NELER ÖĞRENECEĞİZ? KLASİK KOŞULLANMA Taylan DÖRTYOL Akdeniz Üniversitesi Uygulamalı Bilimler Fakültesi Pazarlama Bölümü

Transkript

1 PSİKOLOJİ 5. HAFTA EDİMSEL & BİLİŞSEL YAKLAŞIMLAR Taylan DÖRTYOL Akdeniz Üniversitesi Uygulamalı Bilimler Fakültesi Pazarlama Bölümü NELER ÖĞRENECEĞİZ? Üç farklı öğrenme şekli.. Klasik koşullanma ve terapide kullanımı.. Edimsel koşullanma.. Bilişsel koşullanma.. Biyolojik faktörler.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 2 Traş losyonu, iğne veya bulaşık deterjanından korkmak.. Sadece traş losyonu.. Sadece iğne.. Sadece bulaşık deterjanı.. Öğrenmenin bir şekli.. Öğrenmek..» Belli uyarıcı ve tepkilerle ilgili geçmişteki tecrübelerimizden dolayı meydana gelen uzun süreli ya da sürekli davranış değişikliği.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 3 1

2 ÜÇ TÜR ÖĞRENME Neden bazı şeyleri kolay, bazı şeyleri zor öğreniyoruz?.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 4 ÜÇ TÜR ÖĞRENME Klasik Koşullanma lerin başı, Rusya.. Ivan Pavlov.. Refleksler üzerine yapılan çalışma ile alınan Nobel ödülü.. Köpeğin ağzına yiyecek konulduğu zaman, yiyeceğin tükürük refleksini tetiklediği bulgusu.. Pavlov un laboratuarında teknisyen olmak.. Bir sorun?.. Öğrenilmiş refleks.. Ünlü zil deneyi.. Koşullu refleks.. Klasik koşullanma..» Nötr bir uyarıcının normalde başka uyarıcılar tarafından meydana getirilen bir tepkiyi oluşturma becerisi.. Edimsel Koşullanma.. Bilişsel Öğrenme.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 5 ÜÇ TÜR ÖĞRENME Klasik Koşullanma.. Edimsel Koşullanma lerin sonları, Amerikalı Psikolog E. L. Thorndike.. Thorndike ın laboratuarında teknisyen olmak.. Amaca yönelik davranışın açıklanması.. Etki yasası.. Bazı gelişigüzel hareketlerin keyif verici bir sonuç ya da ödül tarafından izlenmesi durumunda, bu hareketler pekiştirilir ve gelecekte tekrarlanması olasıdır.. Edimsel koşullanmanın bir parçası.. Bir hareketi izleyen sonuçların, o hareketin gelecekte tekrarlanma ihtimalini azalttığı ya da çoğalttığı bir tür öğrenme.. Bilişsel Öğrenme.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 6 2

3 ÜÇ TÜR ÖĞRENME Klasik Koşullanma.. Edimsel Koşullanma.. Bilişsel Öğrenme lar, Albert Bandura nın laboratuarı.. Bir yetişkinin saldırgan davranışlarda bulunduğu filmi izleyen çocukların, filmi izlemeyen çocuklara göre daha saldırgan bir şekilde oyun oynamaları.. Artan saldırgan tepkilere dönüşen davranışlar.. Fark?.. Zihinde gerçekleşmesi.. Dikkat ve bellek gibi zihinsel süreçleri içeren bir öğrenme.. Gözlem veya taklit.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 7 Pavlov un laboratuarında bir teknisyen.. Sam.. Zil sesi duyulduğunda, Sam in tükürük salgılamasına yol açan bir prosedür.. Şartlı refleks/klasik koşullanma.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 8 Nötr uyarıcı (Zil) Koşulsuz uyarıcı (Yiyecek) Koşulsuz tepki (Tükürük salgılanması) Adım 1: Uyarıcı ve Tepkinin Seçilmesi Adım 2: Klasik Koşullanmayı Oluşturmak Nötr Uyarıcı + Koşulsuz Uyarıcı Koşulsuz Tepki Koşullu uyarıcı Koşullu tepki Adım 3: Koşullanmayı Test Etmek Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 9 3

