EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 26 Say /Number 2 (Aral k /December 2009)

Transkript

1 EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 26 Say /Number 2 (Aral k /December 2009) Battalgazi (Melitene) Definesi: VII. Mikhael Dukas n Histamenonlar Battalgazi (Melitene) Hoard: The Histamenons of Michael VII Doukas Zeliha DEM REL GÖKALP * Öz Bu çal flmada Malatya-Battalgazi (Eski Malatya) ilçesinde ele geçmifl olan ve y llar aras na tarihlenen VII. Mikhael Dukas n alt n sikke definesi konu edilmifltir. Eski Malatya (Melitene, αλατεα), bugünkü ismiyle Battalgazi, Malatya ilinin 8 km. kuzeyinde yer alan bir ilçe merkezidir. M.S. 1. yüzy lda imparator Titus (M. S ) döneminde XII. Fulminita lejyonunun daimi karargâh olarak kurulmufltur. Bizans döneminde askeri üs olarak kullan lan Battalgazi?de Roma döneminde infla edilmifl olan surlar restore edilmifltir. Kent M.S. 536 da imparator Iustinianus döneminde III. Armenia eyaletinin merkezi olmufltur. Askeri ve ticaret yolu üzerinde yer alan Malatya, Anadolu nun tamamen Türkleflmesine kadar, Bizans ve Müslüman Araplar aras nda paylafl lamayan bir merkez durumunda kalm fl, Bizans ve Araplar aras nda sürekli el de ifltirmifltir. Battalgazi de bulunan VII. Mikhael ( ) dönemi alt n sikke definesi de Bizans n do u s n r ndaki hâkimiyetinin sonu olarak düflünülmelidir. IV. Romanos Diogenes in 1071 de Selçuklu Türklerine Malazgirt teki yenilgisinden hemen sonra tahta geçen VII. Mikhael, mparatorlu u kuflatan askeri, siyasi ve ekonomik problemler ile u raflmak konusunda yetersiz kalm flt r. Tedavüldeki sikkenin de erini ciddi flekilde, fiyatlarda indirim yapmaks z n düflüren mparator bu yüzden Parapinakes? (=çeyrek miktar yürüten) lakab n alm flt r. VII. Mikhael in alt n sikkeleri, konkav formu ve düflük kalitesi ile daha önceki dönem örneklerinden ayr l r. VII. Mikhael in histamenonlar iki tip olarak belirlenmifltir. Her iki tipin de arka yüzünde yer alan yaz t ve imparator tasviri ayn d r. Arka yüzde mparatorun cepheden büstü, asal ve haçl globuslu figürü bulunur. Ancak ön yüzdeki sa tipi farkl d r. sa n n ya arkal kl tahta otururken ya da cepheden büstü tasvir edilmifltir. sa n n arkal kl tahta oturdu u birinci tip sikke, di erlerine göre fark edilebilir derecede de eri yüksek alt nd r ve bu tip sikke oldukça nadirdir. kinci tip * Yard. Doç. Dr., Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, zdgokalp@anadolu.edu.tr 2009, Hacettepe University Faculty of Letters. All Rights Reserved 81

2 Battalgazi (Melitene) Definesi: VII. Mikhael Dukas n Histamenonlar histamenonun ön yüzünde sa n n büstü tasvir edilmifltir. Bu tip sikkeler ön yüzde yer alan sa n n nimbusunda ve elinde tuttu u kitab n kapa nda bulunan nokta bezemelere göre ve sikkenin arka yüzünde yer alan imparatorun sa elinde tuttu u labarumun ve sol elinde tuttu u globusun üzerinde bulunan nokta bezemelere göre befl alt tipe ayr lmaktad r. Battalgazi de ele geçen definede birinci tip histamenondan üç adet, alt tipleri ile birlikte elli befl adet ikinci tip olmak üzere toplam elli sekiz adet histamenon bulunmaktad r. Anahtar sözcükler: Malatya, Battalgazi, Melitene, Bizans, sikke, histamenon, VII. Mikhael Dukas Abstract In this study, the subject is the golden coin hoard of Michael Doukas VII which was minted between 1071 and 1078, and was found in Malatya-Battalgazi (Old Malatya) district. Old Malatya (Melitene, αλατεια), which is known as Battalgazi today, is a district 8 km away (North) from Malatya city. It was founded in the 1. century B.C. as a permanent headquarter of Fulminita XII legion during the age of Emperor Titus (79-81). Battalgazi was also used as a military base during the Byzantine period and the city walls that were built in the Roman period were restored. The city became the center of Armenia III in 536 A.D. during the reign of emperor Justinian. Malatya, which was in the middle of military and trading routes, could not be shared by the Byzantines and Muslim Arabs until Anatolia was totally Turkicized. The golden coin hoard which dates to Michael VII ( ) period in Battalgazi should be considered to be the end of Byzantine sovereignty in eastern border. Michael VII who came to the throne after Romanos IV Diogenes was defeated by Seljuk Turks in Manzikert in 1071, was incompetent to deal with military, politic and economic problems that the empire faced. The emperor who decreased the value of the valid coin without decreasing the prices was given the name Parapinakes. The golden coin of Michael VII can be separated from the former period coins with their concave form and low quality. The histamenons of Michael VII are two types. The inscription and the description of the emperor on the reverse side of the coins are the same in both types. In the reverse side, lies the bust of the emperor from the front as a figure with scepter and globus cruciger. However the Christ type on the front side is different. The bust of Christ was depicted either sitting on throne with a back or from the front. The first typeof coin where Christ sits on a throne, has a significantly higher golden value, compared to the others. Howeve,r this type of coin is very rare. The bust of Christ is pictured on the front side of the second type of coin. These types of coins are separated into 5 sub-types according to the dot decoration on the nimbus of Christ and on the cover of the book in his hand, to the labarum which is in the right hand of the emperor on the reverse side of the coin, and to the dot decoration on the globus in his left hand. The hoard found in Battalgazi includes a total of fifty eight histamenons, three of which are type 1 and fifty five of which are type 2 including all the sub-types. Keywords: Malatya, Battalgazi, Melitene, Byzantine, coin, histamenon, Michael VII Doukas 82

