Ekmeklik Bu ğday (Triticum aestivum L.)' ı n Belirli Geli ş me Dönemlerindeki Su Stresinin Baz ı Kalite Özelliklerine Etkisi

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2001, 7 (3), Ekmeklik Bu ğday (Triticum aestivum L.)' ı n Belirli Geli ş me Dönemlerindeki Su Stresinin Baz ı Kalite Özelliklerine Etkisi Mustafa GÜLER Geliş Tarihi: Özet: Bu çal ışma, y ıllar ı aras ında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Kenan Evren Ara şt ı rma ve Uygulama Çiftli ğinde ekmeklik bu ğday ın farkl ı geli şme dönemlerindeki su stresinin baz ı kalite özelliklerine etkilerini belirlemek amac ıyla yürütülmüştür. Çal ışmada Bezostaja 1, Gün 91 ve Gerek 79 ekmeklik bu ğday çeşitleri kullan ı lm ışt ı r. Çeşitlerin belirli geli şme dönemlerindeki su stresine ili şkin sulama uygulamalar ı ; bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stressiz (S 1), tane dolumu döneminde stresli (S 2), başaklanma öncesinde stresli (S 3), sapa kalkma döneminde stresli (S4) ve bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stresli (S 5) olmak üzere yap ı lm ışt ı r. Araşt ırma na göre; ele al ınan kalite özellikleri bak ı m ından çe şitler ve özellikle su stresleri aras ında istatistiki farkl ı l ı klar belirlenmi ştir. Kalite özelliklerine ili şkin en yüksek de ğerler genellikle bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stressiz oldu ğu uygulamalar ile tane dolumu döneminde stresli oldu ğu uygulamalarda elde edilmi ştir. En düşük değerler ise, bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stresli oldu ğ u uygulamalarda elde edilmi ştir. Kalite özelliklerinin tümünde çeşitler aras ında istatistiki farkl ı l ık gözlenmiş olup, özelliklere ilişkin en yüksek değerler genellikle Bezostaja 1 çeşidinde elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: ekmeklik buğday, su stresi, kalite özellikleri Effect of Water Stress on Some Quality Characteristics at Certain Growth Stages of Winter Wheat (Triticum aestivum L) Abstract: This study was conducted to determine the effect of water stress at various growth stages on some quality characteristics of winter wheat at Kenan Evren Research and Application Farm, Faculty of Agriculture, Ankara University between 1993 and Winter wheat cv. Bezostaja 1, Gün 91 and Gerek 79 were used in the study. Irrigations concerning water stresses were applied as non-stressed (S İ), stressed during grain filling (S2), stressed during before heading (S 3), stressed during jointing (S4) and stressed during all growth stages (S5). According to the results of the research; statistical differences were determined between cultivars and particularly water stresses in regard to the quality characteristics. The highest values of quality characteristics were generally obtained from non-stressed applications and stressed during grain filling applications. The lowest values were obtained from the applications stressed during all growth stages. Statistical differences were determined among cultivars at all quality characteristics, and the highest values of those characteristics were generally obtained from Bezostaja 1 cv. Key Words: winter wheat, water stress, quality characteristics Giriş Geçmi şte oldu ğu gibi günümüzde iklim faktörleri tar ımsal faaliyetleri birinci derecede etkilemekle olup, uygun tar ım sisteminin uygulanmas ı nda en önemli rolü üstlenmektedir. Iklim faktörleri içerisinde özellikle ya ğış, s ı cakl ı k ve nispi nem bitkisel üretimde hangi sistemin uygulanmas ı ya da ürünün yeti ştirilmesi gerekti ğini ortaya koymada en önemli faktörlerdir. Bitkisel üretimin en önemli k ı sm ı n ı olu şturan tah ı l yeti ştiricili ği, bugün yeryüzünün hemen hemen her bölgesinde yap ı labildi ği için gerek insan ve hayvan beslenmesi, gerekse endüstriye hammadde temini etmesi bak ım ından ayr ı bir önem ta şı maktad ı r. Tah ıllar içerisinde de serin iklim tah ıllar ı grubuna giren bu ğday, yeryüzünün yatay ve dikey marjinal alanlar ı na yay ıld ığı için yeti ştiricili ğinde baz ı önemli sorunlarla karşı la şı lmaktad ı r. Bugün yeryüzünün verimli alanlar ı nda daha çok birim alan verimi yüksek ve ekonomik önemi olan bitkiler yeti ştirilmesine karşın; verimsiz alanlar ile kurak ve yar ı kurak bölgelerde bu ğday terimi yap ılmaktad ır. Buğday türleri içerisinde ise ekmeklik bu ğdaylar gerek insan ve hayvan beslenmesi ile birlikte endüstride hammadde olarak kullan ı lmas ı bak ım ı ndan, gerekse elveri şsiz koşullara di ğer türlere göre daha iyi adapte oldu ğundan kullan ı m ı ve yeti ştiricili ği daha fazla önem ta şımaktad ı r. Gerek dünyada gerekse ülkemizde çeltik d ışı ndaki tah ı llarda üretimin genellikle kuru