2013 te Türkiye Irak İlişkileri İçin Beklentiler ve Olasılıklar

Transkript

1 Meşruiyeti tartışmalı bir yargılama sürecinin ardından Tarık Haşimi nin idama mahkum edilmesi Irak a komşu ülkelerin büyük bir kısmında şiddetle eleştirilirken Türkiye nin Haşimi ye desteği, Maliki nin büyük tepkisine neden oldu te Türkiye Irak İlişkileri İçin Beklentiler ve Olasılıklar Prospects and Expectations for Turkish Iraq Relations in 2013 Serhat ERKMEN Abstract Turkish Iraqi relations have deteriorated in The relations which is its worst shape in post Saddam Hussein era have been affected by several factors. It can be assumed that most important factors that affect two countries relations are the reflection of changing political environment in Iraq and the developments in Syria. In this context, it will be over optimistic approach if one assumes that this relation would improve in Especially, the rising political tension before the general elections which will be hold in 2014 and energy issue can cause more escalation in the relations between Turkey and Iraq. Keyword: Turkey, Iraq, Energy, Syria, Northern Iraq 90

2 - Özet Türkiye-Irak ilişkileri 2012 yılında büyük yaralar aldı. Saddam Hüseyin in devrilmesinden beri en sorunlu dönemini yaşayan ilişkinin bu hale gelmesinde pek çok faktör rol oynuyor. Bu faktörler arasında en önemlilerinin Irak iç politikasında yaşanan değişimin ilişkilere yansıması ve Suriye deki gelişmeler olduğu ileri sürülebilir. Bu çerçevede 2013 yılında da ilişkilerin düzeleceğini beklemek fazlasıyla iyimserlik olacaktır. Özellikle 2014 te yapılacak genel seçim öncesi siyasi atmosferdeki gerilimin yükselmesi ve enerji boyutu ilişkinin daha sorunlu hale gelmesine neden olabilir. Giriş Geride bıraktığımız yıl Türkiye-Irak ilişkileri açısından hiç de parlak geçmedi yılında yapılan seçimlerin ve sonrasındaki 9 aylık hükümet kurma sürecinin ardından göreli olarak bozulmaya başlayan Türkiye-Irak ilişkileri, 2012 ye Tarık Haşimi krizinin gölgesinde girdi. Meşruiyeti tartışmalı bir yargılama sürecinin ardından Tarık Haşimi ve bazı yardımcılarının idama mahkum edilmesi Irak a komşu ülkelerin büyük bir kısmında şiddetle eleştirilirken Türkiye nin Haşimi ye desteği Başbakan Nuri Maliki nin büyük tepkisine neden oldu. 1 Baştan itibaren Haşimi olayı ne Türkiye ne Maliki açısından kişisel bir sorun olarak görüldü. Türkiye Haşimi olayını Irak taki Sünni Araplar üzerinde bir baskı kurarak Maliki nin otoriter bir yönetim kurma çabasının bir parçası ve ülkenin toprak bütünlüğünü sağlamak için hayati olarak görülen Sünni Arapların sistem içindeki mevcudiyetine yönelik bir darbe olarak algıladı. 2 Maliki ise Türkiye nin tutumunu kendi iktidarını tüm Irak geneline yaymasının önündeki temel engel olarak gördü. Aslında Türkiye ile Irak hükümeti arasındaki ilişkilerin bozulmasının hikayesi 2008 in ikinci yarısına kadar geri götürülebilir. Maliki nin iç politikada her geçen gün güçlenmesi Ankara nın başlangıçta memnuniyet duyduğu bir olgu olmasına rağmen diğer Iraklı siyasi grupların Maliki nin aşırı otoriter tavırlarından şikayetleri ilk endişelerinin yavaş yavaş filizlenmesine yol açmıştı yılının