3 Zeliha DEM REL GÖKALP Battalgazi (Eski Malatya, Melitene) Eski Malatya (Melitene, αλατεια), bugünkü ismiyle Battalgazi, Malatya linin 8 km. kuzeyinde F rat nehrinin (Euphrates) bat yakas nda yer alan bir ilçe merkezidir. Malatya kurulufl ve isim itibariyle bafllang çtan günümüze kadar büyük bir de iflikli e u ramadan gelen Anadolu flehirlerinden biridir. 1 lk yerleflim, Eski Malatya n n 4 km. güney do usunda, Aslantepe olarak isimlendirilen yerde kurulmufltur (Darkot, 1997, s. 227; Eskici, 2006, s. 263; Üstünda ve di erleri 2005, s. 67; Gö ebakan, 2003, s. 469). 2 M.Ö. 7. yüzy lda, Asur devletinin y k lmas ndan sonra flehrin terk edildi i ve halk n baflka yerleflim alanlar na da ld ve M.S. 1. yüzy la kadar flehrin tarihinin karanl k oldu u düflünülmektedir. M.S. 1. yüzy lda Roma mparatoru Titus (M.S ) XII. Fulminita Lejyonu nu, daimi karargâh olarak Battalgazi ye 3 yerlefltirmifltir 4 (Hild ve Restle, 1981, s. 233). Titus M.S. 76 y l nda, makalenin de konusunu oluflturan definenin bulundu u Battalgazi de sur yap m n bafllatm flt r. Roma mparatorlu u döneminde yap m na bafllanan surlar, 532 de mparator Iustinianus taraf ndan tamamlat lm fl ve kent 536 da III. Armenia eyaletinin merkezi olmufltur (Procopius, De aedificiis, ). Askeri ve ticaret yolu üzerinde yer alan Melitene (Yorke, 1896, s. 326), Bizans döneminde özellikle Sasani mparatorlu una karfl kuzey Mezopotamya da bir s n r flehri olan Dara ya 5 ulaflan yolun bafl nda kurulmufltur. 6 fiehrin surlar da, mparator Iustinianus un do u s n r bölgelerinde savunma amaçl gerçeklefltirdi i yap faaliyetleri sonucunda tamamlat lm flt r (Croke ve Crow, 1983, s. 146). Ayn y llarda Iustinianus un generali Belisarios komutas nda Bizans ordusu 530 y l nda Sasanileri Dara da büyük yenilgiye u ratm flt r (Procopius, Wars, I ). M.S. 7. yüzy ldan itibaren sürekli olarak Arap ak nc lar n sald r s na u rayan kente 8. yüzy l n bafllar nda imparator Philippikos ( ) taraf ndan Ermeniler 1 Kentin ismi Asur Ticaret Kolonileri Ça ve Kültepe yaz l belgelerinde Melita, Asur imparatorluk devri kay tlar nda ise Meliddu, Melide, Melid, Milid, Milidia olarak an l r. Antik Ça yazar Strabon da kenti Melitene (ª Ï ÙÂÈ ) olarak adland rm flt r (Strabon, 1993, s. 3). 2 Aslantepe Höyük Neolitik Dönemden (M.Ö. 8000) Bizans dönemine kadar bütün kültürleri bar nd r r. Müze koleksiyonunda, y llar aras nda höyükte yap lan kaz larda ele geçmifl olan k rk befl adet Bizans sikkesi bulunmaktad r. 3 Lejyonun Melitene ye yerlefltirilmesi ile Aslantepe de bulunan flehir, yerleflimin 4 km. kuzeyine bugünkü ad ile Battalgazi ye tafl nm flt r. 4 XII. Fulminita Lejyonu daha önce M.S. 66 y l nda Suriye den Malatya ya Yahudileri cezaland rmak için de gönderilmifltir (M Elderry, 1909, s. 45). 5 Dara, Mardin ilinin 30 km. güneydo usunda, Nusaybin yolu üzerinde O uz Köyü nde lokalize edilmektedir. 6 Antik ça da oldu u gibi Ortaça da da önemli kentler büyük yollar boyunca konumlanm flt r. Malatya da (Melitene) baflkent Konstantinopolis i do uya ba layan ana yol üzerinde yer almaktayd (Mango, 2008, s. 23). Bizans n Anadolu yol güzergâh n n da merkezlerinden biri olan kent bu konumuyla da önemini hep korumufltur (Anderson, 1897). 83