tar ı m ko şullar ı nda doğal ya ğışlara ba ğı ml ı olarak yap ı lmas ı, sulaman ı n etkinli ğ i bak ı m ından önemli bir göstergedir. Ülkemizde tar ı mda sulaman ın önemi, tar ımla u ğ ra şan insanlar ı n kendi olanaklar ıyla en fazla bu ğday ı sulamas ıyla kendini göstermektedir (Sönmez ve Korukçu 1981). Ülkemizin çoğu bölgesinde do ğal ya ğışlara ba ğı ml ı olarak yap ı lan tah ıl yeti ştiricili ğinde belirli geli şme dönemlerinde karşı la şılan su eksikli ği, tah ı llarda optimum verimin büyük ölçüde dü şmesine neden olmaktad ı r. Geçmi şte sulaman ı n yaln ızca kurak bölgeler için uygulanmas ı gerekti ğ i düşünülürken; günümüzde yap ılan ara şt ırmalarda nemli 'Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü -Ankara

2 22 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2001,Cilt 7, Sayi 3 bölgelerde bile bitkilerin yeti şme dönemlerinde görülen k ı sa süreli kurakl ığı n üretimde % aras ı nda dü ş ü şe neden olabilece ğ i belirtilmektedir (Korukçu ve Ar ı c ı 1987). Bu ğdayda sulama ve su stresi ile ilgili yap ı lan çal ışmalarda, sulaman ın ya da su stresinin daha çok yerime etkisi incelenmi ş olup; kalite özellikleri üzerinde yeterince durulmam ışt ı r. Su stresi ve sulaman ı n bu ğ daya etkilerinin ara şt ı r ı ld ığı çal ışmalarda dikkat çekici sonuçlar elde edilmi ştir. Eck (1988), ekmeklik bu ğday ı n belirli geli şme dönemlerindeki su stresinin verim ve baz ı kalite ö ğelerine etkisinin ara şt ı r ı ld ığı çal ışmas ı nda tane protein oran ı ndaki de ğ i şmenin y ıllara göre farkl ı l ık gösterdi ğ ini, birinci y ılda en yüksek protein oran ı n ı n bitkilerin tüm Ikbahar ve yaz peryodu boyunca su stresi alt ı nda bulundu ğu uygulamada elde edildi ğini; buna kar şı n denemenin ikinci y ı l ı nda ise bitkilerin yaln ızca ba şaklanma ve tane dolumu döneminde su stresi alt ı nda bulundu ğ u uygulamada elde edildi ğ ini belirlemi ştir. Styk ve Dziamba (1984), baz ı yeti ştirme teknikleri ve sulaman ı n verim ile baz ı kalite özelliklerine etkisini ara şt ı rd ı klar ı çal ışmalar ı nda bin tane a ğı rl ığı n ın çe şitlere göre de ğ i şmekle birlikte genellikle sulamayla artt ığı n ı; protein oran ı n ın ise sulamayla birlikte azald ığı n ı saptam ışlard ır. Dudas ve ark. (1984), sulaman ı n ekmeklik bu ğ day ı n verim ve teknolojik kalitesine etkisini ara şt ı rd ı klar ı çal ışmalar ı nda may ı s ve haziran aylar ında birer defa mm sulama suyu uygulad ı klar ı ekmeklik bu ğdayda tane veriminin belirgin olarak artt ığı n ı; buna kar şı l ı k tanedeki azotun sulamayla azald ığı n ı belirlemi şlerdir. Shulyndin ve Shevchenko (1971), makarnal ık bu ğdayda ekim öncesi yap ı lan yaln ızca bir sulaman ı n yeti ştirme dönemi boyunca yap ı lan toplam 4 sulamaya göre tane kalitesini önemli ölçüde yükseltti ğini bildirmektedirler. Peltonen (1992), ekmeklik bu ğ day ı n verim ve ekmeklik kalitesine çevre ve genotipin etkisini ara şt ı rd ığı çal ışmas ında tane protein oran ı, unda protein oran ı ve gluten içeri ği üzerinde çevre etkisinin oldukça yüksek oranda etkili oldu ğunu belirlemi ştir. Bassett ve ark. (1989), genotip ve çevrenin ekmeklik bu ğday ı n kalitesine etkisini belirlemek amac ıyla dört çe ş it ile altm ış üç lokasyonda yürüttükleri çal ışmalarda incelenen alt ı kalite kriteri bak ı m ı ndan çevresel etkilerin istatistiki olarak (p<0.01) önemli oldu ğunu saptam ış lard ı r. Rucka (1984), sulama ve gübrelemenin k ış l ı k bu ğday ı n kalitesine etkisini inceledi ği çal ışmas ı nda; sulaman ı n tanenin kuru madde verimi, protein verimi ve gluten verimini art ı rmas ına karşı l ık tane protein oran ı, sedimentasyon, ya ş ve kuru gluten içeri ğ i ile gluten ş i şme kapasitesi de ğ erlerini azaltt ığı n ı bildirmektedir. Baenziger ve ark. (1985) çe şit, çevre ve bunlar ın interaksiyonunun ekmeklik bu ğday ı n öğ ütme ve ekmeklik kalitesine etkilerini belirlemek amac ıyla 24 ekmeklik bu ğday çe şidi ile 12 lokasyonda yürüttükleri çal ışmalarda un verimi ve tane protein oran ı n ı n da içinde bulundu ğ u tüm kalite kriterleri bak ı m ı ndan lokasyonlar aras ı nda istatistiki yönden önemli farkl ı l ı klar ı n oldu ğ unu saptam ışlard ı r. Bole ve Dubetz (1986), sulama ve azotlu gübrelemenin bu ğ day ı n tane verimi ve protein oran ı na etkisini belirlemek amac ı yla bitkilere geli şme dönemleri boyunca dü şük (115 mm) ve yüksek (305 mm) sulama suyu uygulad ı klar ı çal ışmalar ı nda tane protein oran ı n ı n yüksek sulama suyu uygulamas ı nda dü ştü ğ ünü belirlemi şlerdir. Cooper ve Blakeney (1990), sulama yap ılan ekmeklik bu ğ dayda çiçeklenme öncesi uygulanan azotlu gübre form ve miktarlar ı n ın tane kalitesine etkisini ara şt