4 Sam bu süreçte ne öğrendi?.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 10 CARLA YA NE OLDU? Nötr uyarıcı Koşulsuz uyarıcı Koşulsuz tepki Adım 1: Uyarıcı ve Tepkinin Seçilmesi Adım 2: Klasik Koşullanmayı Oluşturmak Nötr Uyarıcı + Koşulsuz Uyarıcı Koşulsuz Tepki Koşullu uyarıcı Koşullu tepki Adım 3: Koşullanmayı Test Etmek Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 11 DİĞER KOŞULLANDIRMA KAVRAMLARI Genelleme.. Gerçek koşullu uyarıcıya benzeyen bir uyarıcının, gerçek koşullu tepkiye benzer bir tepkiyi tetikleme eğilimi.. Ayırt etme.. Bir organizmanın klasik koşullanma esnasında sadece bir uyarıcıya belli bir tepki vermeyi öğrenmesi.. Sönme.. Koşullu uyarıcının üst üste koşulsuz uyarıcı olmadan sunulduğu ve sonuç olarak koşullu uyarıcının artık koşullu tepkiyi meydana getirmeme eğilimi göstermesi.. Korku ve fobilerin azaltılması.. Kendiliğinden geri gelme.. Koşullu tepkinin söndükten sonra, başka koşullanma denemesi yapılmamış olmasına rağmen tekrar belirme eğilimi.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 12 4

5 UYUMSAL DEĞER & KULLANIMI Uyumsal değer.. İnsan ve hayvanlarda gelişen yiyecek ve eş bulma, acı ve yaralanmalardan sakınma gibi, hayatta kalma şansını artıran belli beceri ve özelliklerin kullanışlılığı.. Oltaya yem olma çekingenliği.. Tat kaçınması öğrenimi.. Belli bir duyusal ipucunu, hastalıkla bağdaştırmak ve ileride o duyusal ipucundan sakınmak durumu.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 13 SİSTEMATİK DUYARSIZLAŞTIRMA Korkutucu şeyler koşulsuzlaştırılabilir mi? Sistematik duyarsızlaştırma ler, John Wolpe.. Kişinin korkutucu ya da kaygı uyandıran uyarıcıları düşündüğü ya da gözünde canlandırdığı ve hemen ardından kaygının üstesinden gelmek için derin gevşemeye başvurduğu bir prosedür.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 14 SİSTEMATİK DUYARSIZLAŞTIRMA Adım 1: Gevşemeyi Öğrenmek Adım 2: Kaygı Hiyerarşisi Adım 3: Gözünde Canlandırmak ve Gevşemek Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 15 5

6 Sıra dışı bir film.. Sıfır diyalog.. Film yıldızı.. Bart.. Kodiak ayısı..» 12 yaş, 3mt., 900 kg, 30 cm. pençe.. Karada yaşayan en büyük etoburlardan.. 45 farklı davranış.. Filmden bir sahne.. Bart, arka ayaklarının üstünde sakin bir şekilde oturmuş, kucağında küçük bir ayı yavrusunu tutuyor.. Ne olmuş yani?.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 16 Bart.. Eğitim prosedürü.. Yanıltıcı derecede basit.. İpuçlarını izleyen davranışlar.. Başarılı davranışı izleyen ödül.. Edimsel (araçsal) koşullanma.. Bir insan ya da hayvanın bir davranışı gerçekleştirdiği ve ardından gelen sonucun o insanın ya da hayvanın aynı hareketi tekrar gerçekleştirme ihtimalini artırdığı veya azalttığı öğrenme türü.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 17 GEÇMİŞİ: THORNDIKE VE SKINNER Thorndike ın Etki Yasası lerin sonları, E. L. Thorndike ın laboratuarı.. Hayvanların zekâları.. Mantık kurma becerileri..» Bulmaca kutuları..» Ödül.. Etki yasası.. Ardından olumlu sonuçları gelen davranışların pekiştirilmesi, ardından olumsuz sonuçları gelen davranışların zayıflaması.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 18 6