4 Battalgazi (Melitene) Definesi: VII. Mikhael Dukas n Histamenonlar yerlefltirilmifltir. Ancak Pavlikanlar 7 bölgede yay lmaya bafllay nca imparator V. Konstantinos ( ) Ermenileri Trakya ya sürmüfltür (Mango ve Scot, 1997, s. 532, 593; Charanis, 1961, s. 144). 8 Melitene 11. yüzy la kadar Bizans ile Abbasiler aras nda sürekli el de ifltiren bir kent konumundad r (Honingmann, 1970, 39 40, 55 58, 70 72; Treadgold, 1997, s. 224, 289, 343, 349; Avc, 2003, s. 75). 9 Kent bu mücadeleler s ras nda hem Bizans hem de Araplar taraf ndan birçok kere ya ma ve tahrip edilmifl ve yeniden kurulmufltur (Angold, 1997, s. 41). Ancak tüm bunlara ra men bir s n r kenti olma özelli ini korumufltur yüzy la tarihlenen, kentin isminin geçti i kurflun mühürlerin büyük bir k sm, imparatorlu un maliyeden sorumlu memurlar na ve askeri komutanlar na aittir. 11 Bu durum kentin yüzy lda hala önemli yönetsel ve askeri merkez oldu unun kan t d r. Ayr ca kentin, Kilise kay tlar nda metropolis olarak an lmas ndan da, bölgenin dinsel bir merkezi oldu u anlafl lmaktad r Pavlikanlar Manicilikten türemifl bir Ermeni tarikat d r. Eski Ahit e ve sa n n yeniden do aca na inanmayan Pavlikanlar Anadolu da özellikle Malatya ve Sivas aras ndaki da larda göçebe olarak yaflam fl ve y llar aras nda da baflkenti Tephrike (Divri i) olan bir devlet kurmay baflarm fllard r. Ço u zaman da Müslümanlar n yan nda, H ristiyanlara karfl savaflm fllard r. Ayr nt l bilgi için bkz., Mango, 2008, s ; Honingmann, 1970, s ,62, 190; Ostrogorsky, 1999, s. 207; Vryonis, 1971, s. 60; Avc, 2003, s I. Basileios ( ) döneminde de Pavlikanlara karfl mücadele devam etmifltir (Anderson, 1896). Malatya Arkeoloji Müzesi nde Philippikos ( ) ve V. Konstantinos ( ) dönemlerine ait sikke yer almamakla birlikte I. Basileios dönemine ait, Elaz da ele geçip müzeye teslim edilmifl bir follis bulunmaktad r. Bunun sebebi olarak, imparatorlu un bast rd sikkelerin sevk yat n Arap ak nlar ndan dolay gerçeklefltirememesi, bu durumda halk n tedavülden kalkmam fl, daha önceki imparatorlara ait sikkeleri kullan l yor olmas ve kentin sürekli Araplar ile Bizansl lar aras nda el de ifltirmesi gösterilebilir. 9 Malatya Arkeoloji Müzesi antik sikke koleksiyonunda, y llar aras nda envanterlenmifl, 895 adet Bizans sikkesi bulunmaktad r. Büyük ço unlu u Malatya ili ve çevre yerleflimlerden ele geçmifl olan bu sikkelerin sadece 263 ü Erken Bizans Dönemine, geri kalan 602 si Orta Bizans Dönemine tarihlenmektedir. Özellikle Bizans n Karanl k Dönem sonras nda, mparatorlu un do usundaki askeri ve siyasi etkinli i, Orta Bizans Dönemine ait sikke buluntular ndaki art fl ile fark edilmektedir. Bkz., Demirel Gökalp, Kenti ele geçiren Abbasiler de Malatya y bir s n r karakolu olarak kullanm fllard r (Brooks, 1900, s. 733). 11 Dumbarton Oaks ve Fogg Museum of Art da bulunan kurflun mühürlerin tan t ld katalogda Melitene ye ait dokuz mühür bulunmaktad r. Mühürlerde, thema n n askeri kumandan için kullan lan ünvanlardan Strateos ve Protospatharios; orduda üst düzey kumandan için kullan lan unvan Katepano; vergi iflleri ile ilgilenen ve eyaletlerde kadastroyu kontrol eden memur ünvan olan Anagrapheous gibi ünvanlar yer almaktad r (Oikonomides, 2001, s ). Mühürlerde görülen ünvanlar için bkz., Bulgurlu, 2007, s Ayr ca Malatya Arkeoloji Müzesi nde Bizans Dönemine ait befl kurflun mühür tespit edilmifltir. Bu mühürler üzerinde çal flmalar m z devam etmektedir. 12 Kilise kay tlar nda, 4. yüzy l bafl ndan 12. yüzy l sonuna kadar yirmi üç piskoposun ismi geçmektedir (Le Quien, 1958, s ). Ayr ca 10. yüzy lda yard mc piskopos say s da beflten ona ç kar lm flt r (Oikonomides, 2001, s.157). 84