Ocak ayındaki Vilayet Meclisi seçiminden özellikle ülkenin güneyinde gücünü pekiştirerek çıkan Maliki ile Türkiye nin arası yine de bir süre daha olumlu bir çizgide ilerledi. Hatta Eylül 2009 da Türkiye de yapılan ortak bakanlar kurulu toplantısından sonra Ekim ayında Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ın beraberinde kalabalık bir heyetle Bağdat a yaptığı gezi, ilişkilerde bir bahar havası esmesine neden olmuştu. Türkiye ile Irak arasında tek seferde imzalanan en çok anlaşma bu gezi sırasında gerçekleşti. Özellikle ekonomik alanda iki ülke ilişkilerinin zirveye ulaşması bekleniyordu. Fakat 2010 yılının Mart ayında yapılan seçimler öncesi Irak ta değişmeye başlayan siyasi dengeler son iki yıllık gerginliğin ilk sinyallerini verdi. Türkiye nin Irak ta istikrarı sağlamak için anahtar konumda olduğuna inandığı Sünni Arapları tek bir çatı altında toplama çabası Maliki ile Türkiye arasındaki gerginliğin ilk ciddi adımı oldu. 91

3 Hükümet kurulduktan sonraki 1 yıl içinde de ilişkiler kademeli olarak gerginleşti. Basının gündeminde fazla yer bulmasa bile aslında 2010 yılının ikinci yarısından itibaren Türkiye ile Irak merkezi hükümetinin daha doğrusu Maliki nin arası bozulmaya başlamıştı yılının sonları, ilişkilerdeki bozulmanın açığa çıkmasına neden oldu. Irak Başbakanı Nuri Maliki nin Türkiye nin eski Bağdat Büyükelçisini suçlamasından sonra gerginlik daha da tırmandı. Çok kısa bir süre sonra ise Tarık Haşimi krizi ortaya çıktı nin başına bu atmosferde girildikten sonra yıl boyunca pek çok kez iki ülke ilişkileri gerildi. Bu gerginliğin temelinde iki boyut bulunuyordu. Birinci boyut Irak içindeki siyasal dengelerin değişmesiydi. Kürtler ile bazı Sünni Şii Arap partileri Başbakan Maliki nin aşırı merkeziyetçi eğilimlerine karşı bir destek arayışına girdiler. Bu arayışta Maliki karşısındaki cephenin en büyük destekçisi Türkiye oldu yılında Kürdistan Bölgesel Yönetimi nin Başbakanı Neçirvan Barzani ve Başkanı Mesut Barzani nin yansıra, Maliki ye mesafeli duran Irak Parlamentosu Başkanı Usame Nuceyfi, Irakiye Listesi nin lideri Eyad Allavi ve Irak İslami Yüksek Konseyi Başkanı Ammar El Hekim gibi pek çok üst düzey Iraklı siyasetçi Türkiye yi ziyaret etti. Buna karşılık Türkiye den Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, Enerji Bakanı Taner Yıldız ve Ticaret Bakanı Zafer Çağlayan 3 Kuzey Irak a son derece kritik ziyaretler gerçekleştirdi. Ancak bu süreçte Bağdat ile ilişkilerde önceki yıllardaki sakin hava ve olumlu gelişmeler tersine döndü. Türkiye ile Irak ın Eylül 2009 tarihleri arasında İstanbul da gerçekleşen ortak bakanlar kurulu toplantısından bir ay sonra Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ın başkanlığındaki bir heyet Bağdat a giderek 48 adet anlaşma imzalamasına rağmen 2012 yılında Türkiye den Bağdat a tek resmi ziyaret gerçekleşmedi yılının Nisan ayında ilişkiler şaşırtıcı ölçüde gerginleşti. Başbakan Erdoğan ın Maliki yi bencil bir tutum takınmak, Sünni-Şii ve Kürtler arasındaki anlaşmazlıkları ateşlemekle eleştirmesinin ardından Irak Başbakanı Nuri Maliki, basına Türkiye düşman ülke haline geliyor şeklinde bir demeç verdi. 