Günlük olayları özel bir görüş ve düşünceye bağlayarak yorumlayan ciddî veya nükteli fikir yazılarına denir. EDEBİYAT BİLGİLERİ

Transkript

1 EDEBİYAT BİLGİLERİ Bu konuyla nesir ve şiir bilgisini inceleyeceğiz. Günlük olayları özel bir görüş ve düşünceye bağlayarak yorumlayan ciddî veya nükteli fikir yazılarına denir. Gazete yazıları olan fıkralarda serbestçe seçilmiş güncel konular, sohbet havasında, ispatlamaya kalkmadan fakat bir sonuca ulaşılarak işlenir. I. NESİR (DÜZ YAZI) BİLGİSİ Cümleler hâlinde ortaya konan sözlerin belli kalıplar içinde sıkıştırılmadığı anlatım türleri olup bunlara kompozisyon türü de denir. Kompozisyon türleri yazılı ve sözlü olmak üzere ikiye ayrılır. 6. Sohbet (Söyleşi) Bir konunun fazla derinleştirilmeden, okuyucuyla konuşuyormuş gibi bir anlatımla yazarın kişisel duygu ve düşüncelerini dile getirdiği fikir yazılarıdır. Herkesi ilgilendiren güncel konuları, okuyucuyla konuşuyormuş gibi, sıcak ve samimi bir üslûpla işleyen gazete yazılarıdır. A. YAZILI KOMPOZİSYON TÜRLERİ 1. Roman İnsanların başlarından geçen veya geçmesi mümkün görülen olayların yer ve zaman belirterek bütün ayrıntılarıyla ele alınan uzun yazılara denir. Romanın ögeleri olay, kişi, çevre ve fikirdir. Bir romanda temel unsur kişi dir. 7. Deneme Herhangi bir konu üzerinde, kesin yargılara varmadan, özel görüş ve düşüncelerin kanıtlamaya kalkmadan, serbestçe ortaya konulduğu fikir yazılarıdır. Bir birikime sahip olan yazar, düşüncelerini kendi kendisiyle konuşuyormuş gibi yazar. Temel unsur düşünce dir. 2. Hikâye İnsanları duygulandırmak ve heyecanlandırmak için onların başlarından geçmiş veya geçebilecek olayları sanatlı bir dille ve kısa biçimde anlatan yazılara denir. Hikâyenin ögeleri olay, zaman ve çevre olmakla birlikte temel unsur olay dır. 8. Eleştri (Tenkit) Herhangi bir sanat eseri veya sanatçı üzerinde olumlu veya olumsuz görüşlerin ortaya konulduğu, bunların değerleri hakkındaki düşüncelerin belirtildiği, kısacası bir yargıya varıldığı yazılara denir. Tarafsız olunmalıdır. 9. Gezi (Seyahat) Yazısı 3. Masal Halkın hayal gücünden doğan gerçek dışı ve olağanüstü olaylarla süslü hikâyelere denir. Hayal ürünü, gerçek dışı ve olağanüstü olayları anlatır. Zaman ve çevrenin belirsiz olduğu masallarda evrensel konular işlenir ve kahramanlar insanüstü nitelikler taşır. Eğiticilik esastır. Gezilip görülen yerlerle ilgili bilgi, gözlem ve anıları yansıtan yazılara denir. Gezilen yerlerdeki insanların yaşamı, gelenek görenekleri, o yörenin tarihî, coğrafî ve ekonomik özellikleri anlatır. Gerçeklere dayanmalıdır. 10. Anı (Hatıra) 4. Makale Herhangi bir konuda bilgi vermek, bir konuyu veya düşünceyi açıklamak ya da ispatlamak amacıyla yazılan fikir yazılarına denir. Makalede temel unsur fikir dir. Gazete veya dergilerde yayınlanır. 5. Fıkra Bir kimsenin kendisinin yaşadığı ya da tanık olduğu olayları sanat değeri taşıyan bir üslûpla anlattığı yazılardır. 11. Günlük Ne gün yazıldığını hatırlamak için tarih atılan, çoğu zaman her günün sonunda olup bitenin sıcağı sıcağına anlatıldığı, olaylarla ilgili yorumlar değerlendirmeler yapıldığı yazılardır. Yazılan defterlere günlük veya günce denir.