5 Zeliha DEM REL GÖKALP Bizans ve slam devletleri aras nda zaman zaman el de ifltiren flehir, Türk dönemlerinde de önemini korumufltur. Özellikle Selçuklu ve Osmanl hâkimiyetinde hayli imar görmüfltür (Eskici, 2002, s. 405) y l nda Daniflmentli egemenli ine giren kent, 1105 te K l çarslan taraf ndan Selçuklu topraklar na dâhil edilmifltir. K sa bir süre sonra Selçuklu Daniflmentli mücadelesi devam etmifl olsa da 1178 de II. K l çarslan Daniflmentli hâkimiyetine son vererek kenti Selçuklu topraklar na katm flt r. 13. yüzy l n sonlar ndan itibaren önce Mo ollar n, sonra da bir süre Memlük hâkimiyetinde de kalan kent zaman zaman bölgede hâkim olan Dulkadiro ullar nca idare edilmifltir (Eskici, 2002, s ) de Y ld r m Beyaz t taraf ndan ele geçirilmifl ve 1516 da da do rudan Osmanl mparatorlu u na kat lm flt r (Honingmann, 1997, s ; Vryonis, 1971, s. 163). M.S. 76 y l nda Titus döneminde yap m na bafllanan ve daha sonra Roma, Bizans, Selçuklu döneminde geniflletilen Melitene olarak bilinen Battalgazi kesintisiz iskân görmektedir. 13 Bu nedenle de sur içi yaklafl k 5 6 metre y ma toprak kal nl na ulaflm flt r (Yi it, 1995, s. 1). Roma ve Bizans döneminde askeri bir karargâh olarak kullan lan, Bizans döneminde de geniflleyen ve H ristiyanlaflan kentte bugün harap durumdaki sur ve yap lardaki devflirme malzemeler d fl nda ne Roma ne de Bizans dönemine ait askeri, kamu ya da dini yap kal nt s tespit edilememektedir. VII. Mikhael Dukas (ιχαηλ ZΔoυκαδ) ( ) Bizans mparatoru X. Konstantinos un ( ) ölümü üzerine, imparatorun kar s Eudokia, o ullar VII. Mikhael, Andronikos ve Konstantinos un naibesi s fat yla 1067 de Bizans tac n giymifltir (Ostrogorsky, 1999, s. 318). Ancak Patrik Mikhael Keroularios un ye eni Eudokia Makrembolitissa bask lar sonucu IV. Romanos Diogenes ( ) ile evlenerek 1068 de tac n devretmek zorunda kalm flt r (Maxeiner, 1977, s. 307). VII. Mikhael Dukas, IV. Romanos Diogenes in de Selçuklu Türklerine Malazgirt teki yenilgisinden hemen sonra Eudokia n n naibli i ile tahta ç kar lm flt r. Çok geçmeden Eudokia manast ra kapanmaya zorlanm fl ve Mikhael tek bafl na iktidar olmufltur (Tekin, 1999, s. 79). Konstantinopolis de patlak veren bir isyan sonras nda VII. Mikhael in taht n terk ederek manast ra kapanmas üzerine mparatorun kar s, Gürcistan kral IV. Bagrat n ( ) k z Maria, III. Nikephoros Botaneiates ( ) ile evlenmifl ve taht n yeni sahibi Botaneiates olmufltur (Psellos, Khronographia, s. 242). 13 Bugünkü Malatya ise, Battalgazi nin (Eski Malatya, Melitene) bulundu u yerden 8 km. uza a, 19. yüzy l n ilk yar s nda Aspuzu denilen sayfiye bölgesine tafl nm flt r. 14 Malatya Arkeoloji Müzesi nde IV. Romanos a ait dört adet follis bulunmaktad r (biri Ad yaman n Kalecik Köyü nde bulunup müzeye teslim edilmifltir. Di er üçünün buluntu yeri belli de ildir). 85

6 Battalgazi (Melitene) Definesi: VII. Mikhael Dukas n Histamenonlar Zihinsel anlamda sa l k sorunlar olan VII. Mikhael etkisiz bir hükümdar olarak bilinmektedir. Ancak imparatorun mant k ve felsefe hocas olan Psellos, Khronographia s nda VII. Mikhael in özellikle ekonomideki sözde baflar lar ndan övgü ile söz etmifltir. Psellos (Khronographia, s ) VII. Mikhael için; vergi sistemi hakk nda derin bilgisi vard ; gelirler, kamu harcamalar, ödemeler ve vergi olarak hazineye gelen mebla - hepsini bilirdi. Para basma konusunda da bilgiliydi; bir stater in 15 a rl, her alt n parada ne kadar maden var. K sacas, maliye konusunda çok bilgili oldu undan uzmanlar kendisiyle konuflurken zor durumda kal rd cümlelerini kullanm flt r. Ancak bilinmektedir ki, VII. Mikhael imparatorlu u kuflatan askeri, siyasi ve ekonomik problemler ile u raflmak konusunda yetersiz kalm flt r. Bizans mparatorlu u nun 1071 de Malazgirt teki yenilgisi ve sonras nda ordu kumandanlar n n Anadolu daki görevlerini b rak p Konstantinopolis e kaçmalar, bunun sonucunda Anadolu da Selçuklular n yay lmas, talya n n kaybedilmesi, Normanlar n Adriatik i geçerek Balkanlara girmesi ve paralar ödenemeyen askerlerin isyanlar imparatorluk hazinesine karfl lanamayacak bir külfet yüklemifltir 16 (Gregory, 2008, s.249; Mango, 2008, s.66 67). VII. Mikhael in saray mensubu olan bafl dan flman Nikephoritzes 17 mali durumu düzeltebilmek için kat yapt r mlar uygulamaya koymufltur. Bunlar n içinde Konstantinopolis in tah l ihtiyac n n sa lanmas, devalüasyon yani tedavüldeki sikkenin de erinin, fiyatlarda indirim yapmaks z n ciddi flekilde düflürülmesi yer almaktad r. Alt n sikkenin al m gücünün önemli miktarda düflmesi de VII. Mikhael e parapinakes (=çeyrek miktar yürüten) lakab n n verilmesine neden olmufltur. Bu durum eskiden bir 15 Stater: Elektron, alt n ve gümüflten bas lan sikkelerin esas birimi. 16 Tüm bu ekonomik bunal ma ra men VII. Mikhael, Norman kral Robert Guiscard ile ittifak anlaflmas amac yla, kral n k z n o lu Konstantinos Dukas ile evlendirmek üzere bir evlilik sözleflmesi yapm fl ve Normanlara 1076 da 1200 alt n pound ödemifltir (Travaini, 2001, s. 186), Ancak Guiscard n k z ile niflanlanan Konstantinos daha sonda Aleksios Komnenos un k z Anna ile niflanlanm flt r (Psellos, Khronographia, s. 242). Bizans Döneminde, Geç Roma poundunu (litra) esas alan Bizans poundu kullan lm flt r. mparator I. Constantinus un (M. S ) kabul etti i orijinal pound (litra, 327,45 gr.), 12 ounce ve 72 solidiye eflittir. Ancak günümüze gelen örnekler, nomisma ve poundun a rl n n de iflebildi ini göstermektedir. Bir pound; 4-6. yüzy llar aras nda 324 gr., 6-7. yüzy llar aras nda 322 gr., 7-9. yüzy llar aras nda 320 gr., 9. yüzy l ile 13. yüzy l bafl aras nda 319 gr.d r, daha sonra bu de er 319 gr. n da alt na düflmüfltür. Ayn flekilde nomisman n a rl da 4.55 gr. ile 4.00 gr. aras nda de iflmektedir (Acara, 2005, s. 51). Poundun de eri düflünüldü ünde, devlet hazinesinin ciddi oranda kayb söz konusudur. Asl nda, evlilik sözleflmeleri üzerinden yap lan ittifaklar bu dönem için yabanc de il. Selçuklu sultan Melikflah da I. Aleksios için VII. Mikhael e iki kez böyle bir teklifte bulunmufltur (Brand, 1989, s. 1). 17 Nikephoritzes, X. Konstantinos ( ) döneminde öne ç km fl ve mparator taraf ndan Antiokheia Dük ü olarak atanm flt r. VII. Mikhael döneminde de imparatorlu un neredeyse gerçek yöneticisidir. VII. Mikhael ise, hükümdar olarak ne heveslidir ne de ruhsal olarakbu görevi gerçeklefltirecek yetene e sahiptir. (Angold, 1997, s