5 Bu demece Başbakan Erdoğan ın kötü söz sahibine aittir şeklinde yanıtlamasından sonra iki ülke arasında bir nota krizi yaşandı. 6 Ancak ikili ilişkileri asıl geren olay Temmuz ayında yaşandı. Başbakan Maliki ye yönelik parlamentoda başlatılmaya çalışılan güvensizlik oylaması girişimine Suudi Arabistan, Ürdün gibi ülkelerle birlikte Türkiye nin de destek olması ilişkileri daha da gerginleştirdi. Temmuz ayındaki girişimden yara almadan çıkan Maliki, Türkiye ye karşı tavrını daha da sertleştirdi. Bu arada Suriye nin kuzeyinde bazı Kürt yerleşimlerinin PYD tarafından kontrol edilmeye başlamasının ardından Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu nun Kuzey Irak a bir ziyaret gerçekleştirmesi tansiyonu daha yükseltti. 7 Davutoğlu nun ziyareti sırasında Erbil den Kerkük e geçmesi Irak hükümeti tarafından tepkiyle karşılandı. Hatta Irak hükümeti meseleyi egemenlik boyutuna taşıdı ve Türkiye nin Kuzey Irak taki yönetim ile doğrudan ilişki kurmasını eleştirdi. 8 Nitekim kısa bir süre sonra Ramazan Bayramı nı Kerkük te geçirmek isteyen MHP lideri Devlet Bahçeli ye Irak hükümeti vize vermedi ve ziyaret gerçekleşmedi. 9 Eylül ayında ise Irak hükümeti Türkiye yi PKK yla mücadelesi çerçevesinde Kuzey Irak ta bulundurduğu askeri üsler ve sınır ötesi operasyonları bağlamında ağır bir biçimde eleştirmeye başladı. Bazı milletvekilleri Türk uçaklarını vurmaktan bahsederken 10 Türkiye bu eleştirileri ciddiye almadı, tersine Irak ta üslenen terör örgütüne yönelik sınırötesi operasyonlara yönelik tezkereyi bir yıl daha uzattı. 11 Son olarak tartışmalı bölgelerde Iraklı Kürtler ile Maliki arasındaki sürtüşmede Türkiye Maliki nin faaliyetlerini ülkede istikrarsızlığı artırıcı ve iç savaşa götüren bir politika olarak nitelerken, Maliki nin tepkisi Türkiye içişlerimize müdahale ederse biz de ederiz türünden oldu. 12 Bu restleşmeden kısa bir süre sonra Kuzey Irak ta bir Enerji Konferansı na giden Enerji Bakanı Taner Yıldız ın uçağının inmesi Irak hükümeti tarafından engellendi. 92

4 Maliki ye mesafeli duran Irak Parlamentosu Başkanı Usame Nuceyfi, Irakiye Listesi nin lideri Eyad Allavi ve Irak İslami Yüksek Konseyi Başkanı Ammar El Hekim gibi pek çok üst düzey Iraklı siyasetçi Türkiye yi ziyaret etti. Tüm bu gelişmeler Irak içindeki siyasal dengenin değişmesine karşı Türkiye nin yeni bir tutum takınmasıyla bağlantılı olduğu kadar Türkiye nin Iraklı Kürtlerle özel ekonomik ilişkiler geliştirmesiyle de yakından ilişkilidir. Türkiye-Irak ilişkilerinde ticaret rakamları rekor kırarken rakamlar aslında Türkiye nin gittikçe Kuzey Irak merkezli bir ekonomik ilişkiye sahip olduğunu gösteriyor yılının Ekim ayı itibarıyla Türkiye nin Irak a ihracatı dolar iken Irak tan yapılan ithalat yaklaşık 129 milyon dolar olarak görünmektedir. 13 Ancak son zamanlarda yapılan çalışmalar Türkiye nin asıl ticaretinin KBY ile olduğunu göstermektedir. 