DAVRANIfi B L MLER -II

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2760 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1718 DAVRANIfi B L MLER -II Yazarlar Prof.Dr. Melek GÖREGENL (Ünite 1, 6, 8) Yrd.Doç.Dr. Aysel KAYAO LU (Ünite 2-4) Prof.Dr. Asude B LG N (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Ferzan CÜRÜN (Ünite 7) Editörler Prof.Dr. Leman B LG N Yrd.Doç.Dr. Aytül Ayfle ÖZDEM R ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Doç.Dr. T. Volkan Yüzer Ö r.gör. Orkun fien Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flmanlar Hatice Çal flkan Gözde Metin Grafikerler Aysun fiavl Ayflegül Dibek Gülflah Karabulut Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Davran fl Bilimleri-II ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Psikolojiye Girifl PS KOLOJ N N TANIMI... 3 PS KOLOJ TAR H VE PS KOLOJ YAKLAfiIMLARI... 4 PS KOLOJ N N ALT ALANLARI PS KOLOJ DE ARAfiTIRMA YÖNTEMLER Do al Gözlem Vaka ncelemesi Alan Araflt rmas Deneysel Yöntem Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Alg lama ALGININ TANIMI VE DO ASI B Ç M ALGISI fiekil-zemin liflkisi Gruplama lkeleri Yak nl k lkesi Benzerlik lkesi Tamamlama lkesi Süreklilik lkesi Ortak Kader lkesi HAREKET ALGISI Gerçek Hareket Görünürde Hareket Otokinetik Etki Stroboskopik Hareket Fi Fenomeni DER NL K VE UZAKLIK ALGISI Tek Göze Ba l puçlar Göreli Büyüklük Do rusal Perspektif Görsel Alanda Yükseklik Örtüflme Dokum Gradyan ve Netlik Çift Göze Ba l puçlar Retinal Ayr kl k Kavuflma Derecesi ALGISAL DE fimezl K fiekil De iflmezli i Büyüklük De iflmezli i Renk De iflmezli i ALGIDA PS KOSOSYAL FAKTÖRLER Alg da Kültürün Etkisi Alg da Ba lam n Etkisi ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Alg da Kiflisel Özelliklerin Etkisi Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE Güdüler ve Duygular GÜDÜLENME GÜDÜLENME KURAMLARI çgüdü Kuramlar Dürtü Yaklafl m Optimal Uyar lma Kuram htiyaçlar Hiyerarflisi Kuram DUYGULAR Duygunun Tan mlanmas Duygunun Fizyolojik Bilefleni (Biyolojik Uyar lma) Duygunun Biliflsel Bilefleni Duygunun Davran flsal Bilefleni Duygular n S n fland r lmas DUYGU KURAMLARI James-Lange Kuram Cannon-Bard Kuram Biliflsel Kuramlar Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Bilifl ve Zihinsel Yetenekler B L fisel PS KOLOJ N N DO ASI KAVRAMLAR Kavramlar n Do as Kavramlar n fllevleri Kavram Oluflturma Modelleri Özellikler Modeli Prototip Modeli yi Örnek Modeli PROBLEM ÇÖZME Problemin Zihinsel Temsili (Anlafl lmas ) Problem Çözme Stratejileri Algoritmalar Kestirmeler (Heuristics) Problem Çözümünü Etkileyen Faktörler Uzmanl k Zihinsel Kurulum flleve Tak lma D L ZEKÂ Zekâ Kuramlar Faktör Kuramlar Modern Zekâ Kuramlar... 81

5 çindekiler v Zekân n Kökeni Zekâ Ölçekleri Binet-Simon Zekâ Ölçe i Stanford-Binet Zekâ Ölçe i Wechsler Zekâ Ölçekleri Grup Zekâ Ölçekleri Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ö renme Psikolojisi Ö RENMEN N DO ASI DAVRANIfiÇI Ö RENME YAKLAfiIMI Pavlov: Klasik Koflullanma Watson: Klasik Koflullanma Guthrie: Bitifliklik lkesi Thorndike: Deneme Yan lma Yoluyla Ö renme Kuram (Ba lafl mc l k). 101 Skinner: Edimsel Koflullanma Kuram BANDURA: GÖZLEM VE TAKL T YOLUYLA Ö RENME B L fisel YAKLAfiIM Tolman: Gizil Ö renme Kuram Köhler: çgörüsel Ö renme Bilgiyi flleme Kuram Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Kiflilik K fi L K KAVRAMI K fi L N GEL fi M Yetenekler Ailenin Etkisi Sosyal Etkiler K fi L K KURAMLARI Psikanalitik Kuram Sosyal Davran fl Kuram Karfl l kl Belirleyicilik Davran fl Üzerindeki Biliflsel Etkiler Dolayl Ö renme (Gözlemleyerek Ö renme) Kiflisel Özellikler Kuram Fenomenolojik Yaklafl m Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 6. ÜN TE

6 vi çindekiler 7. ÜN TE 8. ÜN TE Stres ve Çat flma STRES KAVRAMI Stresin Tan mlanmas na liflkin Yaklafl mlar Organizman n Verdi i Tepkiler Temel Al narak Yap lan Aç klamalar Bafl m za Gelen Olaylar Temel Al narak Yap lan Aç klamalar Büyük Yaflam Olaylar Günlük S k nt lar Lazarus ve Folkman n Strese liflkin Transaksiyonel Modeli Birincil De erlendirme kincil De erlendirme STRESLE BAfiA ÇIKMA Transaksiyonel Model Kifli çi Bafla Ç kma Kaynaklar Dirençli Kiflilik yimserlik Zihinsel Gevifl Getirme (Ruminasyon) Savunma Mekanizmalar Kifli D fl Bafla Ç kma Kayna Sosyal Destek ÇATIfiMA KAVRAMI Kifli çi Çat flma Kifliler Aras Çat flma ÇATIfiMAYLA BAfiA ÇIKMA Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Tutumlar TUTUM KAVRAMI VE OLUfiUMU Tutumun Ögeleri Tutum Geliflimi Tutum De iflimi ve Kuramlar Denge Kuram Biliflsel Dengeleme Kuram Biliflsel Çeliflki Kuram Davran fl n Öngörülmesinde Tutumlar Tutumlar n fllevleri Tutumlar n Ölçülmesi Do rudan Ölçümler Dolayl Ölçümler PLANLANMIfi DAVRANIfi KURAMI KALIPYARGILAR Kal pyarg lar ve Tan m Kal pyarg lar n Bir Sonucu Olarak Ön Yarg ve Ayr mc l k Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