7 GEÇMİŞİ: THORNDIKE VE SKINNER Skinner ın Edimsel Koşullanması lu yıllar, B. F. Skinner ın laboratuarı.. Objektif bir yöntem ihtiyacı.. Edimsel tepki.. Sonuçları tarafından değiştirilebilen bir tepki ve kolayca ölçülebilen anlamlı bir davranış.. Edimsel koşullanma.. Sonuçların davranışlar üzerindeki etkilerinin incelenmesi.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 19 PRENSİP VE PROSEDÜRLER Fare mandala neden basar? Skinner kutusu.. Mandala basmanın sonucunu değiştirerek bir hayvanın süregelen davranışlarının nasıl değiştirildiğinin incelenmesi.. Üç faktör.. 1. Farenin aç olması.. 2. Amaç, farenin mandala dokunmak üzere edimsel olarak koşullanması.. 3. Şekillendirme..» Deneyi yapan kişinin hareketleri peş peşe pekiştirme yoluyla hedeflenen amaçla sonuçlanan ya da hedefe yaklaşılan bir süreç.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 20 ÖRNEKLER Siz de edimsel olarak koşullandırılmış olabilir misiniz? Tuvalet eğitimi.. 1. Hedef davranış.. 2. Hazırlık.. 3. Pekiştiriciler.. 4. Şekillendirme.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 21 7

8 vs Edimsel Koşullanma Klasik Koşullanma 1. Hedef 1. Hedef 2. İstemli tepki 3. Ortaya konulan tepki 4. Davranışa bağlı 2. İstemsiz tepki 3. Meydana çıkarılan tepki 4. Koşullu tepki 5. Sonuçlar 5. Beklenti Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 22 PEKİŞTİRİCİLER Sonuç.. Sonuçlar neden önemli? Sonuçlar davranışa bağlıdır.. İki tür sonuç.. Pekiştirme.. Bir davranışın ardından meydana gelir ve o davranışın tekrarlanma ihtimalini artırır.. Cezalandırma.. Bir davranışın ardından meydana gelir ve o davranışın tekrarlanma ihtimalini azaltır.. Pekiştirme & Cezalandırma.. Pika..» Zekâ geriliği olan hastaların yenilmeyen nesneleri ya da sağlıksız maddeleri yeme isteği ile ilgili bir davranış bozukluğu.. Walt, 15 yaşında, ağır zekâ geriliği.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 23 PEKİŞTİRİCİLER Pekiştirme.. Bir elma ve sınavdan 0 almak.. Olumlu pekiştirme.. Bir davranışın tekrar meydana gelme ihtimalini artıran bir uyarıcının sunulması.. Olumlu pekiştirici.. Bir davranışın tekrar meydana gelme ihtimalini artıran bir uyarıcı.. Olumsuz pekiştirme.. Ortadan kaldırıldığında, kendinden önce gelen tepkinin tekrar meydana gelme ihtimalini artıran, itici (rahatsız edici) bir uyarıcı.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 24 8

9 PEKİŞTİRİCİLER Pekiştiriciler.. Hamburger ve kupon.. Birincil pekiştiriciler.. Yiyecek, su veya cinsel ilişki gibi kendiliğinden keyif verici olan, keyif vermesi için deneğin öğrenmesini gerektirmeyen uyarıcı.. İkincil pekiştiriciler.. Pekiştirme gücünü tecrübeyle elde etmiş olan herhangi bir uyarıcı.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 25 PEKİŞTİRİCİLER Cezalandırma.. Olumlu ceza.. Bir tepkiden sonra itici bir uyarıcının sunulması.. Kendine zarar verme davranışı..» Suzanne, 24 yaşında.. 69 terapi.. Olumsuz ceza.. Bir tepkiden sonra bir pekiştirici uyarıcının ortadan kaldırılması.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 26 PEKİŞTİRME TARİFELERİ Sürekli pekiştirme.. Edimsel tepki her meydana geldiğinde pekiştiricinin gerçekleşmesi.. Edimsel koşullamanın ilk evreleri.. Bazı davranışların hızlı bir şekilde öğrenilmesi.. Aralıklı pekiştirme.. Tepkinin sadece arada bir pekiştirilmesi.. Davranışların uzun vadede sürdürülmesi.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 27 9