ı rd ı klar ı çal ışmalar ı nda sulama uygulamas ı n ın artan azotlu gübre miktarlar ıyla birlikte tane kalitesini olumlu yönde etkiledi ğini bildirmektedirler. Bu ara şt ı rmada Orta Anadolu ko şullar ı nda ekmeklik bu ğday ı n belirli geli şme dönemlerindeki su stresinin baz ı kalite özelliklerine etkileri incelenmeye çal ışı lm ıştir. Materyal ve Yöntem Bu ara şt ırma ve y ı llar ı aras ı nda Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Kenan Evren Ara şt ı rma ve Uygulama Çiftli ği deneme alan ı nda ekmeklik bu ğday çe şitlerinin belirli geli şme dönemlerindeki su stresinin baz ı kalite özelliklerine etkisini belirlemek amac ıyla yap ı lm ışt ır. Deneme yerine ili şkin iklim verileri Çizelge 1'de, toprak analizi ise Çizelge 2'de verilmi ştir. Ara şt ırmada materyal olarak kullan ı lan Bezostaja 1, Gün 91 ve Gerek 79 ekmeklik bu ğday çe ş itlerinin belli ba ş l ı özellikleri a şağı da verilmi ştir Çizelge 1. Deneme yerine ili şkin iklim verileri Uzun ı llar Aylar S ı cakl ı k Ya ğış S ı cakl ı k Nem Yağış S ı cakl ı k Nem Ya ğış S ı cakl ı k Nem Ya ğış C mm C % mm C ok mm C % mm Ocak Şubat Mart Nisan Ma ıs Haziran Temmuz A - ustos Ekim Kas ı m Aral ı k Ortalama To lam

3 GÜLER, M., "Ekmeklik buğday (Triticum aestivum L.)' ı n belirli gelişme dönemlerindeki su stresinin baz ı kalite özelliklerine etkisi" 23 Çizelge 2. Deneme yerine ili şkin toprak analiz Kum (%) Kil (%) Silt (%) CaCO3 (%) PH 8.3 Orp. Mad. (%) 1.24 N (%) 0.21 Elverişli P (ppm) 89.6 Elverişli K (ppm) 650 Bezostaja 1: Rusya'dan getirilerek Eski şehir Zirai Ara şt ırma Enstitüsü taraf ından adapte ettirilen k ısa boylu ve sa ğlam sapl ı kış l ık bir çe şittir. Yaln ızca kura ğa dayan ı m ı zay ıf olan çeşidin k ış soğ uklar ına, yatmaya, sar ı ve kahverengi paslara dayan ı kl ı l ığı oldukça yüksektir. Gün 91: Ankara Tarla Bitkileri Merkez Ara şt ı rma Enstitüsü'nce 1991 y ı l ı nda tescil ettirilen alternatif geli şme özelliğinde olan bir çe şittir. So ğ u ğa, k ışa ve kura ğa dayan ı kl ı l ığı iyi olan çe şidin orta boylu ve sa ğlam sapl ı olmas ı da yatmaya kar şı dayan ı kl ı l ığı art ı rmaktad ı r. Kara pasa, sürme ve rast ığa orta dayan ı kl ı, sar ı ve kahverengi pasa ise hassast ı r. Gerek 79: Eski şehir Zirai Ara şt ırma Enstitüsü taraf ı ndan 1979 y ı l ı nda tescil ettirilen orta boylu k ış l ı k bir çeşittir. K ışa, kura ğa, yatmaya ve sürmeye dayan ı kl ı l ığı iyi; rast ığa zay ıf, paslara ise orta dayan ı kl ı d ı r. Tarla denemeleri tesadüf bloklarinda bölünmü ş parseller deneme desenine göre üç tekrarlamal ı olarak düzenlenmi ştir Denemede su stresleri ana parsellere, çe şitler ise alt parsellere tesadüfı olarak yerle ştirilmi ştir. Ana parseller aras ındaki su s ızmalar ı n ı önlemek için, ana parseller aras ına iki şer m'lik aral ık b ı rak ılarak her sulamada parseller aras ına set yap ı lm ışt ır. 3 m uzunlu ğundaki parsellere 12' şer s ıra ekim yap ı lm ış olup, her bir parselde kenarlardan birer s ıra at ı larak ortadaki on s ı ra üzerinde ölçüm ve gözlemler yap ı lm ışt ır. Denemede bölge için sulu koşullarda standart de ğerler olan 8 kg/da saf N ve 6 kg/da P205 gübrelemesi yap ı lm ışt ır. Bitkilerin belirli geli şme dönemlerindeki su stresine ili şkin sulama uygulamalar ında 75'er mm kontrollü salma sulama yap ı lm ış olup; bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stressiz (S ı ) durumda toplam 300 mm (ekimde 75 mm + sapa kalkma döneminde 75 mm + ba şaklanma öncesinde 75 mm + tane dolumu döneminde 75 mm), tane dolumu döneminde stresli (S2) durumda toplam 225 mm (ekimde 75 mm + sapa kalkma döneminde 75 mm + ba şaklanma öncesinde 75 mm), ba şaklanma öncesinde stresli (S3) durumda toplam 150 mm (ekimde 75 mm + sapa kalkma döneminde 75 mm), sapa kalkma döneminde stresli (S4) durumda toplam 75 mm (yaln ızca ekimde 75 mm) ve bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stresli (S5) durumda ise sulama yap ılmam ışt ı r. incelenen kalite özelliklerinden protein oran ı kjeldahl yöntemi, sedimentasyon de ğeri standart sedimentasyon test ekipman ı, gluten oran ı standart ya ş gluten miktar ı tayini, hektolitre a ğı rl ığı hektolitre terazisi, un rand ıman' Bühler laboratuvar tipi de ğirmeni ve dü şme say ısı standart dü şme say ı s ı test ekipman ı ile saptanm ışt ı r. Analizler, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü ve G ıda Mühendisli ği Bölümü laboratuvarlar ı ile Tar ım ve Köyi şleri Bakanl ığı Tarla Bitkileri Merkez Ara ştı rma Enstitüsü tekno- loji laboratuvar ında yap ı lm ışt ır. Ara şt ırmada incelenen özelliklere ili şkin varyans analizleri yap ılarak, uygulamalar aras ı ndaki farkl ı l ı klar ı n önemlilik düzeyleri