7 Önsöz vii Önsöz nsanlar, sosyal varl klard r; sosyal olma özelikleri, onlar di er bireylerle etkileflimde tutmaktad r. Di er bireylerle iliflki içerisinde olmadan, kiflisel ve sosyal ihtiyaçlar n karfl lanmas mümkün de ildir. Bireyin alg lar sosyal çevre içinde flekillenir, güdüleri sosyal çevre içinde geliflir, yeni davran fllar edinmesinde yine sosyal çevre etkili olur. Bireyin kendisine ve davran fllar na yönelik bilinçli bir bak fl aç s kazanmas, toplumda etkileflim içerisinde oldu u di er bireylere karfl da empati gelifltirmesine, onlarla uyumlu iliflkiler kurmas na yard mc olur. Bireyin nedenleri ve sonuçlar yla birlikte kendi davran fllar na iliflkin fark ndal k gelifltirmesine yard mc olmay amaçlayan bu kitap, birbirini tamamlayan ve birbiriyle iliflkili sekiz üniteden oluflmaktad r. Birinci ünitede insan davran fllar n anlamaya çal flan psikoloji biliminin genel yaklafl mlar ve yöntemleri incelenirken; ikinci ünitede insan deneyiminin temel unsuru olan alg n n nas l olufltu u, etraf m zdaki nesneleri alg larken hangi faktörlerden etkilendi imiz üzerinde durulmaktad r. Üçüncü ünitede insan davran fllar n n nedenlerini anlamak için psikolojinin vazgeçilmez kavramlar ndan biri olan güdü ve güdülenmenin esaslar analiz edilmektedir. Güdülerle yak n iliflkisi olan duygular ve bu duygular n nas l olufltu u sorusu da yine bu ünitede cevaplanmaya çal fl lmaktad r. Bireylerin biliflsel ve zihinsel yetenekleri dördüncü ünitede, nas l ö rendikleri ise bu üniteyi takip eden beflinci ünitede incelenmektedir. Kitab n alt nc ünitesinde ise her bireyi biricik k lan ve di erlerinden farkl laflt ran kiflili in geliflimi ve kiflilik özellikleri üzerinde durulmaktad r. Yedinci ünitede sosyal yaflam n vazgeçilmez bir unsuru olan çat flma ve stres yönetimi konular nda bilgiler sunulmaktad r. Son ünite olan sekizinci ünitede ise birçok obje, nesne ve kifliye iliflkin davran fllar m z etkileyen tutumlar m z n nas l olufltu u incelenmektedir. Bu kitab n, bu konulara ilgi duyan, günlük hayat nda ve ifl hayat nda kendini ve di er insanlar anlaman n önemini kavram fl olan tüm ö rencilerimize katk sa lamas ve yeni bak fl aç lar kazand rmas n dileriz. Editörler Prof.Dr. Leman B LG N Yrd.Doç.Dr. Aytül Ayfle ÖZDEM R

8 1DAVRANIfi B L MLER -II Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Psikolojinin ne oldu unu tan mlayabilecek, Psikoloji yaklafl mlar n temel farkl l klar yla birlikte aç klayabilecek, Psikolojinin alt alanlar n aç klayabilecek, Psikolojide kullan lan araflt rma yöntemlerini tan mlayabilecek ve genel olarak hangi amaçlarla kullan ld klar n aç klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Psikoloji Yap salc l k fllevselcilik Davran flç l k Biliflselcilik Gestalt Psikoanaliz Ba lamsal Yaklafl m Do al Gözlem Alan Araflt rmas Deney Vaka ncelemesi Klinik Psikoloji Sosyal Psikoloji Psikometri Deneysel Psikoloji Geliflim Psikolojisi çindekiler Davran fl Bilimleri-II Psikolojiye Girifl PS KOLOJ N N TANIMI PS KOLOJ TAR H VE PS KOLOJ YAKLAfiIMLARI PS KOLOJ N N ALT ALANLARI PS KOLOJ DE ARAfiTIRMA YÖNTEMLER

9 Psikolojiye Girifl PS KOLOJ N N TANIMI Psikoloji insan davran fllar n inceleyen bir bilim dal d r. Psikolojinin tan m nda esas unsuru oluflturan davran fl kavram, psikoloji biliminin çal flma alan n n kapsam n n oldukça genifl oldu una iflaret etmektedir. Davran fl, gözle görebildi imiz, izleyebildi imiz eylemleri kapsad gibi göremedi imiz hatta bazen fark nda bile olmad m z süreçleri anlatmak için kullan lan genel, kapsay c bir kavramd r. Dolay s yla psikoloji disiplini düflünce, duygu, fikirler, kanaatler, ideolojiler, zekâ, kiflilik gibi ilk bak flta görünmeyen ve el becerileri, sald rganl k, insan iliflkileri, verimlilik vb. görünür davran fllar n oluflturdu u çok genifl bir ilgi alan na sahiptir. Çal flt konular hepimizin yaflam n çok yak ndan ve derinden etkileyen konular oldu u için, psikoloji e itimi almam fl olsak da psikolojinin ilgilendi i alanlar konusunda her birimizin sa duyusal bir bilgisi, bir fikri, kanaati vard r. Örne in, karfl m zdaki insan n ne kadar zeki oldu una dair yaklafl k bir tahminde bulunmak, herkesin farkl yeteneklere sahip oldu unu bilmek, çocukluk y llar nda çocu un yaflad ortam n özelliklerinin, birlikte oldu u ebeveynlerin ve di er bireylerin çocu un kiflilik geliflimini etkileyece ini, çocu un okul baflar s n n yetenek, okul çevresi ve aile çevresindeki pek çok faktörden etkilendi ini tahmin etmek hepimizin yapt fleylerdir. Okulda arkadafl grubumuzda en popüler olan arkadafl m z n, di erlerinden daha fazla liderlik özelli ine sahip oldu unu, kifliler aras çat flmalar nas l çözebilece imize dair birtak m çözüm yollar n, televizyonda fliddet içerikli programlar izlemenin çocuklar üzerinde zararl etkisini hepimiz az çok biliriz. Ayr ca hepimiz hayat m z n bir an nda, kendimizin ya da bir yak n m z n bir sorunu oldu unda çözüm aramaya, farkl nedenlerle stresli oldu umuz durumlarda stresle bafla ç kmaya çal flm fl zd r; rüyalar m z yorumlar z, birbirimize dan flmanl k yapar z. Bu örneklerde söz edilen durumlar n yan s ra, psikolojinin kapsam o kadar genifltir ki baz durumlarda psikolojinin ilgilendi i birtak m konular duydu unuzda flafl rabilirsiniz. Örne in, psikolojinin kentsel alanlar n planlanmas nda ve insanlar için daha yaflan l r mekânsal çevreler yarat lmas nda çok önemli katk lar oldu- unu, adalet alan nda, suç ve suçlunun daha az oldu u bir toplum tasar m n n oluflturulmas nda, enformasyon teknolojileri ve yapay zekâ çal flmalar gibi alanlarda psikologlar n çal flt n ve psikolojinin bunlar ve baflka pek çok alanda giderek geniflleyen bir çal flma alan n kapsad n biliyor muydunuz? Bilim, belirli bir alanda veya konuda deney ya da gözleme dayal olarak birikimli ve sistematik bir flekilde bilgi üretme çabas d r. Bilimsel bilginin geçerlili i kan tlanm fl nesnel ve evrensel niteliklere sahip oldu u kabul edilmektedir.

