hayvanların zararlı hava akımlarından etkilenmelerine neden olacaktır. Pencere alanlarının taban alanlarına oranı % 0,59-20,34 arasında değişmektedir. Ahırların % 79,31 inde pencere alanının taban alanına oranı Yüksel ve ark. (2000) tarafından ılık bölgeler için önerilen % 5 değerinin altındadır. İncelenen ahırlardan biri yığma yapı sisteminde, diğerleri ise betonarme karkas yapı sistemine sahiptir. Genişliği 15,00 m nin üzerinde olan işletmelerde betonarme kolon ve kirişlerle çelik çatı sistemi kullanılmıştır İşletme Sayısı (adet) ,00-7,00 7,01-9,00 9,01-11,00 11,01-13,00 13,01-15,00 15,01-20,00 > 20,00 Ahır Genişliği (m) Şekil 1. İncelenen işletmelerin ahır genişliklerine göre gruplandırılması. 6 5 İşletme Sayısı (adet) ,00-15,00 15,01-17,00 17,01-19,00 19,01-25,00 25,01-30,00 30,01-40,00 40,01-50,00 > 50,00 Ahır Uzunluğu (m) Şekil 2. İncelenen işletmelerin ahır uzunluklarına göre gruplandırılması.

7

8 Duvar yapı malzemesi olarak ahırların % 3 ünde kerpiç, % 9 unda briket ve % 88 inde tuğla kullanılmıştır. Kerpicin kullanıldığı bir işletme dışında tüm işletmelerde harç kullanılmıştır. Harç olarak, kireç harcı ve çimento harcı kullanılmış olup, yalnızca bir işletmede kireç harcı diğerlerinde çimento harcı kullanılmıştır. Duvarların % 15 i sıvasız, % 27 sinin yalnızca iç yüzeyi sıvalı ve % 58 inin her iki yüzeyi de sıvalıdır. İncelenen ahırların 32 sinde çatı sistemi mevcut olup, bunların % 6 sı sundurma çatı ve % 94 ü de beşik çatı sistemine sahiptir. Çatıların hiçbirinde yalıtım yapılmamıştır. Yapılan ısı-nem dengesi hesaplamaları sonucunda işletmelerin yaklaşık % 27 sinde 7,61-52,19 kw arasında ısı açığı bulunduğu belirlenmiştir. Bu işletmelerde havalandırma açıklıklarının gereğinden fazla olması nedeniyle, havalandırma yoluyla ısı kaybının oldukça yüksek olduğu gözlenmiştir. Çatı örtü malzemesi olarak ahırların % 43 ünde kiremit ve % 57 sinde eternit kullanılmıştır İncelenen kapalı ahırların tamamında doğal havalandırma sistemi kullanılmaktadır. Bu ahırların % 4 ünde hava giriş açıklığı olarak pencere boşluklarından, % 4 ünde saçak altında bırakılan boşluklardan ve % 92 sinde de pencerelerden yararlanılmıştır. Hava çıkış açıklığı olarak ise ahırların % 4 ünde duvarda bırakılan boşluklardan, % 19 unda sürekli mahya açıklıklarından, % 31 inde pencerelerden ve % 46 sında havalandırma bacalarından yararlanılmıştır. Mahya açıklığı genişlikleri, 0,10-0,60 m arasında değişmektedir. Var olan ve olması gereken toplam havalandırma bacası kesit alanları Şekil 3 te verilmiştir. Toplam baca kesit alanı 4,80 m 2 olan bir işletme dışındaki işletmelerde var olan havalandırma kapasitesi minimum havalandırma kapasitesinden düşük ve toplam baca kesit alanları yetersizdir. Minimum havalandırma kapasiteleri ile var olan havalandırma kapasiteleri arasındaki fark m 3 /h arasında değişmekte olup, farkın yüksek olduğu 6 işletme vardır (Şekil 4). Bunlar içerisinde 2 işletmede var olan havalandırma kapasitesi minimum havalandırma kapasitesinden küçük, diğerlerinde ise büyüktür. Hayvan başına minimum havalandırma gereksinimi m 3 /h arasında değişmekte olup, Yüksel ve ark. (2000) tarafından önerilen m 3 /h değerinin üzerindedir. Baca Alanı (m 2 ) İşletme No Var Olan Gerekli Şekil 3. Var olan ve olması gereken toplam havalandırma bacası kesiti alanları.