2 Günlük günü gününe yaşarken, anı ise yaşadıktan sonra akılda kaldığıyla yazılır. 12. Biyografi Bir kimsenin özellikle insanlığa çeşitli yararları dokunmuş ünlü kişilerin hayatlarını anlatan yazılara denir. Biyografilerde kişinin yaşadığı dönem, çevresi, hayat şartları, eserleri, düşünce yapısı, kişiliği ve yaptığı işler tarafsız ve gerçeklere dayanarak kronolojik bir sıraya (tarih sırası) göre işlenir. 3. Panel ve Forum Bir konunun karara varmaktan çok, çeşitli yönlerden aydınlatılması için, küçük bir topluluk önünde bir sohbet havası içinde tartışılmasına panel denir. Panel sonunda tartışma dinleyelere de geçerse tartışma forum hâlini alır. 4. Sempozyum Bir konu üzerinde değişik kişiler tarafından belirli bir sürede yapılan seri konuşmalara denir. 13. Mektup Genel anlamda mektup, birbirinden uzakta bulunan kişilerin duygu, düşünce, istek, dilek ve olayları duyurmada başvurdukları bir yazıdan oluşan haberleşme aracıdır. 5. Nutuk (Söylev) Bir topluluğa heyecan vermek veya belirli bir düşünceyi aşılamak için yapılan konuşmalara denir. Diğer bir adı da hitabet tir. Herhangi bir düşüncenin, görüşün veya bir tezin savunulması halka duyurulması amacıyla gazete ve dergilerde yayınlanan edebî metkuplar da vardır. II. NAZIM (ŞİİR) BİLGİSİ 14. Tiyatro Hayatta yaşanmış ve yaşanması mümkün olayları sahnede canlandırmak için yazılan eserlere denir. Diğer yazı türlerinden farkı somut olmasıdır. Duygu, düşünce ve istekleri ölçülü, ahenkli bir biçimde iletmeyi amaçlayan anlatım yoludur. A. ŞİİRİN UNSURLARI 1. Vezin (Ölçü) 15. Fabl İnsan dışındaki bitki, hayvan gibi canlı varlıklara ve eşya gibi cansız varlıklara insan kişiliği vererek, onları konuşturarak başlarından geçen olayları bir ibret dersi verecek biçimde anlatan yazılara denir. Sözün birtakım bölümlere ayrılarak her bölümünün hece sayısında ya da hem sayı hem de hecelerin açıklık kapalılık, uzunluk kısalık yönünden denkliğidir. İki tür vezin (ölçü) vardır. Bir de ölçüsüz şiirler vardır. Bunlara serbest tarzdaki şiirler de diyoruz. B. SÖZLÜ KOMPOZİSYON TÜRLERİ a. Hece ölçüsü : Dizelerdeki hece sayısının denkliğine dayanan ölçü türüdür. Parmak hesabı da denen bu ölçü, Türklerin ulusal ölçüsüdür. Bu ölçünün esası hece sayısındaki denklik olup bu sayısal denklik o dizenin kalıbını da verir. 1. Konferans Bir konuya açıklık kazandırmak veya bir konuda bilgi vermek amacıyla bilim, sanat ve fikir adamlarınca salonlarda dinleyicilere karşı yapılan öğretici, hazırlıklı konuşmalara denir. Kalıp, şiirin bütün mısralarında kullanılan ortak ölçüdür. Bu sayısal denkliğin söyleyişte tek düzeliğe yol açmaması için her kalıp iki ya da daha fazla bölümlere ayrılarak okunur. Bu bölümlere durak denir. Mert da ya nır, na mert ka çar 2. Açık oturum Toplumun tümünü yakından ilgilendiren bir konunun, belirli bir sürede bir başkanın yönetiminde, yetkili kişilerce, sırayla, çeşitli yönlerden tartışılmasına ve incelenmesine denir. Mey dan güm bür güm bür le nir

