XIII HIDIRLIK A ĐLĐŞKĐN SÖYLENTĐ

Transkript

1 XIII HIDIRLIK A ĐLĐŞKĐN SÖYLENTĐ Safranbolu da yüzyıllar öncesinden geldiği sanılan; ancak kulaktan kulağa büyük bir olasılıkla çok farklı anlatımlara ya da yakıştırmalara konu olan kimi söylentiler vardır. Bunlardan biri, Safranbolu nun ünlü Hıdırlık tepesinin adının, orada kabri bulunan Hıdır isimli bir zattan geldiğidir. Bu, doğruluğu tartışılmaz bir gerçek midir; yoksa araştırılması gereken ve tarihsel verilerle kanıtlanmadıkça doğruluğundan kuşku duyulması gereken söylenti midir? Safranbolu nun Hıdırlık tepesinin adının, Hıdır isimli bir zatın adından kaynaklanmış olduğunun genellikle kabullenildiğine tanık olunsa da, yakıştırmalardan ve ön yargılardan uzaklaşarak, konunun irdelenmesine gereksinim bulunmaktadır. Bu satırların yazarı tarafından daha önce bu konuda farklı bir yaklaşımla yapılan değerlendirmelerin ( 1 ), kimi ek açıklamalarla yinelenmesinde yarar olacaktır. Bu tepenin adını, nasıl ve hangi kişiden almış olduğu konusunda ortaya konulan veriler ve yapılan yorumlar ne ölçüde gerçeklerle bağdaştırılabilir? Bu soruyu yanıtlayabilmek için önce söz konusu verilerin ele alınıp değerlendirilmelerine gereksinim vardır. Şöyle ki; Bu konuda bilinebilen en eski yazılı metin, Safranbolu Ticaret ve Sanayi Odası tarafından 1924 yılında bastırılan Zağfranbolu Risalesi dir. Bu risalede (broşür) 2. Osmanlı Padişahı Orhan Gazi zamanında, Süleyman Paşa tarafından fethedilen Safranbolu da, onun komutanlarından Hıdır Bey in mezarının bulunduğu yerin Hıdırlık diye anıldığından söz edilmektedir. HIDIR KĐMDĐR; BEY MĐ, PAŞA MI, BABA MIDIR? Değerli araştırmacı Hulusi YAZICIOĞLU nun, sözkonusu risaleyi de içeren, Mustafa AL ile birlikte, günümüz diliyle hazırladığı, 1982 baskılı Safranbolu Tarihçe-Kaynaklar adlı kitabında verdiği bilgiye göre, Hıdırlık ta, Hıdır Bey in mezarı olduğu sanılan yere, 1950 li yıllarda, Burada Safranbolu nun Đslami fethinde şehit olan Candaroğullarından Hıdır Paşa yatar yazılı bir mezar taşı dikilir. Sayın YAZICIOĞLU, mezar taşındaki bu bilginin yanlış olduğunu söyler ve Safranbolu nun Orhan Gazi zamanında, Osmanlılar tarafından Candaroğulları ndan alındığını ve dolayısıyla Đslami fetih in söz konusu olmadığını savunur. Bunun üzerine, daha sonraki yıllarda, aşağıdaki fotografta da görüleceği üzere, yanlış olduğu ileri sürülen bilgileri içeren Hıdırlık taki mezar taşının yerine, kitabesinde Orhan Gazi nin döneminde yaşamış olan, Şehzade Süleyman Paşa nın komutanlarından Hıdır Bey den söz eden yeni bir mezar taşı konulur. Bu gelişmelere ve bilgilendirmelere karşın, 2000 yılında Safranbolu Hizmet Birliği tarafından bastırılan Safranbolu da Adak Yerleri ve Bu Yerlerle Đlgili Đnançlar adlı kitabında, Karabük te görevli Edebiyat Öğretmeni Eyüp AKMAN, Hasandede Kayası üzerindeki Hasan Dede ye ait türbenin kitabesinde, ( 1 ) Kızıltan Ulukavak, Hıdırlık ve Hıdır, Müzekent Safranbolu Gazetesi, Haziran-Eylül/2006, Sayı: 114