14 Türkiye nin Irak ın geri kalanında beklenen ekonomik atılımı yapamamasının ardında büyük ölçüde Maliki nin engellemelerinin önemli bir rol oynadığı söylenebilir. Fakat yine de Türkiye nin Iraklı Kürtler ile ekonomik ilişkilerini gözden geçirmesine ve enerji politikasını değiştirmesine neden olan gelişme 2011 yılının Kasım ayında yaşanmıştır. Dünyanın en büyük petrol şirketi olarak kabul edilen Exxon Mobil in Irak hükümetinin tüm itirazlarına rağmen tartışmalı bölgede Kürdistan Bölgesel Hükümeti ni muhatap alarak bir petrol anlaşması imzalaması Türkiye için dönüm noktası oldu. Bu tarihe kadar KBY de yaklaşık 40 kadar küçük ve orta ölçekli petrol şirketi faaliyet gösteriyordu. Fakat dünyanın en büyük şirketinin bölgeye girmesinin hemen ardından diğer petrol şirketlerinin de bölgeyle ilgilenme haberleri gelmeye başladı. Başlangıçta Irak hükümetinin itirazları bazı büyük çaplı şirketlerin hareket etmemesine neden olsa da kısa sürede diğer büyük şirketlerin 93

5 Türkiye açısından Kerkük te olası bir çatışma Türkmenlerin geleceği ve olası bir çatışmanın Irak ın geri kalanına yansıması sonucunda ortaya çıkabilecek parçalanma nedeniyle önemlidir. Exxon Mobil i izleyeceği belli oldu. Bu tarihten sonra hızla diğer çokuluslu petrol şirketlerinin Kuzey Irak a gireceğinin kesinleşmesi Türkiye için yeni bir stratejik enerji kararı almasına neden oldu. Uzun süreden beri Türkiye nin küçük çaplı özel şirketleri Kuzey Irak ta enerji kaynaklarını işletmelerine rağmen Türkiye resmi olarak KBY deki enerji ilişkilerinden uzak duruyordu. Exxon Mobil in KBH ile yaptığı anlaşmadan sonra ise Türkiye iki yönlü bir karar aldı. Bu kararın bir yönü Türkiye ile Kuzey Irak arasında yeni bir boru hattı inşa edilerek Kuzey Irak tan petrol ve doğal gazı Türkiye ye ve oradan dünyaya taşımaya yönelikti. Kararın ikinci boyutu ise Türkiye nin resmi enerji şirketlerinin Kuzey Irak a girmesiydi. 15 Türkiye, Irak hükümetinin kara listesine girmemek için bu sorunu BOTAŞ altında yeni bir şirket açarak çözmeye çalıştı. Bu karar hala uygulamaya geçirilmese de Neçirvan Barzani nin ziyaretleriyle de görüldüğü gibi Türkiye açıkça siyasi olarak Kuzey Irak taki yeni enerji devrimini desteklemeye başladı. Yıllar boyunca Kerkük petrollerine ve KBH nin petrol konusundaki konumuna, bağımsız Kürt devletine giden yolda önemli unsurlar olarak gördüğü için karşı çıkan Türkiye nin stratejik ve ekonomik nedenlerle bu politikadan vazgeçmesi Irak merkezi hükümeti ile ilişkilerin daha da gerilmesine neden oldu için Beklentiler 2012 nin kötü mirasıyla yeni bir yıla girilirken Türkiye-Irak ilişkilerinin geleceği hakkında iyimser olmak güç olacaktır için Türkiye-Irak ilişkilerini etkileyecek faktörler olarak şunlar sayılabilir:

6 - 1. Irak ta Nisan 2013 te Yapılması Beklenen Yerel Seçimler: Irak parlamentosunun aldığı karar uyarınca 20 Nisan 2013 te KBH ve Kerkük dışındaki 14 vilayette Vilayet Meclisi seçimleri yapılması beklenmektedir. 16 Bu seçimler hem ülke içindeki güç dengesinin belirginleşmesi hem de özellikle tartışmalı bölgeler deki durumun netleşmesi açısından önemli olacaktır. Vilayet Meclisi seçimlerinde ortaya çıkacak tablo özellikle Musul, Selahattin ve Diyala vilayetleri bağlamında KBH-Bağdat ilişkilerini yeni bir aşamaya taşıyacak olması açısından önemli olacaktır. Seçim sonucunda yeni Vilayet Meclislerinin oluşması bu şehirlerdeki güç dengesinin başkentten yana mı yoksa Maliki karşıtı gruplardan yana