3 Şah lar şa hı di van a çar Di van güm bür güm bür le nir Bu dörtlükteki mısraların sonunda yer alan duvaklı, kelimelerinde bulunan -lı sesi isimden isim yapma eki olduğundan yani görev ve anlamları aynı olduğundan rediftir. Bu kelimelerdeki -ak sesleri görev ve anlamları aynı olmayan fakat ses birliği bulunan unsurlar olduğu için kendi aralarında kafiye oluşturur. Yukarıdaki dörtlüğü oluşturan her bir mısradaki heceler sayıldığında mısraların 8 er heceden oluştuğu görülmektedir. Bu mısralar okunurken her 4 heceden sonra bir nefes almak için durulur. Bu bölümlere de durak denir. Dörtlükteki duraklar bölüm (/) işareti ile gösterilmiştir. Durak, sözcükler bölünerek yapılmaz, sözcüklerden sonra yapılır. Yukarıdaki dörtlük = 8 heceden oluşan bir hece kalıbıyla yazılmıştır. Altıncı heceden sonra durak yapılmıştır. Hece ölçüsünde bu kalıbın dışında 7 li, 8 li... gibi başka kalıplar da kullanılır. 3. Kafiye (Uyak) En az iki dize sonundaki kelime ve eklerde bulunan ses benzerliğidir. Kafiyeyi oluşturan unsurların yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri ise farklıdır. Ölüm akla gelmez insan sevince Sonunu düşünmez inceden ince Ne gündüzün gündüz ne gecen gece Seni bekliyorum, o gün bugündür b. Aruz ölçüsü : Hecelerin uzunluk ve kısalık değerlerine göre çeşitli ses kalıplarından oluşan bir tür şiir ölçüsüdür. Araplar bulmuştur. Dörtlükte sevince, ince ve gece sözcüklerindeki -ce sesleri kafiyeyi oluşturmaktadır. Bu konuyu lisede göreceğinizden burada ayrıntılara girmeyeceğiz. B. KAFİYE TÜRLERİ c. Serbest tarz : Aslında bu bir ölçü çeşidi değildir. Şiirlerde hece ölçüsünün dikkate alınmaması ile serbest tarz karşımıza çıkmaktadır. Kafiyeyi oluşturan seslerin sayısına göre kafiye türleri dörde ayrılır: Düşün bir kere çiçek içindesin Bir kız alıp göğsüne takmış Düşün bir kere meyve vermişsin Çocuklar üstüne çıkmış Yukarıdaki dörtlüğün birinci dizesi 11, ikinci dizesi 9, üçüncü dizesi 10, dördüncü dizesi ise 8 heceden oluşmuştur. Dolayısıyla belli bir hece kalıbıyla yazılmamıştır. Aruz kalıbıyla da yazılmadığına göre bu dörtlük serbest yazılmıştır. Yani ölçüsü yoktur. 2. Redif Şiirlerdeki dizelerin sonunda bulunan, anlamları ve görevleri aynı olan eklerin, kelime veya kelime gruplarının tekrarına denir. Kafiyede ses birliği varken, redifte görev ve anlam birliği vardır. Evcilik oynardın telli duvaklı Ben uzaktan seyrederdim, meraklı Yıldızlardan inme bir gül yanaklı, 1. Yarım Kafiye Mısra sonlarındaki tek ses benzerliğine dayanan kafiye türüdür. Çiçek açar dal verir Kimi uzar, birbirine el verir Kimi meyve verir kimi gül verir Ağaç üstünde dillenir kuşlar Dörtlükte bulunan verir sözcükleri rediftir. Dörtlükteki dal, el ve gül sözcükleridindeki -l sesleri ise yarım kafiyeyi oluşturur. 2. Tam Kafiye Mısra sonlarındaki iki ses benzerliğine dayanan kafiye türüdür. Kalbimiz çırpınır yurdu andıkça Gözlerde zaferin nuru yandıkça Seni bekliyorum o gün bugündür.