7 Zeliha DEM REL GÖKALP alt n sikke ile al nabilen bir kile (medimnos) bu day yerine, ayn para karfl l nda daha az bu day al nmas na karfl l k gelmekteydi (Tekin, 1999, s. 80). Bu yüzden parapinakes, çeyrek miktar yürüten gibi alayc bir anlam tafl yordu (Ostrogorsky, 1999, s. 320). VII. Mikhael dönemine kadar, 1 nomisma 18 saf olarak yaklafl k 16 karat 19 de erindeydi. VII. Mikhael döneminde bu de er histamenonlarda 20 12, tetarteronlarda karat ve daha alt olmak üzere azalt lm flt r (Grierson, 1961, s. 95 7; Grierson, 1954, s , 391 3; Hendy, 1985, s. 509). 22 VII. Mikhael in alt n sikkeleri, içbükey formu ve düflük kalitesi ile daha önceki dönem örneklerinden ayr l r. 23 Mikhael in histamenonlar iki tip olarak belirlenmifltir. Her iki tipin de arka yüzünde yer alan yaz t ve mparator tasviri ayn d r. Arka yüzde mparatorun cepheden büstü, asal ve haçl globuslu figürü bulunur. Ancak ön yüzdeki sa tipi farkl d r. sa n n ya arkal kl tahta otururken ya da cepheden büstü tasvir edilmifltir. sa n n arkal kt tahta oturdu u birinci tip sikke, di erlerine göre fark edilebilir derecede de eri yüksek alt ndand r. Fakat bu tip sikkeler oldukça nadirdir. Battalgazi de (Melitene) ele geçen definede de birinci tip histamenondan üç adet bulunmaktad r (No. 1 3). VII. Mikhael in ikinci tip histamenonun ön yüzünde sa n n büstü tasvir edilmektedir. Bu tip sikkeler sa n n nimbusunda, elinde tuttu u kitab n kapa nda yer alan nokta bezek ve sikkenin arka yüzünde imparatorun sa elinde tuttu u labarumun 24 ve sol elinde tuttu u globusun 25 üzerinde yer alan nokta bezemeye göre befl alt tipe ayr lmaktad r (Grierson, 1973, s ). Battalgazi de ele geçen definede de alt tipleri ile birlikte 55 adet ikinci tip histamenon bulunmaktad r (No. 4 58). 22 VII. Mikhael döneminde bafllayan sikkenin ani de er kayb III. Nikephoros ( ) ve I. Aleksios ( ) dönemlerinde de devam etmifltir. Bu durum 1092 y l nda mparator I. Aleksios un gerçeklefltirdi i para reformu ile kontrol alt na al nm flt r (Kaplanis, 2003, s ). I. Alexius un para reformu için bkz. Hendy, 1999, s VII. Mikhael in sikkeleri, babas X. Konstantinos un ( ) sikkelerinin benzerleridir. Ancak X. Konstantinos un sikkelerinde mparatoriçe Eudokia ve çocuklar tasvir edilirken, VII. Mikhael in tetartera ve miliaresionlar nda (gümüfl sikke) mparator un efli Maria ya yer verilmifl, ancak X. Konstantinos sikkelerinin tersine çocuklar n n tasvirleri sikke üzerinde yer almam flt r. (Maxeiner, 1977, s. 318; Grierson, 1973, s. 799). VII. Mikhael 1078 y l nda taht n terk ederek manast ra kapand ktan sonra kar s Maria, III. Nikephoros Botaniates ( ) ile evlenmifl ve III. Nikephoros imparatorluk tac giymifltir. 24 Labarum, üzerine Kristogram ifllenmifl olan sancak. I. Konstantinus un ( ) Maxentius a karfl yapt savafltan önce sancaklar n ucuna koydu u sa n n monogram n tafl yan sembole verilen isim. 25 Globus, iktidar sembolü, dünyay simgeleyen küre. 87