10 DİĞER KOŞULLANMA KAVRAMLARI Bart başka neler öğrendi? Bir ayı yavrusunu kucaklamak.. Genelleme.. Aynı davranışın benzer uyarıcılara aktarılması.. Yabancılardan emir almamak.. Ayırt etme.. Bir davranışın pekiştirilen bir uyarıcı karşısında ortaya çıkması, pekiştirilmeyen uyarıcılar karşısında ise ortaya çıkmaması.. Ayırt edici uyarıcı.. Bir davranışın pekiştirileceğine dair bir uyarıcı.. Pekiştirici verilmediği zaman oyuncak ayıyı kucaklamaktan vazgeçmek.. Sönme.. Edimsel bir tepkinin pekiştirici tarafından izlenmemesinden dolayı azalması.. Kendiliğinden geri gelme.. Tepki oranında geçici bir geri dönme.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 28 BİLİŞSEL ÖĞRENME Edimsel koşullanma.. Gözlemlenebilir bir hareket/sonuç.. Gözlemlenemeyen zihinsel süreçler/ödüller.. Bilişsel öğrenme.. Jack, golf oynamayı nasıl öğrendi? 1800 ler Wundt, 1930 lar Edward Tolman , 1960, 1990 (Skinner ın ölümü).. Bilişsel nörobilim.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 29 BİLİŞSEL ÖĞRENME Karşı görüş; B.F. Skinner.. Ölümünden 8 gün önce, APA Psikolojiye Ömür Boyu Katkı Ödülü.. Destekleyen; Edward Tolman.. Gizli zihinsel süreçlerin keşfi.. Bilişsel harita.. Bir çevrenin planının ve özelliklerinin beyindeki zihinsel bir temsili.. Destekleyen; Albert Bandura.. Gözlemleyerek öğrenme.. Sosyal bilişsel öğrenme.. İzleme, taklit etme ve örnek almanın sonucu.. Model alma.. Bobo bebek deneyi.. Öğrenme-Uygulama ayrımı.. Öğrenme Uygulamaya karşı.. Öğrendiğini göstermiyor musun? Öğrenmenin gerçekleşebileceği, ancak her zaman anında uygulama ile görülemeyeceği.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 30 10

11 BİLİŞSEL ÖĞRENME BANDURA NIN SOSYAL BİLİŞSEL TEORİSİ İnsanların gözlemleyerek çevreleri ve diğer insanların davranışları hakkında bilgi topladığı düşüncesi.. Sosyal bilişsel teori.. Sosyal becerilerin, kişisel ilişkilerin ve birçok başka davranışın öğreniminde gözlem, taklit ve kendi kendini ödüllendirmenin önemi.. Gözlemlenebilir bir davranışın sergilenmesi ya da dışsal bir ödül alma gerekliliği yok.. Dört süreç.. Dikkat..» Gözleyen kişinin, modelin yaptığı ya da söylediği şeylere dikkat etmesi.. Hafıza..» Gözleyen kişinin, bilgiyi depolayıp aklında tutması ve gerekli olduğu zaman bu bilgiyi geri çağırması.. Taklit..» Gözleyen kişinin, hatırladığı bilgiyi kullanıp kendi hareketlerini yönlendirerek modelin davranışını taklit edebilecek durumda olması.. Güdülenme..» Gözleyen kişinin, modelin davranışını taklit etmesi için bir sebebi ya da özendirici bir şeyin olması.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 31 BİLİŞSEL ÖĞRENME AHA! DUYGUSU İçgörüyle öğrenme.. Wolfgang Köhler, Almanya.. Şempanze Sultan.. İçgörü.. Bir sorunun ani ve beklenen çözümü ile kendini gösteren zihinsel süreç.. Aha! deneyimi.. Muhalifler.. Bir bulmaca, hikayeyi mantıklı hale getirin.. Bir adam bara girer ve bir bardak su ister. Barmen adama silah doğrultur. Adam teşekkür eder ve gider. Bir ipucu, hıçkırık.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 32 BİYOLOJİK FAKTÖRLER Oyun oynamayı öğrenirken hiç zorlandınız mı? Teşvik, ödül, öğrenme? Geleneksel öğrenme yöntemlerinin açıklayamadığı bir davranış.. Doğuştan gelen biyolojik faktörler.. Çeşitli öğrenme türlerini dizginleyebilen ya da kolaylaştırabilen, doğuştan gelen eğilim ya da önyatkınlığı.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 33 11