Duncan testine göre belirlenmi ştir (Düzgüne ş ve ark. 1987). Bulgular ve Tart ışma Ara şt ırmada ele al ı nan özelliklerin istatistiki analiz ve değerlendirmeleri her yeti ştirme dönemi için ayr ı ayr ı yap ı larak birlikte verilmi ştir. Protein oran ı Ekmeklik bu ğday ı n belirli geli şme dönemlerindeki su stresinin baz ı kalite özelliklerine etkilerini belirlemek amac ıyla yürütülen bu ara şt ırmada protein oran ı na ili ş kin verilerle yap ılan varyans analizi Çizelge 3'de verilmiştir. Çizelge 3 incelendi ğinde; yeti ştirme mevsimine ilişkin varyans analizi sonucunda Bezostaja 1, Gün 91 ve Gerek 79 ekmeklik bu ğday çe şitlerinin belirli gelişme dönemlerinde su stresinde b ı rak ı lmalar ıyla protein oran ı yönünden hem çe şitler, hem de su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ıklar saptanm ışt ı r. Çe şit x stres interaksiyonu ise önemsiz bulunmu ştur yeti ştirme mevsimine ili şkin varyans analizi sonucunda protein oran ı yönünden çe şitler aras ında 0.05 düzeyinde farkl ı l ık bulunmas ı na kar şı l ı k; su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar belirlenmi ştir. Çe şit x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 4'te belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çe şidinde protein oran ı yönünden görülen farkl ı l ı klar ın önem düzeyleri Duncan testine göre verilmi ştir. Çizelge 3. Ekmeklik bu ğday ı n belirli gelişme dönemlerindeki su stresinin protein oran ına etkisinin varyans analizi yı l ı y ı l ı Varyans kaynaklar ı S.D. Genel 44 - Tekrarlamalar Çeşit ** * Hata Stres ** ** Çeşit x stres Hata Çizelge 4. Belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çeşidine ilişkin protein oran ı (%) I Bezostaja al a Gün a a Gerek b b Ortalama S ı a bc23 Sz al al S al b12 S b cd23 S b d3 Ortalama *) Haliler 0.05, rakamlar 0.01 düzeyinde farkl ı gruplar ı gösterir

4 24 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2001,Cilt 7, Say ı 3 Çizelge 4 incelendi ğ inde; denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek protein oran ı % ile Bezostaja 1, en dü şük protein oran ı % 9.64 ile Gerek 79 çe ş idinde elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek protein oranlar ı % ile Bezostaja 1 ve % ile Gün 91 çe şidinde elde edilmi ş olup, aralar ı nda istatistiki farkl ı l ı k gözlenmemi ştir. En dü ş ük protein oran ı % 9.87 ile Gerek 79 çeşidinde elde edilmi ştir. aras ı nda denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek protein oranlar ı s ı ras ıyla % ile S2, % ile S3 ve % ile S ı uygulamalar ı nda, en dü şük ise s ı ras ıyla % 9.64 ile S4 ve % 9.60 ile S5 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek protein oran ı % ile S2 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Onu s ı ras ıyla % ile S3, % ile S ı ve % ile S4 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü şük protein oran ı % 9.37 ile S5 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Ara şt ı rmada protein oran ı yönünden elde edilen sonuçlar; Baenziger ve ark. (1985), Eck (1988), Bassett ve ark. (1989), Cooper ve Blakeney (1990) ile Peltonen (1992)'nin bulgulanyla uyum göstermektedir. Buna kar şı n Shulyndin ve Shevchenko (1971), Styk ve Dziamba (1984), Dudas ve ark. (1984), Rucka (1984) ile Bole ve Dubetz (1986)'n ı n bulgular ı ara şt ı rma m ızla uyum göstermemektedir. Bunun; denemelerin farkl ı lokasyonlarda yürütülmesi ile birlikte, denemelerde farkl ı sulama uygulamalar ı n ı n yap ı lmas ı ndan ve farkl ı çeşitler ın kullan ı lmas ı ndan kaynakland ığı söylenebilir. Sedimentasyon Ara şt ırmada sedimentasyon de ğerlerine ili şkin verilerle yap ı lan varyans analizi Çizelge 5'te verilmi ştir. Çizelge 5 incelendi ğinde; denemenin birinci y ı l ı nda sedimentasyon yönünden çe ş itler aras ı nda 0.05, su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar saptanm ışt ır. Çeşit x stres interaksiyonu ise önemsiz bulunmu ştur. Denemenin ikinci y ı l ı nda da benzer sonuçlar gözlenmi ş olup, çe şitler aras ı nda 0.05, su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar saptanm ışt ı r. Çe şit x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 6'da belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çeş idinde sedimentasyon yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Duncan testine göre verilmi ştir. Çizelge 6 incelendi ğinde; denemenin birinci y ı l ı nda çeşitler aras ında en yüksek sedimentasyon de ğ erleri s ı ras ıyla ml ile Gün 91 ve ml ile Bezostaja 1 çeşitlerinde elde edilmi ştir. En dü şük sedimentasyon değeri ml ile Gerek 79 çe şidinde elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek sedimentasyon de ğeri ml ile Bezostaja 1 çe