8 Battalgazi (Melitene) Definesi: VII. Mikhael Dukas n Histamenonlar Sonuç Makalenin konusunu oluflturan VII. Mikhael dönemine ait elli sekiz alt n sikke 26, Malatya, Battalgazi (Eski Malatya) lçesi, Okul Caddesi üzerinde belediyeye ait bir hamam n y k larak yeniden inflas çal flmalar s ras nda, temel kaz s ndan ç kan toprak içerisinde bulunmufltur. 27 hbar üzerine müsadere edilen sikkeler, 1993 y l May s ay nda Malatya Arkeoloji Müzesi taraf ndan al narak, 1993 envanter numaras na kaydedilmifltir (Yi it, 1995, s. 1 4). Ele geçen sikkelerin tümü Konstantinopolis darphanesinde M.S y llar aras nda bas lm fl, iç bükey formda AV histamenondur. 28 Elli sekiz sikkenin a rl klar 4.23 gr. ve 4.44 gr., çaplar 24 mm. ve 31 mm. aras nda de iflmektedir. Battalgazi de ele geçen VII. Mikhael ( ) dönemi alt n sikke definesi Bizans n do u s n r ndaki hâkimiyetinin sonu olarak düflünülmelidir. Malatya Arkeoloji Müzesi nde bulunan 895 adet Bizans sikkesi içinde, VII. Mikhael in Battalgazi de ele geçen definesi d fl nda Tip 2, d s n f ndan (bkz., katalog no ) iki alt n sikkesi ve bunun d fl nda y llar aras na tarihlenen iki anonim H, y llar aras na tarihlenen yedi anonim I grubu olmak üzere toplam dokuz bak r sikkesi daha bulunmaktad r. Müze koleksiyonunda yer alan, y llar aras na tarihlenen, I. Aleksios Komnenos ( ) dönemine ait iki bak r sikke de Bizans n Malatya daki hâkimiyetinin sonunu desteklemektedir. Anadolu nun do u ve güney do usunda ele geçmifl, VII. Mikhael dönemine tarihlenen baflka alt n sikke define buluntular da mevcuttur. Erzurum da alt, Diyarbekir li nde yirmi befl ve Diyarbekir Kalesi nde on bir alt n sikkeden oluflan üç define tespit edilmifltir (Mosser, 1935, s. 25, 42). Ayr ca 2007 y l nda, Mersin Yumuktepe Höyü ü nde gerçeklefltirilen kaz larda X. Konstantinos un iki alt n sikkesi ile birlikte VII. Mikhael e ait alt n sikke definesini bulunmufltur (Caneva ve Köro lu, 2009, s. 153) y l A ustos ay nda Malatya Arkeoloji Müzesi nde gerçeklefltirilen Bizans sikkelerinin tespiti çal flmas nda define ile ilgili bilgilere ulafl lm flt r. Çal flma iznini veren Kültür ve Turizm Bakanl, Kültür Varl klar ve Müzeler Genel Müdürlü ü ne, Malatya Arkeoloji Müzesi Müdürlü ü ne, müzede sa lad klar olumlu çal flma koflullar ve destekleri için Malatya Arkeoloji Müzesi personelinden Antropolog Hüseyin fiahin e teflekkür ederim. Ayr ca üzücü bir olay sonucu hayat n kaybeden Antropolog Enver Üstünda da sayg yla an yorum. 27 Malatya Arkeoloji Müzesi taraf ndan definenin ele geçti i belediye hamam incelenmifl ancak her hangi bir tafl nmaz kültür varl na rastlanmad için belediyenin yeni hamam inflas na izin verilmifltir. 28 VII. Mikhael in alt n sikkeleri, P. Grierson, 1973, s da yer alan s n fland rma göz önünde bulundurularak düzenlenmifltir. Katalogda kullan lan teknik k saltmalar: A.: A rl k; AV: Alt n, Ay.: Arka yüz; Darp.: Darphane; Env. no.: Malatya Arkeoloji Müzesi envanter numaras ; Konst.: Konstantinopolis; Ky.: Kal p yönü; Öy.: Ön yüz; *: Orijinal ölçüsünde foto raf verilen sikke. 29 Ancak yay nda definede kaç sikke oldu u bilgisi verilmemifltir. 88