mı olacağını gösterecektir. Fakat daha önemlisi, bu bölgeler seçimden önce ciddi bir çatışma ve güvenlik sorunuyla karşı karşıya kalabilirler. Daha önceki seçim öncesi tecrübelerin de gösterdiği üzere Irak ta birbirini sindirmek isteyen siyasal partiler dolaylı olarak şiddet sarmalıyla ilişkili hale gelebilmektedir. Bunun yanı sıra tartışmalı bölgeler de Kürtler ile merkezi hükümet arasında seçimin öncesinde yeni ve hatta geçmişte olduğundan daha şiddetli olaylar küçük ve orta çaplı çatışmalar yaşanması mümkündür. Nitekim Kasım ve Aralık 2012 de Diyala, Selahattin ve Kerkük üçgeninde Irak ordusu ile peşmergeler arasında yaşanan küçük çaplı çatışma ve mücadeleler bu olasılığın küçümsenmemesi gerektiğini göstermektedir. Bu olayların ardından Türkiye ile Irak merkezi hükümeti arasındaki ilişkilerin gerilmesinin de gösterdiği gibi gelecekte bu türden gelişmelerin yaşanması Türkiye-Irak ilişkilerini daha da gerginleştirecektir. Son günlerde Kerkük ve civarında yaşanan gelişmelerin de ortaya koyduğu gibi Türkiye, Irak ın yeni bir çatışmaya sürüklenmesinden ciddi rahatsızlık duymaktadır. Bu nedenle Irak ın bu bölgelerindeki yerel seçim sonuçlarının yaratacağı yeni siyasal dengeler ve seçim öncesi/sonrası çatışmalar iki ülke arasındaki gelişmeleri etkileyecek en önemli faktörlerden birisi olacaktır. Ayrıca, Maliki nin yerel seçimlerden güçlenerek çıkması 2014 te yapılacak genel seçim öncesinde kendisini daha fazla güvende hissetmesi ve Türkiye ye karşı daha sert bir söylem kullanmasına neden olabilir. 2. Enerji İlişkileri: 2013 büyük bir olasılıkla Türkiye-Irak enerji ilişkilerinde bir dönüm noktası olacaktır. Türkiye, Irak ın yeniden inşası sürecinde enerji ilişkilerine önem verse de şu ana kadar resmi olarak TPAO nun ancak bazı sahalarda kazanımlar elde ettiği görülmektedir. Fakat 2013 ün özellikle Türkiye nin Kuzey Irak ta enerji yatırımlarına resmi olarak başlayacağı yıl olması beklenebilir. Hâlihazırda faaliyet gösteren özel şirketlerin yanı sıra Türkiye nin resmi petrol şirketinin Kuzey Irak ta boy göstermeye başlaması Ankara-Bağdat ilişkilerini yeni bir gerginlik aşamasına taşıyabilir. Buna, planlanan boru hattının eklenmesi kısa vadede çok güç görünmektedir. Fakat Türkiye nin KBH ile doğrudan petrol ilişkisine geçme kararı Kürtleri kuvvetlendireceği gibi Bağdat ta tehlike çanlarının çalmasına neden olacaktır. Bu nedenle 2013 te ilişkileri belirleyecek en önemli faktörlerden birisinin enerji boyutu olacağı söylenebilir. 95

7 3. Bölgesel Gelişmeler: İki ülke arasındaki ilişkilerin gerilmesinin en önemli nedenlerinden birisi de Ankara ve Bağdat ın Suriye konusunda açıkça farklı ve hatta zıt politikalar izlemesidir. Türkiye, Beşar Esad Yönetimi nin baskıcı ve halkını katleden politikalarına karşı muhalefetin yanında yer alırken Maliki hükümeti Esad Yönetimi ne destek vermektedir. Hatta İran ın Suriye ye yardım için açıkça Irak ı kullandığı ileri sürülmektedir. 