9 Minimum Gerçekleşen Havalandırma Miktarı (m³/h) İşletme No Şekil 4. İncelenen ahırların havalandırma kapasiteleri ve yeterlilik durumu İncelenen ahırların % 69 unda var olan havalandırma kapasitesi, olması gereken minimum havalandırma kapasitesinden düşük, % 31 inde ise yüksek bulunmuştur. Ahırların yönlendirme durumları incelendiğinde, işletmelerin % 21.2 sinde ahırların havalandırmada egemen rüzgarların olumlu etkilerinden yararlanacak biçimde yerleştirilmediği görülmektedir. Bu işletmelerin % 85.7 sinde var olan havalandırma kapasitesi gerekli minimum havalandırma kapasitesinden düşüktür. İç ve dış ortam arasındaki sıcaklık farkının yüksek olduğu kış aylarında bile havalandırmanın yetersiz olması, sıcaklık farkının daha az olduğu yaz aylarında bu durumun daha büyük sorunlara yol açabileceğini göstermektedir. Ahırların % 19 unda var olan havalandırma kapasitesi yaz mevsiminde sıcaklık kontrolü için yeterli, % 71 inde ise yetersizdir. Var olan havalandırma kapasitesinin yeterli olduğu işletmelerin % 60 ında sürekli mahya açıklığı bulunmaktadır. Yaz mevsimi için maksimum havalandırma kapasitesi ile var olan havalandırma kapasitesi arasındaki fark 77, m 3 /h arasında değişmektedir (Şekil 5). Bu fark, ahırların % 50 sinde 77, m 3 /h, % 31 inde m 3 /h arasında ve %19 unda m 3 /h in üzerindedir. Ahırların büyük bir çoğunluğunda havalandırma kapasitesinin yetersiz olmasının ana nedeni; hava giriş ve çıkış açıklıklarının yeterli büyüklükte olmamasıdır. İncelenen işletmelerin % 24,2 sinde yemlik yolu bulunmamakta, % 48,5 inde ise yem dağıtımı elle yapılmaktadır. Gübre temizliği ise, bağlı sisteme sahip ahırların tamamında ve serbest duraklı ahırların 3 ünde olmak üzere toplam 17 işletmede (% 51,5) elle gerçekleştirilmektedir. Özellikle, büyük kapasiteli işletmelerde yem dağıtımı ve gübre temizliğinin elle yapılması birtakım güçlüklere ve zaman kaybına yol açmaktadır. Planlama sırasında yemlik ve servis yolu genişliklerinin mekanizasyon durumu dikkate alınmadan belirlenmesi işletme sahiplerinin yukarıda sözü edilen olumsuzluklarla karşılaşmasına yol açmıştır. Yem dağıtımının mekanik araçlarla yapılabilmesi için yemlik yolu genişliğinin 2,40-3,50 m (Arıcı ve ark., 2001) olması gerekmektedir. Aynı şekilde, gübre temizliğinde mekanik araçlardan yararlanılabilmesi için servis yolu genişliği 2,50-3,05 m (Anonim 1997) olmalıdır. İncelenen ahırlardaki durak genişlikleri