9 Zeliha DEM REL GÖKALP Anadolu d fl nda Yunanistan da Korinth Kaz lar nda, Bulgaristan da Gurghendjik, Hissar, Preslav da ve Romanya da ele geçmifl VII. Mikhael in alt n sikke defineleri bulunmaktad r (Mosser, 1935, s. 21, 37, 39, 44, 69). Anadolu nun do usunda ve Balkanlarda y llar aras na tarihlenen VII. Mikhael e ait alt n sikke definelerinin çoklu u, 1077 y l nda Anadolu da Nikephoros Botaneiates in ( ) 30, Balkanlarda ise Nikephoros Vrynnios un bafllatt klar ayaklanmalar olabilir. Bu durum, Battalgazi de (Melitene) bulunan definenin ne zaman gömülmüfl olabilece ine dair bir öneri getirmemekle birlikte, Bizans n 1071 tarihindeki Malazgirt yenilgisinin ard ndan yo unlaflan askeri ve siyasi problemlere ra men hala Anadolu ya ve Balkanlara para sevk yat yapabiliyor oldu unu göstermektedir. Bununla birlikte bir imparator öldükten ya da tahtan ayr ld ktan sonra, o imparatora ait sikkelerin bir süre daha tedavülde kald da unutulmamal d r. 31 Ancak bu sikkelerin 1078 y l sonras nda gömülmüfl olmas tarihsel olaylar göz önüne al nd nda çok da mümkün görülmemektedir. Katalog VII. Mikhael Dukas Konstantinopolis AV Histamenon Tip 1 Öy. : Yaz yok. sa cepheden arkal kl tahta oturuyor. Sakall ve haçl nimbuslu. Haç n her bir kolunda nokta bezeme var. Tunik ve himation giyimli. sa n n sa eli dua pozisyonunda pelerinin kenar nda, sol elinde kitap bulunuyor ve kitab n s rt dizinde yer al yor. Kitab n üzerinde de nokta bezeme var. Figürün solunda ve sa nda IC / XC. Sikkenin etraf çift s ra nokta bordürlüdür. Ay. : + MIX AH RACI O mparatorun cepheden büstü, sakall ve yakal loros giyimli. Haçl ve pendiliali taç var. Sa elinde labarum ve sol elinde dört nokta ile oluflturulmufl haçl globus bulunuyor. Sikkenin etraf çift s ra nokta bordürlüdür. 30 Nikephoros Botaneiates in Anadolu da bafllatt ayaklanma Selçuklulardan da destek görmüfltür. VII. Mikhael in tahtan vazgeçmesinin ard ndan 1078 y l nda Konstantinopolis e giren Botaneiates in taht 1081 y l nda Aleksios Komnenos ( ) taraf ndan devrilmifltir. 31 Aleksios Komnenos ( ) döneminde Bizans ile Antakya daki Haçl devleti aras nda yap lan bir anlaflmada, Bizans n yapaca ödemelerin Aleksios un ç kard yeni paralarla de il, selefi VII. Mikhael in sikkeleri ile yap lmas flart konmufltur. Bkz., Bask c, 2009, s. 251, dip not

10 Battalgazi (Melitene) Definesi: VII. Mikhael Dukas n Histamenonlar No. A. Ky. Çap Darp. Env.No Konst * /27 Konst * /27 Konst Tip 2 Öy. : Yaz yok. sa n n cepheden büstü, uzun sakall ve haç nimbuslu. Tunik ve himation giyimli. Sa eli gö sü önünde takdis pozisyonunda, sol eli kitab alt ndan tutuyor. Büstün solunda ve sa nda: IC / XC. Sikkenin etraf çift s ra nokta bordürlüdür. Ay. : Ayn yaz ve tip. Fakat, imparatorun sa elindeki labarum süslü, sol elindeki globus üzerinde yer alan haç tek parçad r. (a) /27 Konst * /28 Konst /29 Konst (b) /28 Konst * /27 Konst /27 Konst (c) /27 Konst Konst /26 Konst /29 Konst * /28 Konst /29 Konst * Konst /29 Konst Konst (d) /29 Konst

11 Zeliha DEM REL GÖKALP /27 Konst /31 Konst Konst /29 Konst Konst * /28 Konst /28 Konst /31 Konst /28 Konst /28 Konst /28 Konst Konst /29 Konst /29 Konst /28 Konst /27 Konst /29 Konst * /28 Konst /29 Konst Konst Konst /27 Konst /31 Konst /28 Konst /30 Konst Konst /29 Konst Konst Konst

12 Battalgazi (Melitene) Definesi: VII. Mikhael Dukas n Histamenonlar 49.* /28 Konst /29 Konst /29 Konst /28 Konst Konst /30 Konst Konst /28 Konst Konst (e) 58.* /29 Konst

13 Zeliha DEM REL GÖKALP Kaynakça Angold, M. (1997). A political history the Byzantine Empire London and New York: Longman. Acara, M. (2005). Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndeki Bizans maden eserleri: a rl klar ve haçlar. 22. Araflt rma Sonuçlar Toplant s içinde (c.2, ss ). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl Yay nlar. Anderson, J. G. C. (1896). The campaign of Basil I against the Paulicians in 872 A. D. The Classical Review, 10,