2 140 kendisi dahil yedi kul olduklarının ve bunlardan birinin de Hıdır Baba olduğunun yazılı bulunduğunu bildirir ve Hıdır Baba, Hıdırlık a adını veren zat olmalıdır der ve şunları ilave eder; Hıdırlık Tepesi nde namazgah yanında da bir ulu sakız ağacı bulunur. Halk daha evvel Hıdır Baba yahut Hıdır Paşa olarak burayı ziyaret ederlerken son zamanlarda Ali Yaver ATAMAN ın mezarının yanındaki sakız ağacının dibine Hıdır Paşa mezarıdır yazılmasıyla, ziyaret yerini orası yapmışlardır. Yaşlıların anlattığına göre asıl Hıdır Baba nın türbesi, namazgah yanındaki sakız ağacının dibindedir. Hıdır Bey in, Hıdırlık taki yeni yapılan mezarı ve kitabesi Böylece Hıdırlık ın adını, oraya defnedilen Hıdır Bey veya Hıdır Paşa ya da Hıdır Baba olarak bilinen kişiden aldığının, hemen kolaylıkla kabullenilen görüşler olduğu anlaşılmaktadır. Oysa orta yerde, isim benzerliğinden kaynaklanan bir yakıştırma olabileceği göz ardı edilmemeli ve tüm değerlendirme ve yorumlarda, bu olasılık üzerinde önemle durulmalıdır. Çünkü, Hıdır isimli, bey, paşa ya da baba ünvanlı kişinin gerçek kimliği ve kişiliği hakkında, doğru olarak kabul edilebilecek yeterli bir bilgi yoktur. Örneğin, Safranbolu Ticaret ve Sanayi Odası nın 1924 yılında, Orhan Gazi den 600 yıl sonra basılan risalesinde sözü edilen Hıdır Bey, hiç bir tarihi belgede adı geçen bir komutan değildir..hıdır Bey, Safranbolu yu fetheden bir komutan idi ise, bu ünüyle bağdaşır bir mezarı ile mezar taşının olması ve yüzyıllar boyu korunması gerekirdi. Oysa Safranbolu da ona ait olduğu söylenen mezar, ne onun ünüyle bağdaşır görkemdedir ve ne de kişiliği hakkında bilgi içeren bir mezar taşı vardır; bilinebilen mezar taşının da 1950 li yıllara ait olduğu söylenmektedir.( 2 ) Bu yüzden halk arasındaki ad benzerliğinden kaynaklanan bir söylentinin, ya da bir yakıştırmanın, hiç bir yazılı belgeye ve güvenilir bir kayda dayanmaksızın, Orhan Gazi zamanında ya da ona yakın bir dönemde değil de, aradan altı yüzyıla yakın bir zaman geçtikten sonra, mutlak bir gerçekmiş gibi, ( 2 ) Hulusi YAZICIOĞLU, Mustafa AL, Safranbolu,Karabük, Ulus, Eflani, Tarihçe ve Kaynaklar, 1982

3 141 kaynağı bilinmeksizin ve belirtilmeksizin Safranbolu Ticaret ve Sanayi Odası Risalesine alınmış olduğu olasılığı, akla daha yatkın gelmektedir. Hasan Dede türbesindeki kitabede adı geçen Hıdır Baba ya gelince, bu kitabenin tarihi yoktur, ne zaman yazıldığı belli değildir; kitabede Safranbolu yöresinde Ergüllü, Göğeren ve Bahattin Gazi türbelerindeki yatırlarla birlikte Hıdır Baba dan da söz edilmesi, böyle bir zatın mezarının Hıdırlık ta