12 BİYOLOJİK FAKTÖRLER Civcivler neden annelerini izler? Basımlama.. Yeni doğan hayvanların çevrelerinde belli uyarıcılar ile karşılaştıklarında gösterdikleri doğuştan gelen eğilim ya da tepki.. Biyolojik faktörlere dayanan ve hayatta kalma değeri taşıyan öğrenilmemiş davranışlar.. Geri dönülemez.. Konuşmayı öğrenmek neden bu kadar kolaydı? Hazırlıklı öğrenme.. Köknar kargası farklı yerlere sakladığı yiyeceklerin yerini nasıl hatırlıyor? İnanılmaz hafıza..» Hayvanların belli ipuçlarını tanıma, uyma ve depolamasıyla birlikte bazı koşullu ve koşulsuz uyarıcı birleşimlerini diğerlerine göre daha kolay bağdaştırmaya yönelik, doğuştan gelen ya da biyolojik eğilim.. Bebekler kelimeleri nasıl söylüyor? İnanılmaz sesler..» İnsanların ses araçlarının ve beyinlerinin konuşmak için biyolojik olarak hazırlıklı olması.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 34 ARAŞTIRMA ÖRNEĞİ İTAAT ETMEME Morgan, 4 yaşında.. İtaat etmeme.. Bir çocuğun, anne baba ya da bakıcının talimatlarını, isteklerini, emirlerini yerine getirmeyi reddetmesi.. Ara verme..» İstenmeyen bir davranışın ardından, pekiştirici uyarıcıların ortadan kaldırıldığı bir olumsuz cezalandırma yöntemi..» Şiddet modeli sunmaması, şiddetli olumsuz tepkilere yol açmaması.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 35 UYGULAMA DAVRANIŞ BİÇİMLENDİRMESİ Davranış biçimlendirmesi.. Edimsel koşullanma, klasik koşullanma ya da bilişsel öğrenmenin öğrenme prensiplerine dayanarak sorunların, istenmeyen davranışların değiştirilmesi veya biçimlendirilmesi için kullanılan bir tedavi ya da terapi.. Ivar Lovaas, Kaliforniya Üniversitesi.. Davranış biçimlendirmesi ve Otizm.. Genç Otizm Projesi..» 2-3 yaşındaki otistik çocuklar, haftada 40 saat, 2-3 sene boyunca.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 36 12

13 UYGULAMA BİYOLOJİK GERİBİLDİRİM Stresli ya da rahatsız edici düşüncelerden kaynaklanan ve vücutta gerçek ağrı ve acılara dönüşen çeşitli psikomatik sorunlar.. Sırt ağrısı, kas gerginliği, yüksek tansiyon, mide sorunları, baş ağrısı.. Biyolojik geribildirim.. Kişinin, kas hareketleri, nabız, tansiyon ya da vücut sıcaklığı gibi psikolojik tepkilerinin farkına vardırılması ve takiben söz konusu tepkilerin kontrol altına alınması..» Baş ağrısı.. Rahatlatıcı manzaralar ya da düşüncelerin akla getirilmesi.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 37 UYGULAMA CEZALANDIRMANIN ARTILARI VE EKSİLERİ Dayak.. Arzu edilmeyen davranışların anında durdurulması.. İtici bir uyarıcının (acı) sunulması.. Fikir ayrılıkları.. Sosyolog MurrayStraus.. Anne babalar çocuklarını ne kadar döverse, çocuk uzun vadede o kadar yaramazlık yapacaktır.. Pediatr Dr. Den Trumbull.. 18 ay-6 yaş arası çocuklara kontrollü dayağın uygulanması etkilidir yaş arası çocuklara dayak, aşağılayıcı ve travmatiktir Davranışın hemen ertesinde verilmesi durumunda, sadece etkili olacak kadar şiddetli olması durumunda, sürekli olarak verilmesi durumunda, çocuğa cezanın sebebinin söylenmesi durumunda, cezalandırmanın arzu edilen bir davranışın olumlu pekiştirmesi ile beraber kullanılması durumunda faydalı.. Dezavantaj.. Sadece çocuğun yapmaması gerektiği şeye dikkat çekmesi.. Olumlu pekiştirici..» Arzu edilen davranışlarda bulunmaya teşvik etme.. Sosyal Psikoloji, 5. Hafta Dersi 38 13