14 Battalgazi (Melitene) Definesi: VII. Mikhael Dukas n Histamenonlar Anderson, J. G. C. (1897). The road-system of Eastern Asia Minor with the evidence of Byzantine campaigns. The Journal of Hellenic Studies, 17, Avc, C. (2003). slam Bizans iliflkileri. stanbul: Klasik. Bask c, M. M. (2009). Bizans döneminde Anadolu, iktisadi ve sosyal yap ( ). Ankara: Phoenix. Brand, C. M. (1989). The Turkish element in Byzantium, eleventh-twelfth centuries. Dumbarton Oaks Papers, 43, Brooks, E. W. (1900). Byzantines and Arabs in the time of the early Abbasids. The English Historical Review, 15, Brooks, E. W. (1901). Arabic lists of the Byzantine themes. The Journal of Hellenic Studies, 21, Bulgurlu, V. (2007). stanbul Arkeoloji Müzeleri ndeki Bizans kurflun mühürleri. stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay nlar. Canave, I. ve Köro lu, G. (2009). Excavations at Mersin Yumuktepe Höyü ü in Kaz Sonuçlar Toplant s içinde (c. 3, ss ). Ankara. Charanis, P. (1961). The transfer of population as a policy in the Byzantine Empire. Comparative Studies in Society and History, 3, Croke, B. ve Crow, C. (1983). Procopius and Dara. The Journal of Roman Studies, 73, Darkot, B. (1997). Malatya. slam Ansiklopedisi içinde (c. 7, ss ). Eskiflehir: Milli E itim Bakanl Yay nlar. Demirel Gökalp, Z. (2009). Malatya Arkeoloji Müzesi nde bulunan Bizans anonim follisleri. A.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 9, Eskici, B. (2002). Osmanl Dönemi nde Eski Malatya flehri ve yap lar. VI. Ortaça ve Türk Dönemi Kaz Sonuçlar ve Sanat Tarihi Sempozyumu Nisan 2002 içinde (ss ). Kayseri: Erciyes Üniversitesi. Eskici, B. (2006). Malatya. Peker, A. U ve Bilici, K. (ed.). Anadolu Selçuklular ve Beylikler Dönemi uygarl içinde (c.2, ss ). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl. Gö ebakan, G. (2003). Malatya. slam Ansiklopedisi içinde (c.27, ss ). Ankara: Türkiye Diyanet Vakf. Gregory, T. E. (2008). Bizans tarihi (E. Erment, Çev.). stanbul: Yap Kredi Yay nlar ).Eskiflehir:MilliE itimbakanl Yay nlar.grierson, s.7, (197).Malatya. slamansiklopedisiiçinde(c. B. Darkot, P. (1954). The debasement of the bezant in the eleventh century. Byzantinische Zeitschrift, 47, Grierson, P. (1961). Notes on the fineness of the Byzantine solidu. Byzantinische Zeitschrift,,54, Hendy, M. F. (1985). Studies in the Byzantine monetary economy c Cambridge: Cambridge University Press. 94

15 Zeliha DEM REL GÖKALP Hendy, M. F. (1999). Alexius I to Alexius V. Bellinger, A. R. ve Grierson, P. (ed.) Catalogue of the Byzantine coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection (Volume Four Part 1). Washington, D. C.: Dumbarton Oaks Research Libraray and Collection. Hild, F. ve Restle, M. (1981). Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos) Tabula Imperii Byzantini 2. Wien: Österreichischen Akademie der Wissenschaften. Honingmann, E. (1970). Bizans devletinin do u s n r (F. Ifl ltan, Çev.). stanbul: stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar. Honingmann, E. (1997). Malatya. slam Ansiklopedisi içinde (c.7, ss ). Eskiflehir: Milli E itim Bakanl Yay nlar. Kaplanis, C. (2003). The debasement of the dollar of the middle ages. The Journal of Economic History, 63, Le Quien, M. (1958). Oriens Christianus. Graz: Akademische Druck-U. Verlegsantalt. Mango, C. (2008). Bizans yeni Roma mparatorlu u (G. Ç. Güven, Çev.). stanbul: Yap Kredi Yay nlar. Mango, C. ve Scot, R. (1997). The chronicle of Theophanes Confessor Byzantine and near eastern history AD Oxford: Clarendon Pres. Graz:AkademischeDruck-U. ianus..maxeiner, tverlegsantal (1958).OriensChristLeQuien,M. I. K. (1977). Eudokia Makrembolitissa and the Romanos ivory. Dumbarton Oaks Papers 31, M Elderry, R. K. (1909). The legions of the Euphrates frontier. The Classical Quarterly, 3, Mikhael Psellos (1992). Khonographia (I. Demirkent, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas mevi. Mosser, S. McA. (1935). A bibliography of Byzantine coin hoards. New York: The American Numismatic Society. Oikonomides, N. (2001). Catalogue of Byzantine seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art Vol.4. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Libraray and Collection. Ostrogorsky, G. (1999). Bizans devleti tarihi (F. Ifl ltan, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas mevi. Procopius (1838). De aedificiis (B. G. Niebuhr, Çev.). Procopius (1914). History of the wars, books I and II (H. B. Dewing, Çev.). London: Harvard University Pres. Strabon, Antik Anadolu co rafyas (Geographia: XII-XIII-XIV) (A. Pekman, Çev.). stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay nlar. Tekin, O. (1999). Bizans sikkeleri. stanbul: Yap Kredi Yay nlar. 95

16 Battalgazi (Melitene) Definesi: VII. Mikhael Dukas n Histamenonlar London:HarvardUniversi a(i.demirkent Dewing,.Procopius boksiandi(h. TürkTarihKurumuBas mevi,çev.).ankara: B. (192).Khonographilos thewars, (1914).Historyof Mikhael typres.travaini, Psel L. (2001). The Normans between Byzantium and the Islamic world. Dumbarton Oaks Papers, 55, Treadgold, W. (1997). A history of the Byzantine state and society. California: Stanford University Pres. Üstünda E. ve di erleri (2005). Malatya Müzesi. stanbul: Yap Kredi Yay nlar Vryonis S. (1971). The decline of medieval Hellenism in Asia Minor and the process of islamization from the eleventh through the fifteenth century. Berkeley-Los Angeles- London: University of California Pres. Yi it, B. (1995). Malatya Müzesi (Battal Gazi) define buluntusu. Arkeoloji ve Sanat, 67, 1-4. Yorke, V. W. (1896). A Journey in the valley of the upper Euphrates. The Geographical Journal, 8,