10 1,00-1,29 m arasındadır. Ahırların %29 unda durak genişliği McFarland ve Graves (2002) tarafından önerilen 1,15 m değerinin altındadır. İncelenen işletmelerden serbest duraklı ahıra sahip olanların % 9 unda ahır içinde 5,00-6,60 m genişliğinde ara geçiş yolları bulunmaktadır. Ara geçiş yolları bu işletmelerin % 67 sinde 15 durakta bir, % 33 ünde ise 18 durakta bir bırakılmıştır. Bu işletmelerin tümünde geçiş yolları McFarland (1995) ın durak arayla 3,05-3,65 m genişlikte geçiş yolları bırakılması önerisine uygun planlanmıştır. Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre; 1990 yılından sonra kurulan işletmelerin büyük bir çoğunluğunda serbest duraklı ahırlar kullanılmaktadır. Yapılan incelemeler, yetiştiricilerin bağlı duraklı ahırdan serbest duraklı veya serbest açık ahırlara yönelme eğiliminde olduğunu göstermiştir. Tasarımda, hayvanların kendi doğal davranışlarını gösterebildiği, daha az baskı altında kaldığı, ahır içerisinde fonksiyonların ayrıldığı, bireysel alanların iyi düzenlenebildiği, sürü biçiminde barındırmaya uygun serbest sistemler tercih edilmiştir. Serbest sistemler içerisinden ise, sürü yönetimine ve teknolojik gelişmelere uygun, yapım ve üretim maliyeti sıcak ahırlara oranla düşük, çalışma süresi ve işgücü gereksinimi oldukça az olan serbest duraklı ahırlar seçilmiştir. Son yıllarda kullanımı giderek yaygınlaşan hafif yapı tarzındaki yalıtımsız, doğal havalandırmalı soğuk ahırlarda, dış ortam sıcaklığı 20 C iken iç ortam sıcaklığı 15 C ile 5 C arasında olmaktadır (Choiniere ve Munroe 1994). Süt sığırlarında süt verimi, yem tüketimi ve konfor 18 C ile +13 C arasındaki sıcaklılardan etkilenmemektedir (Steevens ve Rickets 1993). Bu tür ahırlarda, yeterli bir çatı eğimi oluşturulması ve çatı alt yüzeyinin pürüzsüz olması, sıcak ve nemli havanın mahya açıklığına doğru hızlı bir biçimde akışını sağlar. Yan duvar ve saçak açıklıklarının yeterince yüksek yapılması, rüzgarın havalandırma yönünden olumlu etkisinden yararlanılmasına ve çatı altındaki sıcak hava tabakasının sığırların yaşam alanlarından uzak tutulmasına yardımcı olur (Graves 1995). Havalandırma Kapasitesi (m³/h) İşletme No Mevcut Havalandırma Maksimum Havalandırma Fark Şekil 5. Var olan ve maksimum havalandırma kapasiteleri