olduğunun tek başına kanıtı olmamalıdır. Hasan Dede nin mezarının yanında, Kastamonulu süvari yüzbaşısı Halil Efendi ye ait 1319 (Miladi 1904) tarihli ayrı bir mezar bulunmakta ve her iki mezar birbirine benzemektedir. Bu benzerlik, her ikisinin birlikte yapıldığı ve Safranbolu da yedi yatır la ilgili yıllar boyu kuşaktan kuşağa aktarılan bir inanç veya söylentiye de, aradan yüzyıllar geçtikten sonra, 1900 lü yılların başında yazılan ve mezara dikilen kitabede yer verildiği kanısını güçlendirmektedir. Hasandede Kayası ndan, Hıdırlık ın yeni görünümü BAŞKA KENTLERDEKĐ HIDIRLIK LAR VE HIDRELLEZ Hıdırlık konusunda asıl önemli olan ve özellikle altı çizilmesi zorunlu olan gerçek şudur: Hıdırlık sadece Safranbolu daki bir semtin, bir tepenin adı değildir. Anadolu nun hemen tüm eski kentlerinde Hıdırlık denilen bir tepe, bir yükselti vardır. Hıdırlık, sadece Safranbolu daki ya da bir iki kentteki bir mahallin adı olsaydı, Hıdır adındaki bir Beyle, bir Paşa ile ya da bir Baba ile, Safranbolu daki Hıdırlık arasında, yukarıda değinildiği üzere isim benzerliğinden kaynaklanan bir ilişki kurulması, fazla zorlanmadan, çok daha kolaylıkla kabullenilebilirdi. Oysa, saptanabildiği kadarıyla Türkiye nin çeşitli yörelerinde; örneğin Ankara, Yozgat, Akşehir, Afyon, Antalya, Alanya, Kütahya, Beypazarı, Yalvaç, Bolu, Çorum, Dursunbey, Edirne, Kırklareli, Tokat, Tosya, Taraklı, Atabey, Fethiye, Mengen gibi kentlerde de Hıdırlık adı verilen alanlar vardır; buralar hep o kentlerin asıl yerleşim yerlerinden daha yüksekteki yeşil alanlar olup, mesire yeri olarak da bilinmekte ve oralarda Hıdrellez kutlamaları da yapılmaktadır. Bu nitelik ve özellikler ise, Safranbolu Hıdırlık ınkilerle tamamen örtüşmektedir.. Safranbolu Hıdırlık ı da tarihsel gelişimi yönünden aynı konumdadır ve benzer işlevleri üstlenmiştir. Evet, Safranbolu daki Hıdırlık da bir mesire yeridir; orada hıdrellez kutlamaları da yapılmaktadır.

4 142 Hıdırlık ın yeni düzenleme sonrası görünümü Bu durumda, Anadolu kültüründe yer alan ve Safranbolu da da her yıl, bahar şenlikleri niteliğinde 6 Mayıs ta yapılan Hıdrellez kutlamaları üzerinde özellikle durulmalıdır ( 3 ). Kimilerince, ölümsüzlük suyundan (ab-ı hayat) içmiş iki kardeş veya iki dost oldukları söylenen Hızır ile Đlyas ın her yıl, 5 Mayıs ı 6 Mayıs a bağlayan gece, doğaya can vermek üzere buluşmalarına Hıdrellez denilmektedir. Ak sakallı olup, çiçeklerden bir cüppesi bulunan Hızır, bitkilere can verir, darda olanlara yardım eder; uzun boylu, eli değnekli ve keçi derisinden yapılmış uzun bir gömleği bulunan Đlyas ise, suları korur ve hayvanların sayısını çoğaltır. Bir başka anlatımla biri bitkilerin, diğeri hayvanların bereketini artırır. Bu nedenle, Anadolu nun hemen her yerinde Hıdrellez gecesi, dileklerin