4 Üstünde bu bayrak dalgalandıkça Gönlümüz rahattır toprak altında Bu dörtlükte bulunan andıkça, yandıkça ve dalgalandıkça sözcüklerindeki -dıkça ekleri zarf fiil ekidir. Yani görev ve anlamları ayrı olduğundan rediftir. Bu sözcüklerdeki -an sesleri ise sadece ses benzerliğinden oluştuğu için tam kafiyedir. Mehtabı sürekledik sularda Bir yolcu parıldayan gümüşten Gittik bahs açmadık dönüşten... a... b 3. Zengin Kafiye Mısra sonlarındaki ikiden fazla ses benzerliğinden oluşan kafiye türüdür.... b... a Yıllarca gurbetle çektiği çile Canlanır yeniden gelerek dile Aksini arayan birkaç ah ile Göğsü boşalırken gözleri dalar Dörtlükte bulunan çile, dile ve ile kelimelerindeki -ile sesleri (üç harften oluşmuş) zengin kafiyeyi oluşturmuştur. 2. Çapraz Kafiye Birinci mısra ile üçüncü mısranın, ikinci mısra ile de dördüncü mısranın birbirleriyle kafiyeli olmasıdır. abab şeklinde gösterilir. Gurbet o kadar acı Ki ne varsa içimde Hepsi bana yabancı Hepsi başka biçimde 4. Cinaslı Kafiye Mısralardaki anlamları ayrı, fakat yazılışı ve okunuşları aynı olan (sesteş) iki sözün mısra sonunda kullanılmasına cinaslı kafiye denir. Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç Beyitte birinci geç kelimesi zaman, vaktin ileri olması anlamında ikinci geç kelimesi ise sürmesi, devam etmesi anlamında kullanılmış farklı iki sözcüktür. Yazıma sözcükleri yazılış ve okunuşları aynı; fakat anlam ve görevleri farklı olduğu için cinaslı kafiyeyi oluşturmuştur. 3. Sarma Kafiye Birinci mısra ile dördüncü mısranın, ikinci mısra ile üçüncü mısranın birbirleriyle kafiyeli olmasıdır. abba şeklinde gösterilir. Her şey yerli yerinde bir dolap uzaklarda Uzakda bir ruh gibi gıcırdıyor durmadan Bir şeyler hatırlıyor belki maceramızdan Kuru güz yaprakları uçuşuyor rüzgârda C. KAFİYE ÖRGÜSÜ (DÜZENİ) Bir mısranın hangi mısra ile kafiyeli olduğunun gösterilmesine kafiye düzeni denir. Kafiye düzeninde her mısra bir çizgiyle, kafiyeler de harflerle gösterilir. Üçe ayrılır. Bunların dışında a a x a şeklinde oluşan mani kafiye şekliyle, a a a b şeklinde oluşan koşma kafiye şekli de vardır. 1. Düz Kafiye Birinci mısra ile ikinci mısranın, üçüncü mısra ile de dördüncü mısranın birbirleriyle kafiyeli olmasıdır. aabb şeklinde gösterilir. Kandilli yüzerken uykularda D. ŞİİR TÜRLERİ Konularına göre şiirler beşe ayrılır. 1. Lirik Şiir