ş idinde elde edilmi ş olup; onu Çizelge 5. Ekmeklik bu ğday ın belirli geli şme dönemlerindeki su stresinin sedimentasyona etkisinin varyans analizi Varyans kaynaklar! S.D. Genel Tekrarlamalar Çeşit * * Hata Stres ** ** Çeşit x stres Hata Çizelge 6. Belirli geli ş me dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çeşidine ili şkin sedimentasyon (m1) Bezostaja ab a Gün a b Gerek b b Ortalama S ı al al S abi b12 S b bc2 S c bc2 S c c2 Ortalama Harfler 0.05, rakamlar 0.01 düzeyinde farkl ı gruplar ı gösterir s ı ras ıyla ml ile Gerek 79 ve ml ile Gün 91 çeşitleri izlemi ştir. aras ı nda denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek sedimentasyon de ğ erleri s ı ras ıyla ml ile S İ, ml ile S2 ve ml ile S3 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. Bunlar ı ml ile S4 uygulamas ı izlemi ş olup, en dü şük sedimentasyon de ğ eri ml ile S5 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek sedimentasyon de ğ erleri s ı ras ıyla ml ile Si ve ml ile S2 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. Bunlar ı ml ile S3, ml ile S4 ve ml ile S5 uygulamalar ı izlemi ştir. Ara şt ı rmada sedimentasyon yönünden elde edilen sonuçlar; Bassett ve ark. (1989) ile Cooper ve Blakeney (1990)' ı n bulgulanyla uyum göstermesine kar şı n; Shulyndin ve Shevchenko (1971) ile Rucka (1984)'ün bulgulanyla uyum göstermemektedir. Bu farkl ı l ığı n; sulama uygulamalar ı n ı n değ i ş ik zamanlarda yap ı lmas ı ile birlikte, farkl ı genotiplerin kullan ı lmas ı ndan kaynakland ığı söylenebilir. Gluten oran ı Ara şt ı rmada gluten (ya ş öz) oranlar ı na ili ş kin verilerle yap ı lan varyans analizi Çizelge 7'de verilmi ştir. Çizelge 7 incelendi ğ inde; denemenin birinci y ı l ı nda gluten oran ı yönünden çeşitler aras ında 0.05, su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar belirlenmi ştir. Çe şit x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Denemenin ikinci y ı l ı nda gluten oran ı yönünden gerek çe şitler, gerekse su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar saptanm ışt ır. Çe şit x stres interaksiyonu ise önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 8'de belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çe ş idinde gluten oran ı yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Duncan testine göre verilmi ştir. Çizelge 7. Ekmeklik bu ğday ın belirli geli şme dönernler ı ndeki su stresinin gluten oran ına etkisinin varyans analizi yili y ı l ı Varyans kaynaklar ı S.D. Genel Tekrarlamalar Çe şit * ** Hata Stres ** ** Çe şit x stres Hata

5 GÜLER, M., "Ekmeklik buğday (Triticum aestivum L.)' ı n belirli gelişme dönemlerindeki su stresinin baz ı kalite özelliklerine etkisi" 25 Çizelge 8. Belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çe şidine ili şkin gluten oran ı (%) Bezostaja a al Gün a b2 Gerek b c3 Ortalama Sr b b2 S al al S b b2 S b bc23 S c c3 Ortalama Çizelge 8 incelendi ğinde; denemenin birinci y ı l ında çe şitler aras ı nda en yüksek gluten oranlar ı s ı ras ıyla % ile Bezostaja 1 ve % ile Gün 91 çe ş itlerinde elde edilmi ştir. En dü şük gluten oran ı % ile Gerek 79 çeşidinde elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ında en yüksek gluten oran ı % ile Bezostaja 1 çe ş idinde, en dü şük % ile Gerek 79 çe şidinde elde edilmi ştir. Su stresleri aras ı nda denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek gluten oran ı % ile S2 uygulamas ı nda elde edilmi ş olup, onu s ıras ıyla % ile S İ, % ile S3 ve % ile S4 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü ş ük gluten oran ı % ile S5 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek gluten oran ı % ile S2 uygulamas ı nda elde edilmi ş olup, onu s ı ras ıyla % ile % ile S3 ve % ile S4 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü şük gluten oran ı % ile S5 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Ara şt ırmada gluten oran ı yönünden elde edilen sonuçlar; Cooper ve Blakeney (1990), ile Peltonen (1992)'nin bulgulanyla uyum göstermektedir. Buna kar şı n Shulyndin ve Shevchenko (1971) ile Rucka (1984)'ün bulgular ı ara şt ı rma m ızla benzerlik göstermemektedir. Bunun; denemelerin farkl ı lokasyonlarda yürütülmesi ile birlikte özellikle su stresi ve sulama uygulamalar ı n ı n farkl ı l ığı ndan kaynakland ığı söylenebilir. Bin tane a ğı rl ığı Ara ştırmada bin tane a ğı rl ığı na ili şkin verilerle yap ı lan varyans analizi Çizelge 9'da verilmi ştir. Çizelge 9 incelendi ğinde; bin tane a ğı rl ığı yönünden her iki yeti ştirme mevsiminde gerek çe şitler, gerekse su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar saptanm ışt ı r. Çe şit x stres interaksiyonu ise önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 9. Ekmeklik bu ğday ın belirli geli şme dönemlerindek su stresinin bin tane a ğı rl ığı na etkisinin varyans analizi Varyans kaynaklar ı S.D. Genel 44 _ Tekrarlamalar Çeşit ** Hata Stres ** ** Çeşit x stres Hata Çizelge 10. Belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çe şidine ili şkin bin tane a ğı rl ığı (g) Bezostaja al al Gün c c3 Gerek b b2 Ortalama S i al al S al b2 S b b2 S b c3 S c c3 Ortalama Çizelge 10'da belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çe şidinde bin tane a ğı rl ığı yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Duncan testine göre verilmi ştir. Çizelge 10 incelendi ğinde; denemenin birinci y ı l ı nda çeşitler aras ında en yüksek bin tane a ğı rl ığı g ile Bezostaja 1 çe şidinde, en dü şük g ile Gün 91 çeşidinde elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda da benzer sonuç gözlenmi ş olup, en yüksek bin tane a ğı rl ığı g ile Bezostaja 1 çe şidinde, en dü şük g ile Gün 91 çe şidinde elde edilmi ştir. aras ı nda denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek bin tane a ğı rl ı klar ı s ı ras ıyla g ile S, ve g ile S2 uygulamalar ı nda elde edilmi ş olup, bunlar ı s ı ras ı yla g ile S3 ve g ile S4 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü şük bin tane a ğı rl ığı g ile S5 uygulamas ında elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ında en yüksek bin tane a ğı rl ığı g ile S, uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Onu s ı ras ıyla g ile S2 ve g ile S3 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü şük bin tane a ğı rl ı klar ı g ile S4 ve g ile S5 uygulamalar ında elde edilmi ştir. Ara şt ırmada bin tane a ğı rl ığı yönünden elde edilen sonuçlar; Styk ve Dziamba (1984) ile Cooper ve Blakeney (1990)' ı n bulgulanyla uyum göstermektedir. Hektolitre a ğı rl ığı Ara şt ırmada hektolitre a ğı rl ığı na ili şkin verilerle yap ılan varyans analizi Çizelge 11'de verilmi ştir. Çizelge 11 incelendi ğinde; denemenin birinci y ı l ı nda hektolitre a ğı rl ığı yönünden çe şitler aras ı nda 0.05, su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar belirlenmi ştir. Çe şit x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Denemenin ikinci y ı l ı nda yaln ızca su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ıklar saptanm ış olup, çe ş itler aras ı ndaki farkl ı l ı k ile çe şit x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 12'de belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çe ş idinde hektolitre a ğı rl ığı yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Duncan testine göre verilmi ştir. Çizelge 12 incelendi ğinde; denemenin birinci y ı l ı nda çe şitler aras ında en yüksek hektolitre a ğı rl ı klar ı s ı ras ıyla kg ile Bezostaja 1 ve kg ile Gün 91 çe ş idinde elde edilmi ştir. En dü şük hektolitre a ğı rl ığı kg ile

6 26 TARIM B İ L İMLER İ DERGISI 2001,Cilt 7, Say ı 3 Çizelge 11. Ekmeklik bu ğday ı n belirli geli şme dönemlerindeki su stresinin hektolitre a ğı rl ığına etkisinin varyans analizi Varyans kaynaklar ı S.D. Genel Tekrarlamalar Çeşit * Hata Stres ** ** Çeşit x stres Hata Çizelge 13. Ekmeklik bu ğ day ın belirli geli şme dönemlerindeki su stresinin un rand ı man ı na etkisinin varyans analizi Varyans kaynaklar ı S.D. Genel 44 - Tekrarlamalar Çeşit ** ** Hata Stres ** ** Çeşit x stres Hata Çizelge 12. Belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik buğday çeş idine ilişkin hektolitre a ğı rl ığı (kg) Bezostaja a Gün a Gerek b Ortalama S, al al S al b2 S b b12 S bc c3 S c d4 Ortalama Gerek 79 çe şidinde elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ında hektolitre a ğı rl ığı yönünden çe şitler aras ı nda istatistiki farkl ı l ı k gözlenmemi ş olup, en yüksek hektolitre a ğı rl ığı kg ile Bezostaja 1, en dü şük kg ile Gün 91 çe şidinde elde edilmi ştir. aras ı nda denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek hektolitre a ğı rl ı klar ı s ı ras ıyla kg ile Si ve kg ile S2 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. Bunlar ı s ı ras ıyla kg ile S3 ve kg ile S4 uygulamalar ı izlemiş olup, en dü şük hektolitre a ğı rl ığı kg ile S5 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek hektolitre a ğı rl ığı kg ile Si uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Onu s ı ras ıyla kg ile S3, kg ile S2 ve kg ile S4 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü şük hektolitre a ğı rl ığı kg ile S5 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Un rand ıman ı Ara şt ırmada un rand ı man ı na ili ş kin verilerle yap ı lan varyans analizi Çizelge 13'te verilmi ştir. Çizelge 13 