gerçekleşeceğine, uğursuzlukların sona ereceğine, kısmetlerin açılacağına, bereketin artacağına ilişkin bir inanç vardır ve bu inanç gereği hıdrellez gecesi çeşitli yöntemlerle, çok çeşitli dileklerde bulunulur ve gündüz de kırlara çıkılıp, çeşitli eğlenceler düzenlenir ( 4 ). Öte yandan, Hızır ın bir başka adı da Hıdır dır. Nitekim, tüm kaynaklarda ve özellikle ansiklopedilerde, Hızır sözcüğüne bakıldığında Hıdır a veya Hıdır sözcüğüne bakıldığında da Hızır a göndermede bulunulmakta ve her ikisinin aynı kişi olduğu belirtilmektedir. Bu iki isim, Türk Alfabesindeki (d) ve (z) harflerini karşılığı olan, Arap alfabesindeki (dal) ve (zel) harflerinin, birinin üzerindeki nokta dışında birbirlerine benzerliğinden dolayı karıştırılarak yanlış okunmuş ve söylenmiş olmasından kaynaklanıyor olabilir. Eski yazıyla ilgilenenler, bu iki harfle ilişkili benzer karışıklıkların çok sık olduğu söylerler. Nitekim Safranbolu daki eski metinlerde Hıdırlık a da, Hızırtepe denildiğine tanık olunmakta; örneğin, Köprülü Mehmet Paşa nın Hızırbaba Dergahında namaz kıldığından ( 5 ) ve Doğudaki Hızırtepe den bakıldığında ( 3 ) Safranbolu da, Anadolu nun bir çok yerinde olduğu gibi baharın gelişi, Hıdrellez günü olan 6 Mayıs ta kutlanır. 21 Mart Nevruz kutlamaları diye bir gelenek yoktur. Güneydoğu daki terör olayları karşısında, son yıllarda 21 Mart ta yapılmağa başlanılan resmi nitelikli kutlamalar, 21 Mart Nevruz şenliklerinin, sadece Kürt kökenlilere özgü olmadığı savına dayanmaktadır. Bu görüş, Asya daki Türki Cumhuriyetler ve Doğu Anadolu açısından doğru olmakla beraber, Anadolu nun çok büyük bir kesimi ve hiç değilse Safranbolular yönünden gerçeklerle bağdaşmamaktadır. ( 4 ) Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Cilt:10, Sayfa:5228, Hıdrellez, paragrafı ( 5 ) Mehmet Behçet, Kastamonu Asar-ı Kadimesi, 1925, Kastamonu Özel Đdare yayınları:1,1998, Hazırlayan Musa S.CĐHANGĐR, Sayfa 98

5 143 Safranbolu nun refah içinde bir belde olarak görüldüğünden ( 6 ) söz edildiği gibi, Safranbolululara ait, 06 Mayıs tarihli kimi eski fotograflarda (yukarda X Safranbolu da Su bölümünde yer alan Razı AĞAR a ait 1932 tarihli fotografta olduğu gibi), Hızırilyas günü çekildiğine ilişkin yazılı notlar bulunmasından da anlaşıldığına göre, Safranbolu da Hıdrellez e, Hızırilyas günü de denilmektedir. Bu açıklamaların ışığında, Hızır ile Hıdır ın aynı kişi oldukları gerçeğinden de hareketle, Hıdrellez kutlamalarının yapıldığı alanlara, Hıdır ın adına izafeten Hıdırlık denilirken; Hızır ın adına izafeten de Safranbolu daki Hıdırlık a, Hızırtepe denilmesinin de, öyle çok uzak değil, çok güçlü bir olasılık olması gerekmektedir. YEŞĐL ĐN KARŞILIĞI, ARAPÇA DA HADR DIR. Hıdırlık sözcüğünün kökenini araştırırken, Hadra ya da Hazra sözcüğünün