11

12 Bursa iline ilişkin uzun yıllık iklim verilerine göre, 42 yıl içinde en düşük sıcaklık 25,7 C ile 9 Şubat 1929 da gözlenmiştir (Anonim 1974). Düşük sıcaklığın 0,1 C ve daha düşük olduğu yıllık ortalama gün sayısı ise 33,6 dır. Ortalama düşük sıcaklık, en düşük değeri 1,7 C ile Ocak ayında almıştır. Bu verilere göre, soğuk ahır tipinin tercih edilmesinin kış aylarında ineklerin düşük sıcaklıklardan olumsuz etkilenmesine neden olmayacağı anlaşılmaktadır. Ancak, sıcaklığın 0 C nin altına düştüğü günlerde suluklardaki suyun donması yalıtımlı suluklar kullanılarak önlenebilir. Gezinme yerlerinin donması ise, inekler bu ortama kısa sürede alıştıklarından, kayarak düşmedikleri için bir sorun oluşturmamaktadır. Ahırların % 69 unda havalandırma kapasitesi kış mevsimi için hesaplanan gerekli minimum havalandırma kapasitesinden düşük, % 31 inde ise yüksektir. Yaz mevsiminde, var olan havalandırma kapasitesi ahırların % 19 unda sıcaklık kontrolü için yeterli, % 71 inde ise yetersizdir. Havalandırmanın yetersiz olduğu işletmelerin % 55,6 sı kapalı sıcak ahır sistemine sahiptir. Açık ve soğuk ahırlarda ise sorun bulunmamaktadır. Var olan havalandırma kapasitesinin yeterli olduğu işletmelerin % 60 ında sürekli mahya açıklığı bulunmaktadır. Bu işletmelerin hiçbirinde ahır içerisinde kötü koku ve yoğunlaşma sorunuyla karşılaşılmadığı belirlenmiştir. İncelenen işletmelerin % 78 inde işletim sistemine uygun biçimde yeterince alan ayrılmadığı belirlenmiştir. Halbuki, yem dağıtımı, gübre temizliği, sağım, hasta hayvanların ayrılması, bakımı ve tedavisi gibi işlemlerin kolaylıkla gerçekleştirilebilmesi için ayrı bölümlerin planlanması, yemlik ve servis yolu genişlikleri, boyun kilitleme sistemleri ve durak boyutları gibi ahır elemanlarının hayvanların yaş ve büyüklüklerine göre belirlenmesi gerekmektedir. Hafif yapı tarzında serbest duraklı soğuk ahır tipinde maliyet büyük oranda düşürülebilir. Bu ahırların inşaat maliyetini artıran en önemli eleman sağım ünitesidir. Ancak, farklı ülkelerdeki uygulamalara bakıldığında (Stahl ve ark. 1999; Zreig, 2001) süt verimindeki artış ile işgücü kullanımındaki azalma ve kolaylık uzun vadede bu olumsuzluğu ortadan kaldırmaktadır. Ayrıca, sağımın daha hijyenik koşullarda yapılması, süt kalitesini artırmakta buna bağlı olarak ilave süt priminden yararlanılmakta ve elde edilen gelir artmaktadır. Tasarlanan ahırlarda inşaat maliyetini ortaya koymak için süt ineği ahırı, sağımyeri, genç hayvan ve kuru inek sundurmalarının 2003 yılı birim fiyatlarına göre keşif özetleri ayrı ayrı çıkarılmıştır. Bir karşılaştırma yapabilmek için işletmelerdeki bu yapıların maliyeti ile toplam maliyet ve inek başına maliyet hesaplanmış TL olarak Çizelge 1 de verilmiştir. Ayrıca, inek başına maliyet Amerikan Doları ($) olarak hesaplanmıştır. Çolak (1991) tarafından İzmir bölgesi için planlanan 25 ve 50 başlık kapalı tipte süt sığırı ahırlarına ilişkin metraj cetvelindeki değerler 2003 yılı birim fiyatlarıyla çarpılarak bu ahırların hayvan başına maliyetleri belirlenmiştir. Buna göre 25 başlık ahırda sadece ahır için hayvan başına maliyetin TL, bizim çalışmamızda planlanan 20 baş kapasiteli soğuk tipte serbest duraklı ahırda yalnızca ahır için hayvan başına maliyetin ise TL olduğu hesaplanmıştır. Yine aynı çalışmadaki 50 başlık ahırın genç hayvan sundurması da dahil hayvan başına maliyetinin TL, bizim çalışmamızda ise aynı kapasitede ahırın hayvan başına maliyetinin TL olduğu hesaplanmıştır. Tasarlanan 103 baş kapasiteli ahırın taban planı ve kesiti Şekil 6 ve Şekil 7 de verilmiştir. Çizelge 1 de de görüldüğü gibi sürüdeki inek sayısı arttıkça toplam maliyet

13

14 Süt Deposu Suluk Gezinme Yeri Hasta Hayvan Bölmesi Toplanma Yeri Büro Makine Odası Tuvalet Depo Servis Yolu Suluk Suluk Suluk Servis Yolu Yemlik Yemlik Yolu K m B D G Şekil 6. Kapasitesi 103 baş olan ahırın taban planı.

15

16 Servis Yolu Grobeton Taş Blokaj (15 cm) Sıkıştırılmış Toprak Servis Yolu Yemlik Yolu m Şekil 7. Kapasitesi 103 baş olan ahırın kesiti. yükselmekte, ancak inek başına maliyet önemli düzeyde azalmaktadır. Kapasitesi 20 baş olan işletmede inek başına maliyet TL (2875 $) iken, bu işletmenin yaklaşık 10 katı kapasiteye sahip olan 198 baş kapasiteli işletmede ise inek başına maliyet TL ye (1350 $) olarak gerçekleşmiştir. Bu durumda, inşaat maliyeti yönünden bir değerlendirme yapıldığında, büyük kapasiteli işletmelerin özendirilmesinin yerinde olacağı görülmektedir. Özellikle, düşük kapasiteli işletmelerde sağımyeri maliyetinin toplam Çizelge 1. Planlanan işletmelerin inşaat maliyetleri. maliyet içerisindeki payı oldukça büyük olup, 20 baş kapasiteli işletmede ahır maliyetine çok yakın bir değer almıştır. Sağımyeri maliyetinin toplam maliyet içerisindeki payı sırasıyla, % 26,2, % 27,3, % 24,0 ve % 17 olmuştur. Kapasite arttıkça sağımyeri maliyetinin toplam maliyet içerisindeki payı genelde düşme eğilimi gösterirken, yalnızca 50 baş kapasiteli işletmede (% 27,3) farklılık gözlenmiştir. Çünkü, bu işletmedeki genç hayvan ve kurudaki ineklerin ayrı bir sundurma yerine, süt ineği ahırının bir Maliyet (TL x 1000) Kapasite Ahır Sağımyeri ve Sundurma Toplam İnek başına ekipman