incelendi ğinde; un rand ı man ı yönünden her iki yeti ştirme mevsiminde gerek çe şitler, gerekse su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar saptanm ışt ır. Çe şit x stres interaksiyonu ise önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 14'te belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çe şidinde un rand ıman ı yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Duncan testine göre verilmi ştir. Çizelge 14 incelendi ğinde; denemenin birinci y ı l ı nda çe şitler aras ında en yüksek un rand ı man ı değerleri s ıras ıyla % ile Bezostaja 1 çe şidinde, en dü şük % ile Gerek 79 çe ş idinde elde edilmi ştir. Denemenin Çizelge 14. Belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik buğday çeşidine ilişkin un rand ı man] (%) Bezostaja al al Gün bl bl Gerek c c2 Ortalama S ı al al S abl abl 2 S bc b cd bl 23 S d c3 Ortalama ikinci y ı l ı nda benzer sonuçlar gözlenmi ş olup, en yüksek un rand ı man ı değerleri % ile Bezostaja 1 ve % ile Gün 91 çe şidinde; en dü şük ise % ile Gerek 79 çe şidinde elde edilmi ştir. aras ı nda denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek un rand ı man! % ile Si uygulamas ı nda elde edilmi ş olup, onu s ı ras ıyla % ile S2, % ile S3 ve % ile S4 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü şük un rand ı man ı ise % ile S5 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ında en yüksek un rand ıman ı % ile S, uygulamas ı nda elde edilmi ş olup, onu s ıras ıyla % ile S2, % ile S4 ve % ile S3 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü şük un rand ı man ı ise % ile S5 uygulamas ında elde edilmi ştir. Dü şme say ı s ı Ara ştırmada dü şme say ı s ı na ilişkin verilerle yap ı lan varyans analizi Çizelge 15'te verilmi ştir. Çizelge 15 incelendi ğinde; dü şme say ı s ı yönünden denemenin birinci y ı l ında çe şitler ve su stresleri aras ı ndaki farkl ı l ı klar ile çe şit xstres interaksiyonu 0.01 düzeyinde önemli bulunmu ştur. Denemenin ikinci y ı l ı nda çe şitler ve su stresleri aras ı ndaki farkl ı l ı klar 0.01 düzeyinde önemli bulunmu ştur. Çe şit x stres interaksiyonu ise önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 16'da belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çe şidinde çe ş it x stres interaksiyonuna ili şkin dü şme say ı s ı n ı n önemlilik düzeyleri Duncan testine göre verilmi ştir. Çizelge 16 incelendi ğ inde; belirli. geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğ day çeşidinde dü şme say ı s ı yönünden uygulamalara ili ş kin

7 GÜLER, M., "Ekmeklik bu ğday (Triticum aestivum L.)' ı n belirli geli şme dönemlerindeki su stresinin baz ı kalite özelliklerine etkisi" 27 Çizelge 15. Ekmeklik buğday ı n belirli geli şme dönemlerindeki su stresinin dü şme say ısı na etkisinin varyans analizi Varyans kaynaklar ı S.D. Genel Tekrarlamalar Çeşit ** ** Hata Stres ** ** Çeşit x stres ** Hata Çizelge 16. Belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çeşidinin çeşit x stres interaksiyonuna ili şkin düşme say ısı Uygulamalar Ortalamalar Gerek 79 - S, al Bezostaja 1 - S, abl 2 Bezostaja 1 - S bc23 Gün 91- Si bc23 Gerek 79 - S c23 Gerek 79 - S c3 Bezostaja 1- S d4 Bezostaja 1- S d45 Gerek 79 - S d34 Gün 91- S d45 Gün 91- S de456 Bezostaja 1- S de456 Gün 91- S ef567 Gerek 79 - Ss f67 Gün 91- S f7 ortalamalar aras ı nda istatistiki farkl ı l ı klar saptanm ışt ı r. Tüm uygulamalar içerisinde en yüksek dü şme say ıs ı ile Si stresinde kalan Gerek 79 çe ş idinde elde edilmi ştir. Onu de ğ i şik su stresinde kalan de ğ i şik çeşitler izlemi ştir. Tüm uygulamalar içerisinde en dü şük dü şme say ı s ı ise ile S5 stresinde kalan Gün 91 çe şidinde elde edilmi ştir. Bununla birlikte Çizelge 16'da görüldü ğ ü gibi, genellikle en yüksek dü şme say ı lar ı Si ve S2, en dü şük dü şme say ı lar ı S5 stresinden elde edilmi ştir. Çizelge 17'de belirli geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik bu ğday çe şidinde dü şme say ı s ı yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Duncan testine göre verilmi ştir. Çizelge 17 incelendi ğinde; çe şitler aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı k saptanm ış olup, en yüksek dü şme say ıs ı ile Bezostaja 1 çe şidinde, en dü şük ise ile Gün 91 çe şidinde elde edilmi ştir. aras ı nda da 0.01 düzeyinde farkl ı l ı k saptanm ış olup, en yüksek dü şme say ıs ı ile Si uygulamas ında elde edilmi ştir. Onu s ı ras ıyla ile S2, ile S3 ve ile S4 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü şük dü şme say ı s ı ile S5 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Çizelge 17. Belirli gelişme dönemlerinde su stresinde kalan üç ekmeklik buğday çeş