10 4 Davran fl Bilimleri-II Psikolojinin, SIRA günümüzde S ZDE uyguland farkl alanlar veya konular nelerdir? 1 nsan üzerine düflünmek ve insan davran fllar n n alt nda yatan nedenler hakk nda yordamalar yapmak anlam nda psikoloji uzun bir geçmifle sahip olsa da bi- limsel bir disiplin olarak psikolojinin k sa bir tarihi oldu u söylenebilir; bu k sa tarih boyunca Spsikoloji ORU çeflitli biçimlerde tan mlanm flt r. Kimilerine göre psikoloji, zihinsel yaflam n bilimi, kimilerine göre bilinçd fl n n bilimi, kimilerine göre davran fl bilimi dir (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995). D KKAT lk tan mlardan biri insan zihninin incelenmesi biçimindedir. nsan zihnini gözleyebilmenin olanaks zl karfl s nda psikologlar, psikolojiyi gözlenebilen davran fllar SIRA la s n rlayarak, S ZDE bu davran fllar n incelenmesi biçiminde tan mlam fllard r. nsan zihninin davran fl üzerindeki etkisini reddeden bu tan mlamaya karfl n, bellek süreçleri ve düflünme gibi zihinsel süreçlerin davran fl üzerindeki etkisini inceleyen AMAÇLARIMIZ biliflsel psikoloji ortaya ç km flt r. Modern psikoloji günümüzde, dav- AMAÇLARIMIZ ran fl ve davran fl n alt nda yatan süreçleri bilimsel olarak inceleyen çal flma alan olarak tan mlan r (Cücelo lu, 2011). Bugün psikoloji, tüm entelektüel tart flmalarda oldu u gibi ilk zamanlar ndaki bu birbirine z t gibi görünen fikirlerin bir sente- K T A P K T A P zi olarak anlafl labilir (Gray, 1999). TELEV ZYON NTERNET PS KOLOJ TELEV ZYON TAR H VE PS KOLOJ YAKLAfiIMLARI Psikolojinin tarihi insan do as n anlama çabalar n n var oldu u en erken dönemlere kadar dayanmaktad r. Antik Dönem filozoflar olan Platon ve Aristoteles t pk günümüz psikologlar n n ilgilendi i sorunlarla ilgilenmifl ve insan zihnini aç kla- NTERNET maya çal flm fllard r. Ö renme, bellek, rüyalar gibi insan do as na dair konular asl nda bugün oldu u kadar tarihte de ilgi görmüfl ve merak uyand rm flt r. O hâlde psikoloji tarihini çal fl rken antik dönemlere kadar uzanmam z gerekti ini düflünebiliriz. Fakat bu noktada psikolojinin eski bir disiplin oldu u kadar yeni bir disiplin de oldu u unutulmamal d r. 19. yy. psikologlar ndan Hermann Ebbinghaus, psikolojinin uzun bir geçmifle sahip olmas na karfl l k asl nda k sa bir tarihi oldu u belirtilmifltir. Bu sözle birlikte, modern psikoloji anlay fl yani bir bilim dal olarak psikoloji ile bir ilgi alan olarak psikoloji aras nda bir ayr m yap lmak istenmifltir. Eski ça larda filozoflar, insan do as n anlamaya çal fl rken birtak m kurgulardan, sezgilerden veya kiflisel deneyimlerden hareketle genellemeler yapm fllard r. Oysa modern psikolojiyi bu felsefi gelenekten ay ran fley yöntem farkl l d r. Modern psikoloji, insan do as n anlamaya çal fl rken deneyden, gözlemden ve ölçümlerden yararlanarak daha kesin ve nesnel yöntemler kullanm flt r. Bu anlamda kendine has yöntemleriyle ba ms z bir bilim dal olarak psikolojinin tarihi yak n bir geçmifle dayan r (Schultz ve Schultz, 2001). Bu bölümde modern psikoloji tarihinde yer alan ve bu tarihi flekillendiren yaklafl mlara genel olarak de inilecektir. Yaklafl mlar n her biri asl nda içinde bulunduklar dönemin koflullar ndan, bilgi anlay fl ndan ve sosyokültürel ortam ndan ba ms z düflünülmemelidir. Ayr - ca bu yaklafl mlar aras nda da birbirlerinden etkilenmeleri aç s ndan bir iliflki oldu- u unutulmamal d r. Yap salc Yaklafl m: Yap salc l k 1970 lerde ortaya ç kan sosyoloji, felsefe, psikanaliz gibi pek çok alanda etkili olan bir yaklafl md r. Bu yaklafl m, bütünü tek tek parçalar üzerinden aç klama çabalar na karfl ç karak, yap kavram ve bu yap y oluflturan ögelerin örgütlenifl biçimi üzerinde durmufltur. Psikolojide ise ilk olarak Wundt un laboratuar çal flmalar yla ve içe bak fl yöntemiyle benimsenen bu yaklafl m daha sonra Titchener taraf ndan gelifltirilmifltir.

11 1. Ünite - Psikolojiye Girifl Yap salc l a göre, psikolojinin esas görevi bilinç deneyimlerinin do- as n keflfetmektir, yani bilinci oluflturan ayr ayr parçalar n analiz edilmesiyle birlikte bilincin yap s n n kavranmas d r. Bu sebeple Wundt, çal flmalar nda temel bilinç deneyimleri üzerinde durmufltur. nsanlardan bu deneyimler esnas nda kendi zihinlerine konsantre olmalar n ve o andaki de iflen duygu, düflünce ve alg lar n rapor etmelerini istemifltir. çe bak fl olarak adland r lan bu yöntem sayesinde, bilinci oluflturan en temel ögeler (duyumlar, duygular, düflünceler, hat rlama vb.) analiz edilmekte ve daha sonra bu ögeler aras ndaki iliflkiler, yani organizasyon keflfedilmektedir. Böylece tüm bu elemanlar n oluflturdu u yap, yani bilinç incelenebilir ve aç klanabilir bir fley olmaktad r (Schultz ve Schultz, 2001). Bu yöntemde esas al nan temel bilinç deneyimlerini bir örnek üzerinden düflünelim. Mesela bir kiflinin mavi bir arabaya bakmas esnas nda, görülen fleyin mavi bir araba olmas nesne üzerinden tan mlanan dolayl bir deneyime götürür, oysaki bilincin kavranabilmesi için esas olarak, daha dolays z ve görülen nesneden ba ms z olan mavi deneyimi üzerinde durulmal d r. Wundt a göre, mavi deneyimi gibi temel deneyimler, zihnin daha sonra organize edece i bilinç durumlar n oluflturur (Schultz ve Schultz, 2001). Yap salc l k, yap n n kendisinin nas l ele al nmas ve aç klanmas gerekti ini anlatan bir dizi teknik içermesi nedeniyle, bir yaklafl mdan ziyade bir yöntem olarak an lmaktad r (Piaget, 2008). Resim 1.1 Wilhelm Maximilian Wundt ( ) 5 Genel olarak yap salc l k, bilinç deneyiminin kesin s n rlarla tan mlanmas ve bilimsel bir flekilde incelenebilmesi ad na psikolojiye önemli AMAÇLARIMIZ katk larda bulunmufltur. Öte yandan bu anlay fl sadece bilinçle s n rl dar bir psikoloji tan m na sahip AMAÇLARIMIZ olmas ve benimsedi i iç gözlem (içe bak fl) yönteminin kiflisel deneyimin anlafl lmas nda baz k s tl l klar getirmesi aç s ndan elefltirilmifltir. K T A P K T A P Temelde zamana ba l fllevselci Yaklafl m: fllevselci yaklafl m, zihni dura an bir yap olarak ele alan olarak de iflim anlam na ve onun içeri iyle ilgilenen yap salc yaklafl ma karfl t bir anlay fl olarak do mufltur. Bu yaklafl m daha pratik durumlardan hareketle zihnin ifllevlerinin, TELEV ZYONorganizma- TELEV ZYON gelen evrim, biyolojik olarak canl türlerinin de iflen çevre koflullar yla birlikte n n yaflad çevreye uyum sa lamas ndaki etkileri üzerinde durur. Dolay s yla bu nesilden nesile farkl genetik özellikler kazanmas d r yaklafl ma göre zihinsel süreçler ve bilgi, bireyin yaflam na sa lad yarar, verimlilik veya pratiklik üzerinden de erlendirilir. yaklafl m, insanlar n fiziksel (Gamlin, 2005). fllevselci NTERNET özelliklerinin çevreye NTERNET Amerikal bir filozof olan William James taraf ndan oluflturulan bu ekol Darwin in evrim teorisinden fazlas yla etkilenmifltir. Do al seçilim ve adaptasyon kav- ölçüde aktar labilir uyumlar n sa lad klar ramlar üzerinde duran evrim teorisinin psikolojiye olan etkileri flu flekildedir: olmas ndan hareketle, bu durumu insan bilinci için de 1. Zihinsel süreçlerle, davran fl n geliflimi aras nda bir süreklili in oldu u düflünülmeye geçerli k lmaya çal flm flt r. bafllanm flt r.

12 6 Davran fl Bilimleri-II Resim 1.2 William James ( ) S ORU AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 2. Alandaki çal flmalar bilincin içeri- inden bilincin ifllevlerine do ru yo unlaflm flt r. 3. Sadece laboratuar çal flmalar yla s - n rl olan psikoloji yöntemi ilgisini, farkl veri toplama yöntemlerine kayd rm flt r (daha boylamsal çal flmalar gibi). 4. Yap salc lar zihin için geçerli olabilecek evrensel yasalar araflt r rken de iflimi vurgulayan evrim teorisiyle birlikte zihnin anlafl lmas nda bireysel farkl lar önemli hâle gelmifltir (Schultz ve Schultz, 2001). Günümüzde çevremize uyum sa lama sürecinde alg, ö renme, duyum, k - yaslama gibi pek çok zihinsel sürecin ifllevleri üzerinde durulmas bu yaklafl m n hâlen daha genifl bir uygulama alan na sahip oldu unun göstergesidir. K T A P TELEV ZYON Evrimsel psikoloji, K T Ainsan n P zihinsel ve davran flsal süreçlerini evrimsel bir bak fl aç s yla aç klamaya ve anlamland rmaya çal flan psikolojinin bir alt alan d r. Bu alan n n bak fl aç - s n n ve kavramlar n n daha iyi anlafl lmas ad na Dylan Evans ve Oscar Zarate (2004) taraf ndan yaz lan, TELEV ZYON Türkçeye çevirmenli ini Hakan Çetinkaya n n yapt Evrimsel Psikolojiye Girifl (Ankara: Türk Psikologlar Derne i) adl kitaba baflvurulabilir. Gestalt: Türkçedeki karfl l flekil NTERNET veya bütün olan Almanca bir kelimedir. Fi fenomeni, birbirinden ba ms z iki fl k kayna n n ard arda yan p söndürülmesi sonucunda, iki ayr fl k kayna yerine hareket eden tek bir fl k kayna n n alg lanmas d r. Gestalt yaklafl m na göre süreklilik gösteren uyaranlar n alg da birlefltirilmesi ilkesini betimlenir. Resim 1.3 NTERNET Max Wertheimer ( ) Gestalt Yaklafl m : Gestalt psikolojisi 20. yy. n ortalar na do ru Max Wertheimer, Kurt Koffka, Wolfgang Köhler ve Kurt Lewin n kurdu u yeni bir düflünce ekolüdür. Max Wertheimer n hareketin aç klanmaya veya parçalara bölünmesine gerek olmad - n, alg land hâliyle var oldu unu öne süren fi fenomeni olgusu Gestalt yaklafl m n n temelini oluflturur. Bu yaklafl m, yap salc l n bilinç deneyimlerini tek tek alg sal ögelere ay rma çabas na bir karfl l k olarak do mufltur. Çünkü Gestalt yaklafl m na göre her alg sal deneyim, kendisini oluflturan tek tek duyumsal ögelerden farkl d r. Bu sebeple bir deneyimin parçalara ayr larak anlafl lmaya çal fl lmas, deneyimin bütün olarak sahip oldu u anlam n kaç r lmas na sebep olacakt r.

13 1. Ünite - Psikolojiye Girifl 7 Gestalt psikolojisine göre, insan zihni çevresini alg lamaya çal fl rken etraf ndaki nesneleri ya da uyaranlar birlefltirerek veya flekillendirerek anlaml bütünler yarat r. Bu bütünler onlar oluflturan tek tek parçalardan daha fazlas n ifade etmektedir. Örne in; insanlar müzik dinlerken tek tek notalar de il, notalardan daha anlaml bir bütünü ifade eden ezgileri veya melodileri duyarlar. Daha çok alg üzerine odaklanan Gestalt psikolojisi bu do rultuda çeflitli ilkeler betimlemifltir: Yak nl k: Zaman veya mekânda birbirine yak n olan parçalar birlikte alg lanma e ilimindedirler. Süreklilik: Çeflitli parçalar alg da bir süreklilik veya bir ak fl betimleyecek flekilde birlefltirilme e ilimdedir. Benzerlik: Birbirine benzer parçalar bir grup oluflturacak flekilde birlikte alg lan rlar. Bütünleme: Alg lama sürecinde parçalar eksik olan figürleri tamamlama, boflluklar doldurma e ilimimiz vard r. fiekil-zemin: Tüm alg lamalarda flekli anlaml k lan bir zemin vard r (Schultz ve Schultz, 2001). Gestalt yaklafl m Kurt Lewin taraf ndan sosyal psikolojiye Alan teorisi ile birlikte yans m flt r. Bu teoriye göre, belirli bir anda belirli bir birey/grup için söz konusu olan ve bu birey/grubun davran fllar n belirleyen bir dinamik olarak psikolojik alan söz konusudur (Göregenli, 2010). Davran fl belirleyen fley ise bireyin psikolojik olarak dünyay ya da içinde bulundu u çevreyi alg lay fl biçimidir. Bu alg lama, çevre ile bireyin ihtiyaçlar n n, amaçlar n n veya duygular n n karfl l kl etkileflimine göre anlaml bütünler hâlinde olmaktad r. Davran flç Yaklafl m (Behaviorism): 1910 larda John B. Watson taraf ndan kurulan davran flç l k ekolü, dönemin psikoloji anlay fl n ifade eden yap salc ve ifllevselci yaklafl mlardan radikal bir kopuflu temsil etmektedir. Bu yaklafl ma göre insan davran fllar n aç klamaya çal flan psikoloji bilimi, imge veya zihin gibi gözlenemeyen süreçlerle ilgilenmemelidir. Onun yerine daha nesnel olarak ölçülebilen ve gözlenebilen davran fl üzerinde odaklanmal d r. Watson a göre, tüm davran fllar benzer bir mekani e sahiptir; her davran fl asl nda belirli bir çevresel uyarana karfl l k verilen bir tepkidir. Dolay s yla bu yaklafl ma göre önemli olan belirli tepkileri aç a ç karan çevresel koflullar n yani uyaranlar n saptanmas d r (Gray, 1999). Watson dan sonra gelen davran flç lar ise temelde Watson n yaklafl m na sad k kalmakla birlikte her biri bu ekole yeni bir kavram ve anlay fl kazand rm flt r. Örne in B. F. Skinner, Watson un ço u görüflünü kabul etmifltir, fakat onun tüm davran fllar n refleks oldu u iddias na kat lmam flt r. Nesnellik, bir niteleme olarak öznelin veya kifliselin karfl t anlaml s d r. Tarafs zl, kiflisel yarg lardan ba ms zl ve genel geçer bir do ruluk veya yanl fll betimlemektedir. Di er bir deyiflle kifliden kifliye de ifliklik göstermeyen anlam ndad r. Resim 1.4 John Watson ( )

14 8 Davran fl Bilimleri-II Resim 1.5 Sigmund Freud ( ) Psikanaliz kavram, Freud un gelifltirdi i kiflilik kuram n n ve tedavi yönteminin ad d r (Morris,2002). Skinner, davran fl n belirlenmesinde uyaran n de il, davran fl n sonuçlar n n önemini vurgulam flt r. Ona göre bir davran fl n tekrarlanmas yani pekiflmesi, o davran fl n organizma için yararl veya zararl sonuçlar olmas yla ilgilidir. Bu anlamda sonuçlar olumlu olan davran fllar n tekrarlanma olas l artarken sonuçlar olumsuz veya zararl olan davran fllar n tekrarlanma olas l azal r. Skinner n, bu yaklafl m edimsel psikoloji olarak adland r lmaktad r (Gray, 1999). Genel olarak U -T (uyaran-tepki) psikolojisi olarak adland r lan davran flç yaklafl m net, daha kolay anlafl labilir ve nesnel bilgi sa lamas nedeniyle l y llarda yayg n bir anlay fl olarak yer alm flt r. Daha sonraki y llarda ise davran fl n sadece nesnel çevresel koflullarla ve uyaran-tepki iliflkisi içerisinde aç klanamayaca n düflünen yaklafl mlarla birlikte etkisi zay flam flt r (Cücelo lu, 2011). Psikoanalitik (Psikodinamik) Yaklafl m: Psikoanalitik yaklafl m n kurucusu olan Sigmund Freud, dönemin hakim psikoloji anlay fl na yeni bir bak fl aç s kazand rm flt r. Buraya kadar anlat lan tüm yaklafl mlar n, insan zihnini ve davran fllar n aç klama biçimleri farkl laflsa da temelde hepsinin zihnin bilinçli k sm üzerinde odakland klar söylenebilir. Buna karfl l k Freud, bilincin, insan zihninin sadece bir k sm oldu unu belirterek, davran fllar m z ve kiflili imizi oluflturan esas k sm n bilinçd fl oldu unu öne sürmüfltür (Gray, 1999). Bilinç d fl /alt, normalde fark nda olmad m z bütün fikir, duygu ve düflünceleri kapsayan zihnimizin en derin ve en genifl içeri e sahip bölümüdür. Bilinç alt n n deney ve gözlem yoluyla incelenememesi, psikolojide bireylerin geçmifl yaflant lar n inceleyen vaka çal flmalar yönteminin kullan lmaya bafllamas n sa lam flt r (Cücelo lu, 2011). Freud a göre, insan davran fl bilinçd fl güdüler veya dürtülere dayan r. Bunlar aras nda cinsellik ve sald rganl k e ilimleri en temel ve en kuvvetli olanlar - d r. Bu içgüdülerin doyumu ço u zaman toplumsal kurallara uygun olmad klar gerekçesiyle çocukluktan itibaren annebaba taraf ndan k s tland r l r veya tamamen yasaklanabilir. Böylece bilinçalt na itilen tüm bu içerikler, fark nda olmadan (rüyalar, dil sürçmeleri, psikolojik sorunlar gibi belirtilerle) kiflilerin davran fllar n etkilemeye devam ederler. Ya da toplumsal aç dan kabul gören flekillerde (bir sanat ya da edebiyat eseri olarak veya bir spor dal ndaki aktivitelerle) kendilerini d - fla vurabilirler (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995). Freud un gelifltirdi i bir tedavi yöntemi olan psikanalizin amac ysa bast r lan bu bilinçd fl içeri in bilince gelmesinin sa lanmas ve böylece çat flman n çözümlenmesidir (Gray, 1999). Freud un teorisi, insanlar n genel olarak bilinemeyen veya gözlenemeyen alanlara duydu u ilgiden ve teorinin akla yatk n önermelere sahip olmas ndan ötürü günümüze kadar gelebilmifltir. Öte yandan psikoanalitik kuram bilimsel bir yönteme ve nesnel bulgulara sahip olmamas aç s ndan ço u zaman elefltirilere maruz kalm flt r. Kuram n gelifltirildi i örneklem say s n n sadece Freud un takip etti i psi-

15 1. Ünite - Psikolojiye Girifl kiyatri hastalar yla s n rl olmas ve verilerin tamamen kiflisel deneyimlerden elde edilmesi kuram n geçerlili inin sorgulanmas na neden olmufltur (Schultz ve Schultz, 2001). 9 Psikoanalitik yaklafl m n n günümüzde popüler olan endüstri psikolojisi M AKALE alan nda niteliksel bir yöntem olarak nas l kullan ld n n daha iyi kavranabilmesi ad na Jülide Kesken (2011) taraf ndan yaz lan Örgütsel fllev Bozukluklar na Psikodinamik Yaklafl m ve Niteliksel bir Araflt rma Yöntemi olarak Psikanaliz adl makaleye baflvurabilirsiniz (Kaynak: Kesken, J. (21 Haziran 2011). Örgütsel fllev Bozukluklar na Psikodinamik Yaklafl m ve Niteliksel bir Araflt rma Yöntemi olarak Psikanaliz. 8A ustos 2012, MAKALE Hümanist Yaklafl m: Psikolojinin insan ve insan davran fllar n mekanik bir flekilde çok küçük parçalara ay rarak (sadece uyaran ve tepkiden ibaretmifl gibi) incelemeye çal flmas ve evrensel ilkelere dayand rmas hümanist yaklafl m taraf ndan elefltirilmifltir. Ayr ca insanlar n davran fllar n n kontrolü sadece bilinç d fl ndaki güdülerde de de ildir. Bu yaklafl ma göre, insanlar nas l davranacaklar na büyük ölçüde kendileri karar verirler. Bu anlamda iradeye sahip olduklar için de davran fllar n n sonuçlar ndan sorumludurlar. nsanlar n kendilerini gerçeklefltirmeye yönelik do- ufltan getirdikleri bir e ilimleri oldu unu varsayarlar. Bu e ilim, çevre, anne-baban n tutumlar, toplumsal de erler gibi faktörlerle ya desteklenebilir ya da engellenebilir. Hümanist terapinin amac ise bireyin bu engellenme nedeniyle yaflayaca de- ersizlik hissini yok etmektir. Böylece birey, kendi potansiyellerini göstermesi yönünde teflvik edilecek ve bireylerin kendilerini tekrar de erli hissetmelerine yard mc olunacakt r (Uba ve Huang, 1999). Biliflsel Yaklafl m: Yap salc l k, zihni oluflturan ögeleri, ifllevselcilik ise zihnin iflleyifli üzerinde durarak zihinle ilgilenmifllerdir. Davran flç l k ise köklü bir de ifliklik yaparak bilinç kavram n uzun bir süre psikoloji alan ndan ç karm flt r lerde ise bilince yeniden dönüfl olarak adland r lan biliflsel yaklafl m yeniden benimsenmeye bafllanm flt r. Görece yak n bir tarihte ortaya ç kt düflünülse de asl nda biliflsel yaklafl m uzun süredir psikolojide etkili olan bir anlay flt r. Bu sebeple belirli bir kurucusu yoktur, çünkü bu yaklafl m n temeli Wilhelm Wundt un çal flmalar na kadar gitmektedir (Schultz ve Schultz, 2001). Bilifl terimi düflünce ya da bilgiye iflaret eder; biliflsel psikoloji ise insanlar n, davran fllara rehberlik eden bilgiyi edinme, zihinde örgütleme, hat rlama ve kullanma yeteneklerinin çal fl lmas olarak tan mlanabilir (Gray, 1999, s. 22). Bu sebeple biliflsel psikologlara göre davran fllar, zihinsel süreçlerin ç karsanabilece i gözlenebilir olaylard r. Zihnin nesnel yöntemlerle çal fl labilece ini savunan bu yaklafl ma göre davran fllar ancak kontrollü laboratuvar ortamlar nda çal fl lmal d r (Gray, 1999; Morris, 2002). Biliflsel yaklafl m çerçevesinde günümüzde pek çok kavram ve metafor kullan lmaktad r. Gözlenebilir davran fllardan hareketle zihnin iflleyiflini ve yap s n aç klamaya çal flan bu metaforlardan biri bilgisayar metaforudur. nsanlar n nas l düflündüklerinin ve bilgiyi nas l ifllediklerinin aç klanmas nda bilgisayarlar n programlama süreçleri örnek olarak al nmaktad r. Yapay bir zekâ olarak düflünülen bilgisayarlar ile insan zihni aras nda kurulan benzerlik, insanlar n bilgi iflleme süreçlerinin t pk bir makinada da oldu u gibi belirli basamaklarla aç klanmas n sa lamaktad r (Schultz ve Schultz, 2001). nsan n bir bilgisayardan farkl olarak duygu,

16 10 Davran fl Bilimleri-II Ba lam; bir kiflinin, olay n ya da herhangi bir nesnenin içinde bulundu u durumu ifade etmektedir. Dolay s yla ortam n özellikleri, psikolojik özellikler, hava durumu, kalabal k vb. de iflkenlerin tümü ba lam oluflturur. düflünce veya güdülere sahip oldu una dikkat çeken yaklafl mlar ise bu benzerli- i elefltirmektedirler (Gray, 1999). Ba lamsal Yaklafl m: Bu yaklafl m insan davran fllar n n anlafl lmas nda bütünselli i ve davran fl n içinde olufltu u ba lam vurgulayarak di er yaklafl mlardan ayr l r. Buradaki bütünsellikten kas t, bir davran fl n sadece çevresel uyaranlarla ya da sadece psikolojik faktörlerle belirlenmedi idir. Bir davran fl belirleyen fley, o davran fl n ortaya ç kt zaman, mekân ve psikolojik faktörlerin karfl l kl etkileflimi ve o andaki durum yani ba lamd r. Her olay farkl durumlarda, farkl flekillerde ortaya ç kaca na göre bu yaklafl m, davran fl n aç klanmas nda evrensel ilkelerin benimsenemeyece ini savunur. Çünkü ba lamsal faktörler, laboratuvar ortam nda oldu u gibi kontrol edilebilir veya öngörülebilir de iflkenler de illerdir. Örne in, kalabal k veya gürültü deneyimi ba lamsal faktörlerdir, çünkü belirli bir anda, belirli bir yerde, belirli koflullar n denk gelmesiyle ilgili durumlard r. Bu gibi farkl deneyimler karfl s nda insanlar n verdikleri tepkileri yordamaya çal flan pek çok araflt rma evrensel ölçütler belirleyememifllerdir (Göregenli, 2010). Ba lamsal yaklafl ma göre; psikolojik olgu, meydana geldi i mekânsal, zamansal ve sosyokültürel ortam ndan ba ms z de erlendirilmemelidir. Örne in Avrupa da Fransa da yaflayan bir kad n n intihar etmesiyle, Türkiye de Diyarbak r da yaflayan bir kad n n intihar etmesi, benzer davran fllar gibi görünse de ortaya ç kt klar ba lamlar düflünüldü ünde her iki davran fl bambaflka dinamiklere sahip ola- bilir. Ayr ca bireylerin tek tek uyaranlara veya olaylara karfl verdikleri tepkiler dikkate al n rken günlük yaflam etkinlikleri, psikolojik durumlar gibi faktörler de düflünülmeli ve birlikte de erlendirilmelidir. Örne in sokakta yaflanan bir kavgaya flahit olmak bir kifli aç s ndan sürekli ayn tepkiye neden olmaz. O anki psikolojik durum ya da gün içerisinde yapt ifllerle kiflinin söz konusu olay karfl s nda nas l tepki verece ini etkileyecektir. Genel olarak psikoloji anlay fl nda hakim olan, davran fla dair aç klay c evrensel ilkeler bulma ve öngörme iddias ba lamsal yaklafl ma göre zorunlu de ildir. Evrensel ilkelerin bulunmas na karfl olmamakla birlikte öncelikli olarak davran fl n veya olay n kendisi üzerinde durulmas gerekti ini vurgular (Göregenli, 2010). AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET 2 Ba lamsal yaklafl m n K T A P sosyal psikolojinin bir alt alan olan çevre psikolojisinde nas l ele al nd n n daha detayl olarak anlafl lmas için Göregenli nin (2010) Çevre Psikolojisi nsan ve Mekân liflkileri (Ba lamsal, Transaksiyonel Yaklafl m, Çevre Psikolojisi nsan ve Mekan TELEV ZYON liflkileri, s , stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay nlar ) adl kitab na baflvurabilirsiniz. Genel olarak SIRA psikoloji S ZDE tarihinde etkili olan yaklafl mlar gördükten sonra, siz bir psikolog olsayd n z NTERNET insan davran fllar n anlamaya ve aç klamaya çal fl rken hangi yaklafl m benimserdiniz? PS KOLOJ N N ALT ALANLARI Bu ünitede size psikolojinin tan m, bafll ca kuramsal yaklafl mlar, alt alanlar ve yöntemleri konusunda genel bilgiler verilmektedir. Bu ünitenin izleyen bölümlerinde, psikolojinin alt alanlar ve araflt rma konular hakk nda ayr nt l bilgiler bulacaks n z. Görece iniz üzere ça dafl psikoloji, çok çeflitli alanlarda ve çok çeflitli bak fl aç lar ndan hareketle insan n davran fllar n ve zihinsel süreçlerini çal flmaktad r. Psikolojinin alt alanlar giderek çeflitlenmekte ve insan davran fl n n var oldu- u her alana uygun alt alanlar ortaya ç kmaktad r. Bu bölümde psikolojinin bafll - AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P

17 1. Ünite - Psikolojiye Girifl 11 ca alanlar tan t lmaktad r. Bu alanlar aras nda flunlar say labilir: Geliflim psikolojisi, klinik psikoloji, sosyal psikoloji, psikometri ve deneysel psikoloji. Geliflim Psikolojisi: Psikolojinin en çok çal flma yap lan ve ilk alt alanlar ndan biri olan geliflim psikolojisi, insan yavrusunun döllenmeden ölüme kadar yaflad geliflim ve de iflimi inceler. Bu geliflimsel dönemlere ba l zihinsel ve davran flsal de ifliklikler genellikle çeflitli geliflim dönemleri içinde ele al n r; çocukluk dönemi, ergenlik dönemi, yetiflkinlik, yafll l k vb. geliflim dönemleri, geliflim psikolojisinin uzmanl k alanlar n olufltururlar. Geliflim psikologlar, her bir geliflim döneminde geliflimin farkl farkl yönlerine odaklan rlar. Zira geliflim olgusu, insan n farkl geliflim dönemlerinde farkl boyutlarda ve ölçülerde gerçekleflir. Her bir geliflim döneminde fiziksel büyüme, motor geliflim, biliflsel geliflim, kiflisel ve sosyal geliflim, geliflim psikolojisi araflt rmalar n n konular içindeki süreçlerdir (Cücelo lu, 2011). Klinik Psikoloji: Psikolojinin en bilinen alanlar ndan biri olan klinik psikoloji, ruh sa l alan nda teorik ve uygulamal çal flmalar yap lan bir aland r. Klinik psikoloji, ruh sa l yla ilgili mesleklerle özellikle psikiyatri ile yak ndan iliflkilidir. Sosyal hizmetler, psikolojik rehberlik ve dan flmanl k gibi alanlarla da yak n iliflkileri olan klinik psikoloji, ruhsal bozukluklar n nas l ortaya ç kt n, bu bozukluklar n alt nda yatan psikolojik, toplumsal ve biyolojik faktörleri araflt r r ve bu konudaki psikoloji bilgilerini, ruhsal bozukluklar n tan ve tedavisinde uygulamaya koyar (Morgan,1995). Klinik psikoloji araflt rmalar n n bulgular ve klinik psikoloji uygulamalar yaln zca sa l k alan nda de il, adalet, spor vb. pek çok alanda kullan l r. Sosyal Psikoloji: Psikolojinin önemli alanlar ndan biri olarak sosyal psikoloji, birey ve sosyal çevresi aras ndaki etkileflimleri inceledi i gibi bireyler aras etkileflim, grup içi ve gruplar aras etkileflim ve bunlarla ilgili pek çok konuda çal flmalar yapar. Ön yarg ve ayr mc l k, sald rganl k, tutumlar ve tutum de iflimi, izlenim oluflturma, uyma ve itaat gibi toplumsal aç dan önemli do urgular bulunan olgular n psikolojik dinamiklerini ortaya koymaya çal fl r. Ayr ca çekim, çekicilik, aflk; kifliler aras ve gruplar aras iliflkilerde takas süreçleri gibi konular da sosyal psikolojinin ilgi alan içindedir. Endütri ve örgüt psikolojisi, giderek ayr bir alt alan olma özelli i kazanm fl olsa da sosyal psikolojinin alan içindedir. fl yaflam ndaki insan n davran fl, duygu, düflünce ve güdüsel süreçlerin verimlili e ve çal flan n çal flma davran fl na etkileri, endüstri psikolojisinin çal flt konular aras ndad r. Belirli bir ifle en uygun kifli ya da kiflileri seçmek, performans de erlendirmek, çal - flanlar n iflle ilgili tutum ve doyumlar n n nas l ve hangi koflullar alt nda de iflti ini araflt rmak, endüstri psikologlar n n, çeflitli ölçme araçlar n kullanarak yapt klar çal flmalard r. Sosyal psikolojinin pek çok uygulamal alan vard r. Spor psikolojisi, çevre psikolojisi, adli psikoloji bu alanlar içinde say labilir. Deneysel Psikoloji: Deneysel psikoloji; insanlar n ö renme, hat rlama, alg lama, uyar c ya tepki verme süreçlerini ve çeflitli güdüsel durumlarda (örn; açl k, susuzluk) nas l davrand klar n deneysel yöntemlerle araflt ran bir psikoloji alt alan - d r. Deneysel psikolojinin temel zihinsel süreçleri inceledi i söylenebilir. Bu alanda elde edilen bilgiler, insan davran fl n n anlafl lmas nda bütün psikoloji alanlar nda kullan l r. Atkinson ve arkadafllar, (1995) deneysel psikolojideki deneysel teriminin yan lt c olabilece ini, çünkü di er psikoloji alanlar nda da deneysel yöntemin s kl kla kullan ld n belirtmifllerdir. Deneysel psikologlar, insanlar üzerinde çal flt klar gibi hayvanlar üzerinde de çal flabilirler ve hayvanlarla yap lan deneylerden elde edilen bilgiler insan davran fl n aç klamada yard mc olabilir. Psikometri: Psikolojinin bütün alt alanlar nda ihtiyaç duyulan yöntemsel konularda araflt rmalar yapan ve ölçüm araçlar konusunda çal flan psikoloji alt ala-

18 12 Davran fl Bilimleri-II n, psikometridir. Psikometri alan nda yap lan çal flmalardan elde edilen bilgiler ve gelifltirilen ölçme araçlar, ölçme ve de erlendirme alan yla ilgili bütün sosyal bilimlerde kullan l r (Erkufl, 2003). E itim alan, psikometri çal flmalar n n en çok kullan ld alanlar n bafl nda gelir. Örne in ülkemizde yap lan üniversite seçme s navlar baflta olmak üzere pek çok seçme ve yerlefltirme s nav, psikometri alan nda çal flan bilim insanlar n n ve e itimcilerin ortak çal flmalar sonucunda gerçeklefltirilmektedir. PS KOLOJ DE ARAfiTIRMA YÖNTEMLER Psikoloji disiplini içinde yap lan çal flmalarda, psikolojinin kapsad alanlar n çeflitlili ini yans tacak biçimde farkl yöntemler kullan l r. Psikoloji bir yandan do a bilimlerine, bir yandan toplum bilimlerine ve kültürel çal flmalara ve felsefeye uzanan genifl bir yelpazede yer alan konulara ilgisi nedeniyle niceliksel ve niteliksel yöntemleri kullan r. Bu yöntemler flunlard r: Do al gözlem, vaka incelemesi, alan araflt rmas ve deneysel yöntem. Niceliksel ve Niteliksel Yöntemler: Biyoloji, kimya, fizik, mühendislik gibi do a bilimleri alanlar nda araflt rmalar gözlem ve ölçmeye dayan r. Gözlem ve ölçmelerin tekrarlanabildi i ve objektif yap ld araflt rmalarda kullan lan yöntemler niceliksel, say sal yöntemlerdir. Psikoloji, sosyoloji, antropoloji, e itim gibi sosyal bilim alanlar nda insan ve toplum davran fllar incelenmektedir. Bu davran fllar say larla aç klamak zordur. Niceliksel yöntemlerle yap lan ölçümler bize kaç kiflinin nas l davrand n gösterir ama niçin? sorusuna genellikle cevap veremez. nsan ve grup davran fllar n n niçin inini anlamaya yönelik araflt rmalara niteliksel araflt rma denir. Nitel araflt rmalar dünyan n sosyal yönü ile ilgilenir ve flu sorulara yan t arar: nsanlar niçin böyle davran r? Kanaatler ve vaziyet al fllar nas l oluflur? nsanlar çevrelerinde olup bitenden nas l etkilenir? Kültürler niçin ve nas l geliflir? Do al Gözlem Belirli bir davran fl, o davran fl n geliflti i do al koflullarda gözlemleyerek, do rudan ve betimsel bilgi edinmenin yolu do al gözlemdir. Do al gözlem yönteminin kullan ld araflt rmalarda davran fla neden olan içsel süreçler, yani duygu, düflünce, tutum veya niyetler ya da davran flla ilgili baflka derinlemesine aç klamalara iliflkin veriler elde edilemez ancak söz konusu davran fl, olufltu u koflullarda ayr nt l olarak gözlenebilir; görünen davran fl hakk nda bilgi edinilir. Do al gözlem yöntemiyle, incelenen davran fl sistematik bir biçimde gözlenir, gözlem formlar na ifllenir veya farkl tekniklerle (foto raf makinas, video vb.) kay t alt na al n r. Farkl tekniklerle kaydedilen bilgiler, araflt rman n amac do rultusunda uygun bir yöntem kullan larak kodlan r ve analiz edilir. nsan davran fl n n çeflitli boyutlar ve akla gelebilecek tüm do al mekânlarda do al gözlem yap labilir; okul, ev, sokak, fabrika, e lence mekânlar, parklar vb. Do al gözlem, pek çok avantajlar olan ve geleneksel olarak psikoloji alan nda yap lm fl önemli çal flmalara rehberlik eden yöntemlerden biridir. Psikolojinin geliflim psikolojisi ve çevre psikolojisi alanlar nda çok önemli geliflmelere yol açan

19 AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 1. K Ünite T A - Psikolojiye P Girifl Barker n (1968) Ekolojik Psikoloji yaklafl m yazar n; oyun alanlar nda, parklarda oynayan çocuklar, do al ortamlar nda sistematik olarak gözlemlemesi sonu- TELEV ZYON cunda gelifltirilmifltir. Barker n ekolojik psikoloji yaklafl m na dair daha detayl bilgi edinmek NTERNET amac yla flu adresten yararlanabilirsiniz: K T A P 13 TELEV ZYON NTERNET Do al gözlem, kendili inden ortaya ç kan davran fllar araflt rmada mükemmel bir yoldur. Bununla birlikte do al gözlem yönteminin baz dezavantajlar da vard r. Gözlemi yap lan davran fl belirli bir zaman, yer ve bir grup insanla s n rl oldu- u için genellefltirilemez. Di er yöntemlerle yap lan araflt rmalardaki gibi gözlemler, tekrarlanabilir nitelikte de ildir. Gözlenen davran fl sadece bir kez görülebilecek niteliktedir, yeni bir davran fl farkl bir ba lamda olufltu undan, genel sonuçlar ç kar lmamal d r. Ayr ca, do al gözlemin bir baflka s n rl l gözlemci etkisi olarak adland r lan durumdur. Yani, araflt rmac n n öznel düflüncelerinin, yaklafl - m n n ve yorumlar n n iflin içine girmesi ço u kez kaç n lmazd r. Bu nedenle do- al gözlemin sonuçlar n daha geçerli k lmak için, birden fazla gözlemcinin raporlar karfl laflt rmal olarak kullan labilir (Morris, 2002). Vaka ncelemesi nsanlar n davran fllar hakk nda derinlemesine bilgi edinilmek istendi inde vaka incelemeleri kullan labilir. Bir kiflinin, incelenen davran fl ya da olgu aç s ndan tarihçesi olarak da adland r labilinen bu yöntemle, davran fl tarihsel bir yaklafl mla geçmiflten bugüne ele al n p incelenir. Psikolojinin çeflitli alanlar nda kullan lan bu yöntem sayesinde flimdiki zamanda yaflanan bir ruhsal bozuklu un geçmiflteki nedenleri ya da bu duruma neden olan olaylara ulafl labilir. Zaman n etkilerini gözleme konusunda oldukça etkili olan bu yaklafl m Geliflim Psikolojisi alan nda ünlü psikolog Jean Piaget ye de ilham vermifl ve ünlü biliflsel geliflim kuram n kendi çocuklar n n büyüme ve de iflmesini inceleyerek gelifltirmifltir (Morris, 2002). Vaka incelemelerinin de do al gözlem gibi olgular n derinlemesine incelenmesini sa lamak gibi avantajlar olsa da az say da kifliden elde edilen bulgulara dayand için genellefltirme konusunda s n rl l klar vard r (Morris, 2002). Alan Araflt rmas Sosyal psikolojide en s k baflvurulan araflt rma yöntemlerinden biri alan araflt rmalar d r. Survey olarak da isimlendirilen bu yöntem, incelenen davran fllar n, alg ve de erlendirmelerin, tutumlar n, bir toplumda ya da belli bir grupta görülme derecesi ve bunlar n yafl, cinsiyet, e itim düzeyi, sosyal ba lam vb. etmenlerle nas l bir iliflki içinde oldu u konusunda bilgilere ulaflma imkân sa lar. Gençler aras nda uyuflturuculara yönelik tutumlar nelerdir? Bir markaya iliflkin alg ve de erlendirmeleri nedir? Siyasi partiler hakk nda seçmenlerin tutum ve kanaatleri nelerdir? Bütün bu sorular n yan tlar alan araflt rmalar yla bulunabilir. Ayr ca araflt rma konusu olan alg, de erlendirme ve tutumlar n, araflt rmaya kat lan kiflilerin yafllar, cinsiyetleri, medeni durumlar, e itim düzeyleri vb. sosyodemografik özelliklerine göre farkl lafl p farkl laflmad da cevaplanabilecek sorular aras ndad r. Alan araflt rmas yöntemi kullan larak, bir toplumda belirli bir konudaki da l m, yayg nl k araflt r labilir. Örne in, bir reklam filminin ya da dizinin izlenme oranlar ; bir siya-

20 14 Davran fl Bilimleri-II Evren herhangi bir araflt rmada sonuçlar n genellenmek istedi i ögeler toplulu udur. Nitelik (evrenin çeflitlili ini sa lay c ) ve nicelik (say ca evreni temsil edici) aç s ndan evreni temsil etti i varsay lan örneklem ise araflt rman n uyguland topluluktur. Bir araflt rman n bulgular n n evrene genellenebilir olmas için kat l mc lar n seçimi aflamas nda, örneklemin temsil edebilirli inin sa lanmas önemlidir. sal partiye yönelik alg ve tutumlar; yerleflim bölgelerine göre nüfus da l m n n özellikleri; madde kullan m ; nüfus hareketlilikleri vb. Ayr ca alan araflt rmas yöntemi kullan larak, kuramsal bilgiler elde etmek amac yla çal flmalar da yap labilir. Örne in, toplumsal cinsiyet alg lar ; otoriterlik e ilimleri; sportif etkinliklerde taraftar davran fllar vb. Alan araflt rmalar nda e er niceliksel ve betimsel bilgi elde etmek amaçlan - yorsa genellikle, veri toplama tekni i olarak anket ve görüflme kullan l r. Anket, aç k uçlu ya da çoktan seçmeli olarak haz rlanm fl soru formlar na verilen genel bir adland rmad r. Anket, kat l mc lara yüz yüze uygulanabildi i gibi postayla ya da son y llarda giderek yayg nlaflan yöntemler olarak e-posta ya da telefon yoluyla da iletilebilir. Ancak posta, e-posta ve telefonla ulaflma teknikleri ile yap lan alan araflt rmalar nda, kat l mc lardan bilgi elde etmek oldukça zordur. Ayr ca, ulafl lan bilginin sa l kl olup olmad ve örneklemin do ru seçilip seçilmedi i kuflkulu olabilmektedir. Görüflme tekni i, araflt rmay yapan kiflilerle, araflt rmaya kat lan kat l mc lar n karfl l kl yüz yüze, araflt rma konusuna iliflkin haz rlanm fl soru formu üzerinden görüflmelerine dayan r. Görüflme tekni inde sorular n önceden belirlenmifl olup olmamas na ba l olarak yap land r lm fl, yar yap land r lm fl ve yap land r lmam fl görüflmeler yapmak mümkündür. Görüflme yönteminde sorulacak sorular önceden kesin olarak belirlenmiflse yap land r lm fl, görüflme s ras nda belirli de ifliklikler yap lmas gerekli ve mümkünse yar yap land r lm fl görüflme yöntemi uygulanm fl olmaktad r. Araflt rmac, araflt rma konusunda tamamen serbest bir görüflme yap yorsa bu teknik yap land r lmam fl görüflme olarak isimlendirilmektedir. Alan araflt rmas nda araflt rmaya kat lacak kiflilerin seçimine örneklem seçimi denir. Araflt rma yap lacak konuyla ilgili tüm kiflilere (evren) ulaflmak mümkün olmad için istatistik hesaplamalarla belirlenmifl say da bir gruba (örneklem) ulaflmak gerekmektedir. Örne in uyuflturucu konusunda anket uygulamak için bir flehirdeki bütün liseli gençlere ulaflmak zaman ve maliyet aç s ndan makul olmad - ndan, bu gruptan rastgele kiflilere anket uygulanabilir. Böylece seçkisiz örneklem oluflturulmufl olur. Ya da araflt r lmak istenen grubun, yani evrenin önemli özelliklerini (örne imizde bunlar cinsiyet, sosyal s n f vb. olabilir) oran olarak yans tan bir örneklem seçilebilir. Bu temsil edici örneklemdir. Alan araflt rmas yöntemiyle yap lan çal flmalarda çok say da kifliden çok miktarda bilgi toplama olana vard r. Ayr ca, bilimsel yöntemlerle seçilmifl bir örneklemle çal fl ld için elde edilen bilgilerin genellefltirilebilmesi, yani daha büyük gruplar için geçerli oldu unun düflünülmesi mümkündür. Bu yöntem, di er yöntemlere göre zaman ve maddi kaynaklar n kullan m aç s ndan daha tasarrufludur. Bu avantajlar na karfl n, bu yöntemin baz dezavantajlar oldu unu da unutmamak gerekir. Alan araflt rmalar ile çok say da kifliden bilgi toplan r, ancak bu bilgi genel olarak yüzeyseldir. Çok fazla say da kat l mc dan bilgi edinebilmek için genifl örneklem al nmas gereken durumlarda çok zaman ve paraya ihtiyaç vard r. Buna karfl n, alan araflt rmalar, sadece psikolojide de il, baflta uygulamal sosyoloji olmak üzere di er sosyal bilim dallar nda da en yayg n kullan lan yöntemdir. Alan araflt rmalar sonucunda elde edilen bilgiler, bilgisayar ortam nda istatistiksel ifllemlerle analiz edilir. Araflt rman n amaçlar do rultusunda, araflt rmada kullan lan de iflkenlerin da l mlar ve iliflkileri bu istatistiksel yöntemler sonucunda bulunabilir (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995).