Arapçada yeşil anlamını ( 7 ) taşıdığının da, üzerinde durulması gereken çok önemli bir veri olduğu, özellikle göz önünde tutulmalıdır. Aynı kişiye ait olan Hıdır ve Hızır adlarının, yukarda değinilen, d ve z sesi veren Arapça (dal) ve (zel) harfleri benzerliğinden dolayı yeşil anlamındaki Hadra veya Hazra dan geldiği belirtilerek, bu konu ile Hazreti Muhammed in bir hadisi arasında da ilişki kurulmaktadır. Şöyle ki, kaynaklarda, Oturduğu kupkuru ve otsuz bir alan, o ayrıldıktan sonra yemyeşil otlarla kaplı bir hale gelirdi anlamındaki hadiste sözü edilen kişiye, yeşillik anlamında Hadra veya Hazra denildiğine ve Kur an yorumlarında, Kuran ı Kerim in El-Kehf suresinin ayetlerinde yer alan bilge kişinin, Hızır olarak adlandırıldığına ve Hızır ın, ölüm meleği Đsrafil ile görüşüp, ölümsüzlüğe ulaşarak, çaresizlere yardım ettiğine inanıldığına değinilmektedir.( 8 ) Bu durumda, Arapça yeşil anlamındaki Hadra sözcüğünden, Osmanlıca nın egemen olduğu dönemlerde, Türkçe anlatımla yeşillik demek olan Hadralık ın türetildiği ve bu sözcüğün de zaman içinde dilimizde, Hıdırlık a dönüştüğü de, hiç de yabana atılmaması gereken bir başka çok güçlü olasılık olarak akla gelmektedir. Çünkü daha önce de değinildiği üzere, Anadolu nun her yerinde olduğu gibi Safranbolu da da, Hıdırlık denilen alanlar, hep mesire yeridir ve mesire yerlerinin de, hep yeşil alanlar olduğu bilinen ve görülen gerçeklerdendir. Bu arada, internet sitelerinde ve ansiklopedilerde yapılan araştırmalarda da, Hıdırlık ile Hıdır ın Orta Asya daki eski atalarımızın saygın varlığı bir KUT olan KIDIR ile bağlantısından söz edilmekte ( 9 ) olduğuna değinmekte de, ayrıca yarar bulunmaktadır. SÖYLENTĐLER DEĞĐL; UZMAN GÖRÜŞÜ KESĐN YARGI OLMALIDIR Tüm bu bilgilerin ışığı altında, Hıdır ile Hıdırlık arasında isim benzerliğini temel alan yorumların, çok kolaylıkla yapılabilen yakıştırmalar olabileceği olasılığı ilk planda göz önünde tutulmalıdır. Yukardaki görüşleri Müzekent Safranbolu ( 6 ) Đsmail Habib SEVÜK, Bugünkü Safranbolu, Yarınki Sümerkent, Cumhuriyet Gazetesi, ( 7 ) Mustafa Nihat ÖZEN, Osmanlıca-Türkçe Sözlük, Đnkilap ve Aka Kitabevi, 3.Baskı, 1959 ( 8 ) Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Cilt:10, Sayfa: 5240, Hızır paragrafı ( 9 ) Doç.Dr. Đsmet ÇETĐN, Türk Mitinde KUT Đyesi ve Medeniyet Değişikliğinde KIDIR dan HIZIR a Geçiş, Đnternet te Google Arama Motoru, Hıdırlık sayfası, turkoloji.cu.edu.tr/(halkbđlđm/cetin_01.pdf

6 144 Gazetesinin Haziran-Eylül/2006 tarihli 114 sayısında, kamuoyunun bilgi ve dikkatine sunduktan sonra, Ocak/2007 ayında yayınlandığını basından öğrendiğim Ahmet Yaşar OCAK tarafından kaleme alınmış Đslam-Türk Đnançlarında Hızır yahut Hızır- Đlyas Kültü adlı kitabı okuyunca, Hıdırlık ın, Hıdır isimli bir kişiyle değil, Hızır ve Hıdrellezle ilişkili olduğu yönündeki görüşlerim daha da pekişti. Söz konusu kitapta, ( 10 ) Hızır konusu, Đslam Đlahiyatında, Đslam- Türk tasavvufunda, halk inançlarında, folklorda ve Türk edebiyatında Hızır-Đlyas başlıkları altında, Hıdrellez ile olan ilişkilerine de geniş ölçüde değinilerek incelenmiştir. Aşağıda kapak fotografı yer alan bu kitapta, Hızır ın Arapça aslı, el-hadır ın isim değil, lakap olduğu, bazı kaynaklarda el-hadr, el-hıdır şeklinde geçtiği, el- Hadır ın Arapçada, yeşil, yeşil dal veya yeşilliği çok olan yer anlamına geldiği (Sayfa: 58) belirtilmiştir. Hızır adı, Kuran-ı Kerim de olmadığı halde, Đlyas isminin peygamberler arasında iki kez geçtiği, bu yüzden Đlyas ın nebi, Hızır ın da tasavvuf çevrelerince veli kabul edildiği, kimi çevrelerin de Hızır ile Đlyas ın aynı kişi olduğuna inandığı (sayfa:65,72,79), Türk halkınca, Hızır ın zor durumlarda yardıma koştuğuna, Kul bunalmayınca Hızır yetişmez ve Hızır gibi yetişti özdeyişlerinin buradan kaynaklandığına, iyileri mükafatlandırıp, kötüleri cezalandırdığına, bereket sağladığına, savaşlarda yardım ettiğine inanıldığı (sayfa 109 ve devamı) anlatılmıştır. Bu arada, yine aynı kitapta folklorda Hızır yahut Hızır-Đlyas kültünü en iyi biçimde yansıtan merasimlerin, özellikle Türk dünyasında Hıdrellez Bayramı olduğu, Đslami kaynaklarda Hıdrellez gününe ve merasimine ilişkin hiçbir bilginin olmadığı, Hızır ve Hıdrellez in kökenini, eski Mezapotamya ile Anadolu kültür ve dinlerine bağlayanların da bulunduğu, Türklerin Đslamiyet ten önce Orta-Asya daki bahar ve yaz ayinlerini, Đslamiyet ten sonra Hızır ile Đlyas ın buluşması şerefine düzenledikleri şenliklere dönüştürdüğü (sayfa:145 ve devamı) açıklandıktan sonra, Anadolu nun her tarafında hıdrellez merasimleri şehir, kasaba ve köylerin yakınındaki ağaçlık ve yeşillik yerlerde yapılır..., bu nitelikleri taşıyan Hıdırlık (Hızırlık) yerleri bulunur (sayfa: ) denilmektedir.. Tüm bu veriler, Safranbolu daki Hıdırlık semti ile ünvanı Bey, Paşa ya da Baba ; her ne ise, Hıdır isimli bir zat arasında ilişki kurulmasını, en son akla getirecek, hatta hiç akla getirmeyecek kadar önem taşımaktadır. Dolayısıyla, kimilerinin yaptığı gibi, yeterli bilgi ve bulgu olmasa da, bu ancak böyledir biçimindeki kesin yargılardan kaçınılmalı, burada yapılmağa çalışıldığı üzere, yorumlar ve görüşler irdelenmeli; ancak son söz, tüm verileri ve yorumları değerlendirmek üzere, konunun uzmanlarına; halk bilimci, tarihçi ve sosyolog bilim adamlarına bırakılmalıdır. Barika-i hakikat, musademe-i efkardan çıkar (Gerçeğin şimşeği, fikirlerin çatışmasından çıkar) - Namık Kemal - ( 10 ) Ahmet Yaşar OCAK, Đslam-Türk Đnançlarında Hızır yahut Hızır-Đlyas Kültü, Kabalcı Yayınevi, 287, Đnceleme Dizisi: 49, Đstanbul, Ocak/2007,