idine ilişkin düşme say ı s ı Çeşitler Ortalamalar Bezostaja al Gün c2 Gerek bl 2 Ortalama S ı al S b2 S c3 S d3 S e4 Ortalama Sonuç Orta Anadolu ko şullar ı nda ekmeklik bu ğ day ı n belirli geli şme dönemlerindeki su stresinin baz ı kalite özelliklerine etkisini belirlemek amac ıyla yap ılan bu çal ışmada, su stresinin kalite özellikleri üzerinde istatistiki yönden önemli etkileri belirlenmi ştir. Su stresinin kalite özellikleri üzerinde belirgin olarak etkisi gözlenmi ş olup, incelenen kalite özelliklerine göre de ğ i şmekle birlikte, en yüksek değerler genellikle bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stressiz oldu ğu uygulamalar ile tane dolumu döneminde stresli oldu ğu uygulamalarda elde edilmi ştir. Buna kar şı n incelenen özelliklere ili şkin en dü şük de ğerler ise bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stresli oldu ğ u uygulamalarda elde edilmi ştir. Ara şt ı rmada incelenen kalite özellikleri yönünden çe şitler aras ı nda istatistiki farkl ı l ı k görülmekle birlikte, özelliklere ili şkin en yüksek değerler ço ğ unlukla Bezostaja 1 çe şidinde gözlenmi ştir. Bununla birlikte ekmeklik bu ğdayda sedimentasyon ve hektolitre a ğı rl ığı na ili şkin birinci y ı l verilen, ikinci y ı l verilerine göre; protein oran ı, gluten oran ı, bin tane a ğı rl ığı ve un rand ıman ı na ili şkin ikinci y ıl verilen birinci y ı l verilerine göre daha yüksek bulunmu ştur. Bunda her iki y ı ldaki iklim faktörlerinin kalite özelliklerini farkl ı yönlerde etkilemesinin önemli rolü oldu ğu söylenebilir, incelenen kalite özellikleri yönünden dünyada ortak bir standart bulunmamakla birlikte her ülke ya da ülke topluluklar ı n ı n kendilerine göre standartlar ı bulunmaktad ı r. Ara şt ırmam ızda ele al ı nan kalite özellikleri içerisinde, gerek geli şmi ş ülkelerin standartlar ı gerekse ülkemiz standartlar ı dikkate al ı nd ığı nda; protein oran ı ve bin tane a ğı rl ığı değerlerinin dü şük olduğunu görmekteyiz. Hektolitre a ğı rl ığı, un rand ı man ı, dü şme say ı s ı, gluten oran ı ve sedimentasyon değerlerinin standartlara yak ın ve standartlar ı n üzerinde oldu ğu saptanm ışt ır. Sonuç olarak; Orta Anadolu ko şullar ında ekmeklik bu ğdayda ortaya ç ı kabilecek su stresi kalite özelliklerinin ço ğ unu genelde olumsuz yönde etkilemesine kar şı n, özellikle generatif dönemde ortaya ç ı kabilecek su stresi kalite özelliklerini olumlu yönde etkilemektedir. Bundan dolay ı ekmeklik bu ğ dayda kaliteyi yükseltmek için özellikle generatif dönemde yap ı labilecek sulamalara dikkat edilmesi gerekmektedir.

8 28 TARIM BILIMLERI DERGISI 2001,Cilt 7, Say; 3 Kaynaklar Baenziger, P. S., R. L. Clements, M. S. McIntosh, W. T. Yamazaki, T. M. Starling, D. J. Sammons and J. W. Johnson, Effect of cuitivar, environment, and their interaction and stability analyses on milling and baking quality of soft red winter wheat. Crop Sci., 25: 5-8. Bassett, L. M., R. E. Altan and G. L. Rubenthaler, Genotype x environment interactions on soft white winter wheat quality. Agron. J., 81: Bole, J. B. and S. Dubetz, Effect of irrigation and nitrogen fertilizer on the yield and protein content of soft white spring wheat. Can. J. Plant Sci., 66: Cooper, J. L. and A. B. Blakeney, The effect of two forms of nitrogen fertiliser applied near anthesis on the grain quality of irrigated wheat. Australian J. of Exp. Agric., 30: Dudas, F., M. Pelikan and V. Jelinkova, The effect of irrigation on the yield and technological quality of winter wheat. Field Crop Abstr., 37: 83. Düzgüneş, O., T. Kesici, O. Kavuncu ve F. Gürbüz, Ara şt ı rma ve Deneme Metodlar ı (istatistik Metodlar ı Ankara Üniv. Ziraat Fak., Yay ı n No: 1021, Ankara, 295. Eck, H. V Winter wheat response to nitrogen and irrigation. Agron. J., 80: Korukçu, A. ve İ. Ar ı c ı, Kimi tah ı l türlerinde sulaman ı n etkinli ği. Türkiye Tah ı l Simpozyumu. 6-9 Ekim 1987, Bursa, Peltonen, J Influence of environment and genotype on spring wheat yield and bread-making quality under Finnish conditions. Soil and Plant Sci., 42: Rucka, M The effect of irrigation and fertilizer application on the quality of winter wheat. Field Crop Abstr., 37 (6): 390. Shulyndin, A. F. and N. S. Shevchenko, Winter durum wheat in irrigated areas of S. Ukraine, Field Crop Abstr., 24 (3): 395. Sönmez, N. ve A. Korukçu, Türkiye sulu tar ı m alanlar ı nda buğday üretiminin yeri ve beklenen geli şmeler. Bu ğ daydan ekmeğe,tmmob, Ziraat Müh. Odas ı, Ankara, Styk, B. and S. Dziamba, Effect of some agronomic practices and irrigation on yield variability, 1000-grain weight, hectolitre weight and protein content in two spring wheat cultivars. Field Crop Abstr., 37: