TÜRK PATENT HUKUKU UYGULAMASINDA İŞÇİ (HİZMET) BULUŞLARI, SERBEST BULUŞ KAVRAMI VE KARŞILAŞTIRMALI HUKUK

Transkript

1 TÜRK PATENT HUKUKU UYGULAMASINDA İŞÇİ (HİZMET) BULUŞLARI, SERBEST BULUŞ KAVRAMI VE KARŞILAŞTIRMALI HUKUK İlhami Güneş* 1 ÖZET İşin doğası gereği buluşlar çoğunlukla, AR-GE alanına yatırım yapan firmalarda bu ve diğer üretim bölümlerinde çalışanlarca geliştirilirler. Bu bakımdan hizmet sözleşmesi veya benzeri ilişki içinde meydana gelen buluşlarda, buluşçu ve buluş sahibi ayrımı; buluşu yapan işçinin bedel hakkı, manevi olarak ödüllendirilmesi ve işverenin buluş üzerindeki haklarının düzenlenmesi gerekmiştir. PatKHK Çalışanların Buluşları başlığı altında maddelerde konuyu ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Bu makalede Patent Hukukumuzdaki durum ve karşılaştırmalı hukuka değinilmekte ve eksiklere dikkat çekilmektedir. * İzmir Fikri ve Sınai Haklar Hukuku Hakimi

2 I. GENEL OLARAK: Güneş Yasa koyucu çalışanların buluş yapmaya özendirilmesi amacıyla emredici bu hükümlerin işçi aleyhine değiştirilmeyeceğini öngörmüştür 1. İstatistiklere göre sanayileşmiş ülkelerde buluşların büyük bir bölümü bir hizmet sözleşmesi ile çalışanlar tarafından yapılmaktadır. Bunun ana sebebi işletmeler bünyesinde araştırma ve geliştirmeler için uygun ortamın sağlanması veya işletmenin özel olarak bu iş için kurulmuş olmasıdır. 2 Patent veya faydalı model belgesi ile korunabilecek olan işçi buluşları iki türlü olabilir: 1. Hizmet buluşu, 2. Serbest buluş. Hizmet buluşu ve serbest buluş kavramları PatKHK 17. maddede düzenlenmiştir. Patent alamayan geliştirmeler de ayrıca düzenlenmiştir. Öncelikle işçi kavramı üzerinde durulmalıdır. İş Kanunu 2. maddesinde işçi, işveren ve iş ilişkisi tanımlanmıştır. PatKHK işçi kavramını genel kanuna göre daha geniş kabul etmiştir. 1- İşçi Sayılanlar İşçi kavramı Patent hukuku alanında İş hukukuna göre bazı özellikleri bakımından ayrılmaktadır. Özel kanun konumunda olan PatKHK 16. maddesi, işçi sayılacakları tespit etmiştir. Bu tanım, İş Kanunundaki tanımdan farklıdır 3. İşçi, bir özel hukuk sözleşmesi veya benzeri bir hukuk ilişkisi gereği, başkasının hizmetinde olan ve bu hizmet ilişkisini işverenin gösterdiği belli bir işle ilgili olarak kişisel bir bağımlılık içinde ona karşı yerine getirmekle yükümlü olan kişidir. Madde gerekçesinde hizmet sözleşmesi süresinin bir önemi olmadığı ve ekonomik bağımlılık bakımından ücret karşılığının şart olmadığı ifade edilmiştir. 4 Bu bakımdan işçi sayılmayan ve ücret almayan stajyerler de PatKHK bakımından işçi tanımına uymaktadır. İşçi buluşları bakımından hizmet sözleşmesindeki sözleşme özgürlüğü işçinin korunması anlayışı ile sınırlanmıştır(patkhk 34. md). Yani bu hükümler işçi aleyhine değiştirilemezler, kanunun aksine sözleşme düzenlenemez. İşçi ve işveren arasında sözleşme olduğunda da bu sözleşmenin hakkaniyete aykırı düzenlenmesi kabul edilemez(patkhk 35.md). Örneğin, bir serbest buluşta, işçiye herhangi bir bedel ödemeksizin buluştan yararlanma yetkisinin bütünüyle işverene ait olacağına veya çok düşük bir bedel karşılığında hakların işverene ait olacağına ilişkin bir sözleşme hakkaniyetle bağdaşmadığından geçersiz olacaktır. İşçinin ekonomik olarak zayıf olması ve korunması ihtiyacı bunu gerektirmektedir. 5 1 TEKİNALP, Ünal; Fikri Mülkiyet Hukuku, İstanbul 2004, s ORTAN, Ali Necip; İşçi Buluşları Hukuku, DEÜ Yayınları, İzmir 1987, s TEKİNALP, s NOYAN, Erdal; Patent Hukuku, Ankara 2009, s KARAHAN, Sami-SULUK, Cahit-SARAÇ, Tahir-NAL, Temel; Fikri Mülkiyet Hukukunun Esasları, Ankara 2007, s FMR Cilt:10

3 2- Hizmet Buluşları: Türk Patent Hukuku Uygulamasında İşçi (Hizmet) Buluşları İşçinin bir işletmede veya bir kamu kurumunda, yerine getirmekle yükümlü olduğu faaliyeti gereği gerçekleştirdiği, işletmenin veya kamu idaresinin deneyimleriyle çalışmalarına büyük ölçüde dayanan ve iş ilişkisinin devamı süresince yaptığı buluşlardır(patkhk 17. md). Bu tanımda yer alan ilk unsur, faaliyeti gereği unsurudur; buluş bazen bu faaliyetin doğal bir sonucu olabilir. Örneğin işletmenin ar-ge bölümünde veya teknolojik iyileştirme alanında çalışmaktaysa buluş veya teknolojik geliştirmeler faaliyetinin doğal sonucudur. Bazen de buluş bu faaliyetin dolaylı sonucu olabilir: İşçi üretim alanında görevli olduğu halde buluş yapabilir. Diğer unsur işverenin çalışma ve deneyimleri dir. Buluş işletmenin deneyimleri ve çalışmaları ile gerçekleşmiş olmalıdır. İşletmenin para ve malzemesinin kullanılması olmazsa olmaz bir şart değildir. Malzeme ve paranın işletmenin çalışması kapsamında kabulü mümkündür. 6 Son unsur ise bu eylemlerin ve buluşun hizmet süresince oluşturulmasıdır. İş ilişkisi bittikten sonraki buluşlar hizmet buluşu değildir. Ancak sözleşme ile işverene bazı olanaklar tanınarak hizmet sözleşmesi bittikten sonraki dönem bakımından haklar tanınabilir veya işçiye gizlilik yükümlülüğü yüklenebilir. BK 336. maddesi hizmet buluşu konusunu düzenlemiştir. Buna göre genel kanun olarak uygun düştükçe, PatKHK hükümleri ile birlikte tüm özel hukuk ilişkilerine uygulanacaktır. Nitekim iki düzenleme genel olarak paraleldir 7. a)hizmet buluşunun sahibi: Buluşun sahibi kural olarak işçidir. Gerçek buluş sahipliği ilkesi gereğince önce işçinin malvarlığında doğar, ancak işverenin buluşu tamamen veya kısmen devralma hakkı bulunmaktadır. İşçi buluşu işverene derhal bildirip yanıtını bekler. Bu bildirimin yasada yazılı yeterli kapsamı taşıması gereklidir. İşverenin devralma yönündeki iradesi işçiye ulaşmakla bu hak doğar. İşveren bu talebi yapınca devraldığı buluşun tarifeye göre bedelini ödemekle ve koruma sağlamak için Patent Enstitüsüne başvurmakla yükümlü hale gelir. Bildirimlerin yazılı olması koşuldur. İşveren hizmet buluşunu duyunca işçi bildirimini beklemeden kendisi de işçiyi bildirimde bulunmaya davet edebilir. İşveren işçinin bildiriminden itibaren 4 ay süre zarfında tercihi yapmalıdır. Bu süre hak düşürücü niteliktedir. Bu süre sessiz geçer veya işveren devir almak istemezse artık buluş serbest buluş haline gelir. Aksi durumda ise işverenin tam hak talebi yenilik doğurucudur; buluş hakları işverene geçer. Kanunda belirtilmemişse de işçinin bildirimde bulunmadığı hallerde de işveren tam hak talebinde bulunabilir. İşveren kısmi hak talebinde bulunursa, inhisari olmayan bir kullanma hakkına sa- 6 TEKİNALP, s NOYAN, s Sayı: 2010/2 15

4 Güneş hip olur, diğer deyimle, buluş tamamen serbest buluşa dönüşse de işverenin kullanma hakkı sona ermez ve engellenemez. Kısmi hak talebinde bulunan işveren işçiye uygun bir bedel öder. Ancak Mahkeme kararıyla patentlenebilir nitelikte bir buluş olmadığı belirlenmişse ödeme zorunluluğu yoktur. İşveren tam hak talebinde bulunduğu buluş için patent başvurusunda bulunmakla yükümlüdür. Ancak hizmet buluşu serbest buluşa dönüşmüşse veya işçinin buluşuna başvuru yapılmaması için rızası varsa ve yine işletme sırlarının korunması için öyle gerektiğinde işveren hizmet buluşu için başvuru yapmayabilir. İşveren tarafından buluşun kazanımı devren kazanmadır. Patentin yurtdışında da korunması için başvuru hakkı, zorunluluk bulunmamakla birlikte, tam hak talebinde bulunan işverene aittir 8. b)hizmet buluşunda işçinin hakları: İşçi işverenden buluşuna karşılık, uygun bir bedel isteyebilir. Bedelin tespitinde hizmet buluşunun ekonomik değeri, işçinin işletmedeki görevi ve rolü, işletmenin buluştaki payı göz önünde tutulur. Bedel konusunda, özel bir uygulama yönetmeliği çıkarılması öngörülmüşse de henüz idarece bu yapılmış değildir. PatKHK 24. madde uyarınca bedel uyuşmazlıklarının halli için uygulanacak usul konusunda Yönetmelik çıkarılması öngörülmüş olup, bu bir zorunlu tahkim uygulamasıdır. Yanlar 30 gün içinde anlaşamazsa tahkim ile 60 gün içinde uyuşmazlık çözülür. Tahkim kararı kesindir(patkhk 25. md). PatKHK 25/3 maddeye göre bedel konusunda taraflar anlaşamazsa sorun tahkim ile çözülür. Tahkim kararı bağlayıcıdır. Bundan ayrı işçinin buluşçu olarak adı patent belgesinde yer alacaktır. Bu manevi hak olarak işçinin vazgeçilmez, devredilmez hakkıdır. Buluş sahipliği önce işçinin kişiliğinde doğar ve sonradan koşulları gerçekleşirse işverene devrolur. Ancak buluşun kamuya açıklanıp açıklanmaması işçinin manevi hakkı dahilindedir. Adın belirtilmesi kişilik hakkıdır. Ancak milli savunma sebepleri söz konusu olduğunda buluşun ve sahibinin açıklanmasına ilişkin hükümler saklıdır(patkhk 15. md). 3- Serbest Buluşlar: Hizmet buluşu dışında kalan tüm buluşlar serbest buluştur ve yasada tanımlanmasa da şu hallerde serbest buluş söz konusudur: i. İşverenin hizmet buluşunu yazılı olarak serbest bırakması, ii.işveren buluşa yönelik kısmi hak talebinde bulunursa, iii. İşveren, işçinin18. maddeye göre yaptığı bildirim ulaşmasından sonra 4 ay içinde veya 20/2madde uyarınca yapılan bildirimin ulaşmasından itibaren 2 ay içinde cevap vermemişse buluş artık serbest buluş haline gelir. 8 KARAHAN-SULUK- SARAÇ-NAL, s FMR Cilt:10

5 Türk Patent Hukuku Uygulamasında İşçi (Hizmet) Buluşları Serbest buluş halinde, Pat KHK 31. md. uyarınca işçi, bildirim yapmalıdır. Diğer deyimle hizmet ilişkisi dışında yapılan buluş yine de bildirime tabidir. Böylece işverenin buluşun hizmet buluşu mu serbest buluş mu olduğunu tartma ve patent alması sayesinde yararlanma ve değerlendirme şansını yakalaması sağlanmış olur. Bunun dışında serbest buluşun sahibi olan işçi patent başvurusu yapıp yapmama konusunda serbesttir. Nitekim, buluşu yapan bunu kamuya açıklamak yerine ticari sır olarak saklamak suretiyle süresiz yararlanma yolunu tercih edebilir. II. KAMU HİZMETİ GÖRENLER VE ÜNİVERSİTE MENSUPLARININ BULUŞLARI Bu konu memurların, silahlı kuvvet mensuplarının ve Üniversite mensuplarının buluşları olarak ayrı ayrı incelenebilir. a)memur Buluşları: Özel hukuk sözleşme ilişkisi altındaki işçilerin buluşları ve teknik iyileştirmeleri hakkındaki hükümler, kabul edilmiş özel düzenlemeler saklı olmak kaydıyla memurların buluşları bakımından da uygulanır(patkhk 40. md.). b)silahlı Kuvvet Mensuplarının Buluşları: Bu konuda da memurların patent ve teknik iyileştirme teklifleri hakkındaki hükümler uygulanır(patkhk 40. md). c)üniversite Mensuplarının Buluşları: Üniversiteler bilimsel araştırma ve incelemelerin teşvik edildiği kurumlardır. Teknik ve bilimdeki gelişme, araştırma ve geliştirme faaliyetiyle mümkün olduğundan bu çabaların teşvikinde kamusal yarar söz konusudur. Bu bakımdan, yasa koyucu öğretim elemanlarının iş çerçevesindeki buluşları için memurların buluşları hakkındaki hükümlerden ayrılmıştır. Memur ve asker kişilerin buluşları büyük olasılıkla hizmet buluşu işlemine tabi iken öğretim elemanlarının buluşları ayrım yapılmaksızın serbest buluş kabul edilmiştir. Öğretim elemanlarının buluşları ile işçi-memur buluşları arasında ayrım yapılması eşitlik ilkesi bakımından eleştirilebilirse de üniversitelerin bilim ve araştırma odaklı olması gerektiğinden değişiklik yapmadan önce tekrar düşünülmelidir. Öğretim elemanı sıfatının tayininde, YÖK Kanunu esas alınacaktır. Ancak hizmet sözleşmesi altında çalışsalar da Vakıf Üniversitesi elemanları aynı unvanı ve sıfatı taşımakla aynı kategoride değerlendirilirler(patkhk 41.md). Üniversite mensuplarının bildirim yükümlülüğü bulunmadığı gibi, PatKHK 34. md. öğretim elemanlarına uygulanmaz. Yine de kurumun buluşla ilgili harcama yapması söz konusu olduğunda, bildirim yükümlülüğü doğmaktadır. 9 Bu olasılıkta, Üniversite, maliyete 9 TEKİNALP, s Sayı: 2010/2 17

6 Güneş katkı yapmış olma gerçeğine bağlı olarak, buluşçunun buluştan mali anlamda yararlanması halinde, gelirinden pay talep edebilmektedir. Kararname de devlet üniversitesi vakıf üniversitesi ayrımı yapılmadığından vakıf üniversitesi elemanlarının yaptıkları buluşlar da serbest buluştur. PatKHK 17. maddesinde belirtilen istisnai çalışmalar dışında (proje kapsamında görevlendirme) kural olarak üniversite öğretim üyelerinin, elemanlarının buluşları serbesttir. 10 AVRUPA BİRLİĞİ NDE İŞÇİ BULUŞLARI A. Genel Olarak: Patentin sahibinin kim olduğu sorusu, patent almaya hak sahibi olanın kim olduğu ile yakından ilgilidir. Bunun sebebi sahiplik zincirinin patent bahşedilmeye hak sahibi olan kişi ile başlamasıdır. Ancak bu faraziye işçi buluşları ve patent isteme hakkının devredilmesi gibi bazı konularda değişebilmektedir 11. Ulusal hukukları önemli ölçüde uyumlaştırılmış olan Avrupa Patent Sözleşmesi üyesi olan ülkelerin kendi patent kanunları yanında sözleşmeden kaynaklanan Avrupa Patentleri rejimi bulunmaktadır. Aslında Avrupa Patenti de bir ulusal patentler demetidir. B. Avrupa Patent Sözleşmesinde İşçi Buluşları: Avrupa Patent Sözleşmesi bu konuda, 60. maddesinde bir düzenleme içermektedir. Sözleşmenin esas patent hukukuna ilişkin hükümleri olan 52 ve devamı hükümlerinde patentlenebilir buluşlar ve patentlenme kapasitesi bulunmayan konular düzenlenmiş, bir buluş iddiasının patent alabilme koşulları 54, 56 ve 57. maddelerinde belirlenmiştir. Patent hakkı, buluşu yapana veya onun yasal haleflerine aittir. Buluşu yapan bir çalışan olduğunda ise patent hakkının tespitinde çalışanın temel olarak istihdam edildiği devletin hukukuna bakılacaktır. Eğer bu devlet belirlenemiyorsa o zaman çalışanın işyerinin bulunduğu devlet hukukuna bakılır (Avrupa Patent Sözleşmesi 60. madde). Buna göre Sözleşme üye devletlerin ulusal patent hukuklarının işçi buluşu ve serbest buluş ayrımını yapacağını öngörmektedir. Ülkemiz de bu sözleşmeye 2001 yılından beri üyedir. Bir Avrupa Patenti almak isteyen gerçek veya tüzel kişi patent başvurusu yaptığında, bu başvuru hakkında doğabilecek serbest buluş iddiası veya işverenin devir talep edebileceği işçi buluşu iddiaları ve bedel çekişmelerinin çözümü ulusal hukuk hükümlerine göre olacaktır. Avrupa Patent Ofisi önündeki süreçlerde patent başvurusu yapanın hak sahipliği konusu ulusal hukuka bırakılmıştır. Ofis, başvuran dışındaki kişilerin hak sahipliği ko- 10 ŞEHİRALİ, Feyzan; Patent Hakkının Korunması, 1998 Ankara, s BENTLY, Lionel- SHERMAN, Brad; Intellectual Propeerty Law, Oxford 2002, s FMR Cilt:10

7 Türk Patent Hukuku Uygulamasında İşçi (Hizmet) Buluşları nusunda yetkili ulusal mahkemelerden karar getirmesi halinde dikkate almaktadır. 12 Sözleşmenin 60. maddesi gereği buluş öncelikle buluşçunun olup, onun hak sahibi halefleri ise, mirasçıları veya yasa gereği devir almak isteyebilecek olan işverenleri olarak yorumlanabilir. C. İngiliz Hukuku nda İşçi Buluşu ve İşverenin Mali Çıkarları: Amatör buluşçuların imajı patent hukukunu algılamamıza önemli katkı sağlıyorsa da buluşların çoğunlukla, buluş yapmak üzere, büyük firmalarca istihdam edilen profesyonel araştırmacılar tarafından gerçekleştirildiği yaygın bir gerçektir. Patent hukuku, böyle işverenlerin mali çıkarlarını, belli durumlarda işçi tarafından yapılan buluşun sahibinin işçi değil işveren olduğunu kabul ederek tanımaktadır Tarihli İngiliz Patent yasası hazırlanırken bu konunun düzenlenmesi düşünülmüş ve önceleri başlıca içtihat hukuku ile yürütülen bu alan, etkin biçimde yasalaştırılmıştır Tarihli yasanın bölümleri işveren ile işçi arasında meydana gelebilecek çekişmelerin çözümü için ayrıntılı hükümler getirmiştir. Bu yasanın diğer önemli özelliği ise işçilerin işverene ait olan buluşları için adil bir bedel isteme haklarının bulunmasıdır. Hizmet ilişkisi içinde üretilen buluşun işçiye mi işverene mi ait olduğuna karar verme bakımından patent hukuku bir seri çıkarlar dengesini gözetmek durumundadır. Bir yandan, özellikle istihdam kapsamı dışında yürütülen aktivitelerle ilgili olarak işçinin yükselmesi ve korunması arzusu, buluşun buluşçu kişiliğinde doğduğu savıyla desteklenmektedir. Öte yandan, daha güçlü ve nihai iddia ise bir eğer bir buluş yapmak, araştırmak gibi bir işi yapmak için istihdam edilmişse onun yaptığı buluş da işverenin olur şeklindedir. İlk olasılıkta, buluş işçinin normal görevi sırasında bulunmuş veya bu görevin ifasının sonucu olarak doğmuşsa 39(1) (a) bölümü uyarınca işçi buluşu işverene ait olacaktır. İşverenle işçinin önceden, buluşun karşılığı olan işçi hakkının azaltılması veya yok edilmesi konusundaki anlaşmaları geçersizdir. Pazarlık pozisyonu zayıf olan işçinin korunması gerektiği ilkesinin bir sonucu olarak işçinin haklarını azaltan bu türden herhangi bir aktin işçiye karşı icra edilmesi, 1977 tarihli Patent yasasının 42. bölümü uyarınca olanaksızdır. Hizmet ilişkisi içinde yapılan buluşun tespitinde önce işçi ile işveren arasındaki sözleşmenin kapsamına bakılarak işçinin görevi belirleniri sonra yapılan buluşun bu görev sırasında, görevle bağlantılı olarak ve işverenin sağladığı olanaklarla yaratılıp yaratılmadığına bakılır. Buluşun işverenin faaliyet alanında üretilmesi halinde, genel olarak bir tereddüt doğmaz. 13 Görüldüğü gibi, Kıta Avrupa hukuklarından farklı bir sistemi bulunan İngiliz hukukunda konuyla ilgili hükümler, kaynağı İspanyol Patent Yasası olan 551 sayılı Patent KHK si ile uyumludur. 12 BENTLY- SHERMAN, s BENTLY- SHERMAN, s Sayı: 2010/2 19

8 D. Alman Hukuku nda İşçi Buluşları: Güneş Alman hukukunda konuyla ilgili bağlayıcı ve işveren tarafından patentin tekelci haklarını elde edebilmeleri için uymaları şart olan, aksine sözleşme yapılamayan kurallar bulunmaktadır. Dünya çapında ve keza Avrupa da işverenler ile işçiler belli şartlar dahilinde, çalışanlarca iş bağlamında üretilen buluşların işverenin mülkiyetinde olmasına dair-kimi zaman önemli bir bedel de olmaksızın- serbestçe sözleşme yapabilirler. Alman Hukukunda durum tamamen farklıdır. İşçilerce Yapılan Buluşlar Hakkındaki Yasa uyarınca buluş önce onu gerçekleştirene aittir. Bununla birlikte, ancak özel bir sözleşme ile ve uygun bir özel bedel karşılığında işverenin mülkiyetine girebilir. Tarihsel olarak bakılırsa, 1936 da kabul edilen Patent Yasası, buluş hakkının önce buluşu yapana ait olduğu ilkesini getirmiştir. O zamana dek şirketlerde meydana getirilen buluşlar için, şirketlerin buluşa katkı sağlayan tek tek fertlerden oluşan tümünün, buluşu, o tüzel kişi için yarattığı kuralı geçerliydi. Yasanın belirtmediği nokta, buluşun işçiden işverene nasıl geçirildiğiydi de Ünlü Alman Bakanların adıyla anılan Göring-Speer- Verordnung yayınlandı, bu hareket savaş için çok önemli olan Alman sanayinin gelişimi amacıyla hem buluşçu çalışanları teşvik ediyordu hem de işverenlerin dikkatini çekiyordu. Böylece Alman Hükümeti, savaşın kazanılması için buluşlardan yararlanacaktı. Göring-Speer-Verordnung İlkeleri çerçevesinde 1957 de, işçinin buluşa özendirilmesi için uygun bir bedelle ödüllendirilmesi kararlaştırıldı. Bu yasa çalışanlarca gerçekleştirilen buluşları kapsar. Bu yasa kapsamında önce, buluşun ne olduğu ve sonra da çalışanın kim olduğu belirlenir. Sonunda ne çeşit bir buluşun çalışan tarafından üretildiği ve bu yasa kapsamına girip girmediği kararlaştırılır. Buluşun yalnızca Alman yasalarına göre korunabilecek teknik alana ilişkin patent veya faydalı model konusu olması gereklidir. Bu yasa çalışanın yarattığı diğer fikri ürünler olan tasarımlar, telif konusu ürünler gibi konuları kapsamaz. Telif hakkı konusu olan değerler için, patentin aksine, işçi ve işveren bir sözleşme yaparak bunların bedelsiz olarak işverene ait olacağını kararlaştırabilirler. Alman hukukunda çalışan, Alman İş Kanununa göre işverence istihdam edilendir. Bu bakımdan tüzel kişilerin temsilcileri, yöneticileri işveren benzeri konumdadır ve çalışan sayılmazlar ve bu nedenle adı geçen yasa bu kişilerin buluşlarına uygulanmaz. Bu kişilerin buluşları bakımından işveren ile herhangi bir bedel ödenmeksizin buluşun işverene ait olacağı konusunda sözleşme yapılması olanaklıdır. Yasa hizmet buluşları ile serbest buluş arasında bir ayrım yapmaktadır. Tüm çalışan buluşları, bu arada çalışanın özel faaliyeti sırasındaki buluşları işçi buluşu değildir. Hizmet buluşları, işçinin hizmet aktinde yazılı olan, düzenli olarak yaptığı normal görevlerinden kaynaklanır. Bir kimyacının ilaç Ar-ge bölümünde çalışırken yaptığı yeni ilaç gibi buluşlar böyledir. Diğer tüm buluşlar ise serbest buluştur. Yani aynı kimyacı buradaki çalışması sırasında da olsa bir müzik aleti bulduğunda artık işçi buluşu söz konusu değildir. 20 FMR Cilt:10

9 Türk Patent Hukuku Uygulamasında İşçi (Hizmet) Buluşları Bir kamu veya özel sektör çalışanı buluş yaptığında işçinin buluşun belli özelliklerine bağlı olarak, derhal, işvereni tam anlamıyla bilgilendirmesi gereklidir. O sırada buluş yine de işçinin mülkiyetindedir, uyarı tekniğin bilinen durumunu, buluşla çözülen problemi ve buluşu içerecek biçimde olmalıdır. Serbest buluş olduğunda veya çalışanın buluşun serbest olduğunu düşündüğü ihtimalde de bildirim zorunludur. Böylece işveren de bu niteliği değerlendirerek konumunu tayin eder. İşverenin uyarıyı aldıktan sonra, açıklamanın eksikliğini düşünüyorsa bu konu veya üzerine düşen gereklilikleri yerine getirmek üzere iki ay süresi vardır. İşverenin buluşun serbest buluş özelliğine itirazı olduğu takdirde bu konu için de 3 ay süresi bulunmaktadır. Eğer bu süre zarfında itiraz etmediği takdirde, işveren artık buluşu elde etmek şansına sahip değildir. Tam sahiplik isteyen işverenin derhal yerine getirmesi gereken yükümlülükleri bulunmaktadır; patent veya faydalı model başvurusu için yetkili mercilere başvuru yapmalıdır. Ulusal başvuru yerine Almanya nın da koruma istenen ülke olarak (designe 14 ) gösterildiği Avrupa Patent başvurusu ya da Almanya yı designe eden PCT 15 başvurusu yapabilir. Buluşçuyu da başvurudan, Paris Sözleşmesine göre öncelikli koruma talep ettiği ülkelerden haberdar etmelidir. Bu bilgiler, buluşçuya aynı dönemde, kendisi maliyetine katlanarak kendi hesabına bağımsız olarak, rüçhan süresinde yabancı başvuru yapma seçeneğini sağlar. İşveren buluşun patent ile veya sır olarak saklanması için harekete geçmenin yanında buluşçuya hakkaniyete uygun bir bedel de ödemelidir. Bu bedelin tayininde lisans örneksemesi, royalty 16 benzeri anlaşma veya blok ödeme gibi yöntemler bulunmaktadır. Bu konudaki çekişmelerin çözümü, Alman Patent Ofisinde kurulu olan tahkim kurulunda gerçekleşir. Bu tahkim kurulu, hakim benzeri bir hukukçu başkan ve iki teknik uzman üyeden oluşur. Kamu kurumlarında çalışanların işverenle yaptıkları iş sözleşmelerine, olası buluşlarının kendilerine ait olmakla birlikte, buluşçunun buluştan mali olarak yararlanması halinde çalıştıran kurumun belli bir payı alması öngörülebilmektedir. Yasanın 42. maddesi uyarınca, üniversitelerdeki öğretim üyeleri, ders verenler ve asistanları buluş yaptıklarında, bu buluş, kural olarak serbest buluştur. Buna göre bu nitelikteki buluşlar, kamu veya özel sektörde olsun, herhangi bir kısıtlamaya tabi değildir. Yasa bu bahsedilen gruba önemli bir imtiyaz tanımıştır. Bunun sebebi, üniversitelerle özel sektörün işbirliğinin ve böylece sponsorların bağımsız buluşları alabilmelerinin önünün açılması ihtiyacıdır Koruma istenen ülke. 15 Patent İşbirliği Antlaşması 16 Bir hakkın karşılığında ödenen belli bir yüzde; buluşçuya ödenen pay. 17 GODDAR, Heinz; Compliance with The German Employees Invention Law İn The Handling Of Inentions Developed By Universities, symposium/number5/atcl1.pdf Sayı: 2010/2 21

10 Güneş IV. İŞÇİ BULUŞUNUN KORUNMASININ YENİLİKÇİ ÇABAYA KATKISI VE İŞÇİNİN KİŞİLİK HAKKI Teknolojideki gelişmelerin insan yaşam standartlarının yükseltilmesine ve hayatın kolaylaşmasına yaradığı ve mekanizmanın enerjisinin de patent sisteminden sağlandığı düşünüldüğünde işçinin genel anlamda işverene karşı korunmasının yolu, buluşçu çabalarının karşılığını alabilmesinin önünü açmaktan geçmektedir. Bu anlamda PatKHK ayrıntılı düzenleme yoluyla işçi haklarını temin ederken küresel olarak toplumun menfaatlerine de hizmet etmektedir. İşçi ile hizmet ilişkisi içinde olduğu işveren arasında doğabilecek buluş konulu çekişmelerin bu amaçlar çerçevesinde yorumlanarak yasanın belirttiği biçimde çözülmesi gerekmektedir. Bu anlamda PatKHK 24. maddede bahsedilen bedel yönetmeliğinin düzenlenmesi ve uyuşmazlıkların tahkim ile halli gereklidir. Ancak henüz bir bedel yönetmeliği çıkarılmış değildir. Bu bakımdan uyuşmazlıkların PatKHK 146. maddesi gereğince görevli ve yetkili ihtisas mahkemelerinde görülmesi gerekmektedir. Anılan hüküm gereğince, bu KHK de öngörülen davalarda ihtisas mahkemeleri ve henüz ihtisas mahkemesi kurulmayan illerde ise HSYK tarafından yetkilendirilen Asliye Hukuk mahkemeleri görevlidir V. SONUÇ: Patent ve faydalı model olarak korunabilir nitelikteki işçi buluşları bakımından PatKHK nın yukarıda incelenen ilgili hükümleri uygulanır. Buluş veya küçük buluş niteliğini taşımayan teknolojik iyileştirmeler için işçi buluşu nitelemesi yapılamaz ve bu hükümler uygulanmaz. İşçilerin buluşları için buluşçu olarak adlarının verilmesi şeklindeki manevi ve uygun bedel almak gibi maddi haklarla ödüllenmesi suretiyle korunmaları yenilikçiliğe katkı sağladığı gibi, iş barışına da hizmet eder. İşçinin hizmeti sırasında gerçekleştirdiği buluşunun işverence bedel verilmeksizin elinden alınması ve işçinin buluşun maddi ve manevi getirilerinden yoksun bırakılması işçinin ezilmesi anlamına gelir ve bir çeşit mobbing olarak nitelenebilir sayılı İş Kanununda, mobbing tanımlanmamışsa da 24/d maddesinde bir versiyonu olan cinsel taciz konu edilmiştir. Yine, 24/II-c maddesinde işverenin işçiye veya yakınlarına hakaret ve aşağılayıcı davranışları sayılmıştır18. Bu bağlamda, Medeni Kanunun kişilik haklarına ilişkin hükümlerinden yararlanmak mümkündür. Nitekim, işçinin kişilik hakları buluşta saklıdır ve buluşun gerçekleşmesi önce buluşçunun kişiliği üzerindedir. Bu bakımdan buluşçu işçinin dışlanması kişiliğinin zedelenmesi sonucunu da doğuracaktır. İşçi buluşları hukuku alanında çıkabilecek mülkiyet ve bedel çekişmelerinin çözümü açısından, kararnamede öngörülen uygulama yönetmeliği, hazırlığı devam eden Patent Koruması hakkındaki yasa taslağı göz önüne alınarak bir an önce çıkarılmalıdır. 18 DULAY, Dilek; İş Hukuku Çerçevesinde Mobbing Kavramı, Terazi, Şubat 2010, S: 42, s FMR Cilt:10

11 KAYNAKLAR: Türk Patent Hukuku Uygulamasında İşçi (Hizmet) Buluşları BENTLY, Lionel- SHERMAN, Brad; Intellectual Propeerty Law, Oxford DULAY, Dilek; İş Hukuku Çerçevesinde Mobbing Kavramı, Terazi, Şubat 2010, S: 42 GODDAR, Heinz; Compliance with The German Employees Invention Law İn The Handling Of Inentions Developed By Universities, CASRİP/symposium/number5/atcl1.pdf. KARAHAN, S.-SULUK, C.- SARAÇ, T.-Nal, Temel; Fikri Mülkiyet Hukukunun Esasları, Ankara 2007 NOYAN, Erdal; Patent Hukuku, Ankara 2009 ORTAN, Ali Necip; İşçi Buluşları Hukuku, DEÜ Yayınları, İzmir TEKİNALP, Ünal; Fikri Mülkiyet Hukuku, İstanbul Sayı: 2010/2 23