17

18 ucunda barındırılması nedeniyle ahır toplam maliyeti diğerlerine oranla daha azdır. Genç hayvanlar için tasarlanan sundurmaların maliyetleri ise 20 baş kapasiteli işletme dışında ahır maliyetinden düşüktür. Bu işletmede sundurma maliyetinin ahırdan yüksek çıkmasının Sonuç İncelenen ahırlarda kış ve yaz iklim koşullarına göre çevre denetimi yapmak zordur. Çevre koşullarının yeterince denetlenememesi nedeniyle çok çeşitli üretim ve sağlık sorunları ortaya çıkmaktadır. Hayvanlara yeterince hareket olanağı sağlanamayan bu ahırlarda, modern teknoloji kullanımı zordur. Bireysel fonksiyonlar ayrılmadığından sürü biçimindeki barındırmaya uygun değildir. Bunun yanında ahırlar işgücü kullanımı göz önüne alınarak planlanmadığından, bu ahırlarda çalışmak zor ve zahmetli olmakta, bunun sonucunda da işçi bulmak zorlaşmaktadır. Bu sorunları çözebilecek en uygun ahır tipi, serbest duraklı soğuk ahırlardır. Bursa ili iklim koşulları yönünden bu ahırların yapılmasına uygundur. Ayrıca, işletmeler sürekli büyümekte, Kaynaklar Akman, N., K. Özkütük, S. Kumlu ve S.M. Yener, Türkiye de Sığır Yetiştiriciliği ve Sığır Yetiştiriciliğinin Geleceği TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Türkiye Ziraat Mühendisliği V. Teknik Kongresi Ocak 2000, Cilt:2, Milli Kütüphane- Ankara. S Albright, L. D Environment Control for Animals and Plants. Agricultural and Biological Engineering Cornell University, Ithaca, USA. Anonim Meteoroloji Bülteni. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Basımevi, Ankara. S Anonim Dairy Freestall Housing and Equipment. Midwest Plan Service, MWPS-7, Iowa State University, Ames, Iowa. 136 s. Anonim T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Bursa İl Müdürlüğü Brifing Raporu, Bursa. 84 s. nedeni, gezinme yerindeki kapı düzeneklerinin gübre temizliğinin kolay yapılabilmesine olanak tanıyacak biçimde boyutlandırılması ve buna bağlı olarak sundurma uzunluğunun ahıra oranla yüksek olmasıdır. yeni modern ahır yapma, eski ahırları yenileme ve değiştirme eğilimi yaygınlaşmaktadır. Bu eğilimler ve büyük kapasiteli işletmelerde hayvan başına düşen inşaat maliyetinin de düşük olduğu göz önüne alındığında, bölgede kapasitesi en az 20 baş olmak kaydıyla büyük kapasiteli işletmelerin kurulması özendirilmelidir. Böylece, AB ye girme sürecindeki ülkemizde, işgücünün ve teknolojinin etkin bir biçimde kullanılabileceği, işletme maliyeti düşük, rekabet gücü yüksek işletmeler yaratılmış olacak, süt alıcısı firmaların temiz ve kaliteli süt istemi de karşılanabilecektir. Bu düşüncelerle bölgedeki eğilimler, sürü büyüklüğü düşünülerek yöreye uygun 20, 50, 103 ve 198 baş kapasiteli örnek ahırlar tasarlanmış ve inek başına düşen maliyetler ortaya çıkarılmıştır. Anonim 2003a. TÜBİTAK Vizyon 2023 Bilim ve Teknoloji Öngörüsü Projesi, Tarım ve Gıda Paneli Ön Raporu, Ocak 2003, Ankara. 40 s. Anonim 2003b. İstatistik Tablolar. DİE Elektronik Veri Tabanı. Arıcı, İ., E. Şimşek ve E. Yaslıoğlu Süt Sığır Ahırlarının Planlanması. Sütaş Yetiştirici El Kitabı, Süt Hayvancılığı Eğitim Merkezi Yayınları Hayvancılık Serisi : 4, Bursa. 45 s. Choiniere, Y. and J. A. Munroe Your Future Dairy Barn: Will it be Cold, Have a Modified Environment or be Warm? Factsheet, AGDEX: 700, Ministry of Agriculture and Food, Ontario, Canada. er/facts/ htm