5 İçten gelen heyecanları coşkulu bir dille anlatan duygusal şiir türüdür. Bu nasıl ayrılık, bu nasıl veda Gözlerin kal diyor, dudakların git Bakışın anahtar gözlerin kilit Ellerin aç diyor, dudakların git dörtlüğü lirik bir şiirdir. 2. Epik Şiir Savaş, kahramanlık ve yiğitlik gibi konuları coşkulu bir anlatımla işleyen şiirlere denir. dörtlüğü konusuna göre pastoral şiirdir. 5. Satirik Şiir Toplum hayatındaki aksayan yönleri, düzensizlikleri, insanın değişik konulardaki eksikliklerini ve hatalarını eleştiren şiir türüdür. Bir vakte erdi ki bizim günümüz Yiğit belli değil, mert belli değil Herkes yarasına derman arıyor Deva belli değil, dert belli değil dörtlüğü konusuna göre satirik şiirdir. Dadaloğlu m yarın kavga kurulur Öter tüfek davlumbazlar vurulur Nice koç yiğitler yere serilir Ölen ölür kalan sağlar bizimdir dörtlüğü epik şiirdir. E. EDEBİ SANATLAR Anlatıma güzellik ve çekicilik katmak amacıyla kullanılan sanatlardır. Şiirlerin iyi anlaşılabilmesi için söz sanatlarının bilinmesi gerekir. Benzetme 3. Didaktik Şiir Belli bir düşünceyi aşılamak ya da belli bir konuda öğüt, bilgi vermek, ahlâkî bir ders çıkarmak amacıyla öğretici nitelikte yazılan duygu yönü zayıf şiir türüdür. İlim, kula açılmış bir kucaktır; Aydınlıktır, meşaledir, ocaktır. Aralarında çeşitli yönlerden iki bulunan iki şeyden benzerlik bakımından güçsüz olanı, nitelikçe daha üstün olana benzetmektir. Aslan gibi güçlü askerlerimiz var. Benzeyen Ben. Ben. Benzeyen edatı yönü Bu örnekte olduğu gibi benzetmenin dört unsuru vardır. İlmin yüzü samimidir, sıcaktır; Cehaletin yüzü soğuk, buz oğul dörtlüğü konusuna göre didaktik şiirdir. 4. Pastoral Şiir Doğa güzelliklerini, orman, yayla, dağ, köy ve çoban yaşamını ve bunlara duyulan özlemleri anlatan şiir türüdür. Benzeyen : Benzetmenin temel unsurudur. Yukarıdaki örnekte askerler benzeyendir. Niteledikçe zayıf olandır. Benzetilen : Benzetmenin diğer temel unsurudur, Yukarıdaki örnekte asla benzetilendir. Nitelikçe güçlü olandır. Benzetme yönü : Benzeyenle benzetilen arasındaki ilişkidir. Yukarıdaki örnekte arslan ile askerler arasındaki güçlülük ilişkisi kurulmuş. Benzetme edatı : Benzetmelerde kullanılan kadar ve gibi edatıdır. Sarı, yeşil, mavi renk renk Çiçekler açmış ovada Kelebekler benek benek Dolaşıyorlar orada Kişileştirme İnsan dışındaki varlıklara, insan özelliği vermeye denir. Karnın yardım kazmayınan belinen Yüzün yırttım tırnağınan elinen

6 Yine beni karşıladı gülünen Benim sadık yarim topraktır. Bu dörtlükte toprak kişileştirilmiştir. Dağlar uyuyor, günün yorgunluğunu atıyor. cümlesinde dağlar kişileştirilmiştir. Konuşturma İnsan dışındaki varlıkları konuşturma sanatıdır. İntak olan yerde doğal olarak teşhis vardır. Çilek der ki vişneye git Tatlı ekşiliği sonsuz Başka bir ülkedir sanki Vişne benim en sevdiğim Bu dörtlükte çilek konuşturulmuştur. Gurbet bile benden bıktı: Düş yakamdan artık. dedi. Bu cümlede de gurbet konuşturulmuştur. HAZIRLAYAN VE DÜZENLEYEN ENES SERT