19 Çolak, A İzmir İlinde Süt İnekçiliği Yapan İşletmelerde Mevcut Ahırların Durumu ve Bu Ahırların Geliştirilmesi İmkanları Üzerinde Bir Araştırma. Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı, Doktora Tezi (Basılmamış), Bornova, İzmir. 145 s. Daly, B. B Woods Practical Guides to Fan Engineers. Woods of Colchester. 47 s. Ekmekyapar, T Hayvan Barınaklarında Çevre Koşullarının Düzenlenmesi. Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 698, Ziraat Fakültesi Yayınları No: 306, Ders Kitapları Serisi No: 58, Erzurum. 177 s. Güner, M. S. ve A. Yüksel Yapı Bilgisi Teknolojisi I-II. Aktif Yayınevi Ankara Cad. Nakipoğlu İşhanı No: 60/15, İstanbul. 444 s. Graves, R. E Natural Ventilation for Freestall Barns, Animal Facility Ventilation Fact Sheets, No: G-75, 6 s. G75.pdf Kızıl, Ü Süt Sığırı Ahırlarında Havalandırmaya İlişkin Yaklaşımlar ve Bursa İli Uygulaması. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 95 s. Korukçu, A. ve İ. Arıcı Bursa Yöresinde Kültürteknik Sorunlarının Çözümüne İlişkin Yapılan Çalışmalar ve Sonuçları. II. Ulusal Kültürteknik Kongresi, Adana. S McFarland, D. F Freestall Housing Guidelines: Design Details to Enhance Management. Second Western Large Dairy Herd Management Conference, Las Vegas, Nevada, April 6-8,1995. S.102 McFarland, D. F. and R. E. Graves Designing and Building Dairy Cattle Freestalls. G-76, Pennsylvania State University Cooperative Extension Service Factsheet, Pennsylvania. 4 s. G76.pdf Olgun, M., A. Tokgöz ve A. Balaban Tarımsal Yapılarda Çevre Koşullarının Denetiminde Kullanılabilecek Dış Ortam Havasına İlişkin Tasarım Değerlerinin Belirlenmesi. 3. Ulusal Kültürteknik Kongresi Bildiri Özetleri, İzmir. S. 62. Olgun, M Ülkemizde Hayvan Barınakları İçin İklimsel Tasarım Değerlerinin Belirlenmesi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 1488, Ankara. 73 s. Stahl, T. J., B. J. Conlin, A. J. Seykora and G. R. Steuernagel Characteristics of Minnesota Dairy Farms that Significantly Increased Milk Production from 1989 to 1993, Journal of Dairy Science, 82: Steevens, B. ve R. Rickets Feeding and Housing Dairy Goats. Agricultural Publication G3990, Deptof Animal Sciences, University of Missouri, Columbia. 5 s. Yüksel, A. N., M. İ. Soysal, İ. Kocaman ve S. İ. Soysal Süt Sığırcılığı Temel Kitabı, Hasad Yayıncılık, İstanbul. 288 s. Zreig, M. A Planning and Layout of Dairy Cattle Housing in Jordan, Agribuilding 2001, 3 6 September 2001 Campinas, SP, Brazil. S