17 İki hükümet arasındaki Suriye konusundaki uzlaşmazlık 2013 yılında daha da güçlenerek sürecektir. Özellikle Esad Yönetimi nin devrilmesi halinde Suriye de ortaya çıkabilecek yeni durum iki ülke arasındaki ilişkileri daha da gerecektir. Suriye deki çatışmaların artması tüm bölgeyi gererken, Ankara-Bağdat ilişkilerinin bundan uzak kalması mümkün görünmemektedir. Dahası, Suriye de yaşanabilecek ani bir kırılma ve çöküş aşamasında iki ülkenin karşı pozisyonlar takınması ilişkileri kötüleştirecektir. Suriye nin yanı sıra altı çizilmesi gereken bir diğer faktör de İran-Türkiye ilişkileridir. Hiçbir ülke tarafından açıkça dile getirilmese de Irak ın içindeki siyasal dengelerin değişimi ve Ankara-Bağdat gerilimi Ortadoğu daki pek çok aktör tarafından Türkiye-İran ilişkilerinin bir parçası olarak algılanmaktadır. Irak ta 2010 yılında yapılan seçimi birincilikle tamamlayan Irakiye Listesi ne yakın partiler ve siyasetçiler Türkiye ye yakın olarak tanımlanırken pek çok Şii partinin ve koalisyonun da İran ın etkisinde olduğu kabul edilmektedir. Bu bağlamda Irak ın içinde yaşanan gelişmeler bir anlamda Türkiye ve İran arasındaki bölgesel rekabetin bir uzantısı olarak görülmektedir. Bu nedenle 2013 te Türkiye-İran arasındaki bölgesel rekabetin devam etmesi bir ölçüde Ankara-Bağdat ilişkilerini etkileyecektir. 4. Kerkük Sorunu: 2013 yılı Kerkük ün yeniden Irak ın ve Ortadoğu nun gündemine yerleşeceği yıl olabilir lerin ortasında gerek taşıdığı potansiyel çatışma riski gerekse nasıl çözüleceğine ilişkin çözüm arayışları nedeniyle pek çok kez gündeme gelen Kerkük, Türkiye için Irak politikasının en önemli konuları arasındadır yılında Kerkük ün gündeme gelmesi pek çok şekilde olabilir. Bu biçimlerden birisi Kerkük te seçimin yapılması ya da yapılmamasıyla ilişkili olacaktır. Kerkük te seçimin yapılmaması halinde 2009 yılından sonra ikinci kez şehirdeki duruma ilişkin çözüm şansı ertelenmiş olabilir. Açıkçası Kerkük te seçim yapılması bir ölçüde çözümün ilk adımını da oluşturabilir ya da daha büyük bir çatışmanın fitilini de ateşleyebilir. Şu anda Kerkük te seçim yapılması için düğümlenen nokta seçmen kütüklerine ilişkindir. Kürtler, seçimin yeni kayıtlara göre yapılmasını savunurken Türkmenler ve Araplar 2003 sonrasında şehre yerleştirilen Kürtlerin bu şehirde oy vermesine karşı çıkmaktadır. Bu sorun sadece seçime ilişkin bir anlaşmazlık değil gelecekte Kerkük ün kaderinin belirlenmesi için yapılabilecek bir referandumun da kaderini etkileyeceğinden şehrin nihai geleceğinin belirlenmesinde en önemli kilit noktasıdır. Bu durumda şehirde seçimin yapılması ya da yapılmaması şehrin kaderini etkileyebileceği gibi Ankara-Bağdat-Erbil ilişkilerinin kaderini de etkileyecektir. Kerkük te seçimin yanı sıra seçim öncesi veya sonrası yaşanabilecek çatışmalar da Türkiye-Irak ilişkilerini etkileme potansiyelini güçlü bir biçimde taşımaktadır. Özellikle Irak ordusu ile KBY ye bağlı peşmerge güçleri arasında yaşanacak olan çatışma durumu Türkiye yi rahatsız edecektir. Türkiye açısından Kerkük te olası bir çatışma Türkmenlerin geleceği ve olası bir çatışmanın Irak ın geri kalanına yansıması sonucunda ortaya çıkabilecek parçalanma nedeniyle önemlidir. Sonuç Türkiye-Irak ilişkilerinde sancılı geçen 2012 yılından sonra 2013 de pek olumlu sinyaller vermemektedir. Özellikle yapılacak Vilayet Meclisi seçimi sonucuna bağlı olarak ülkede yaşanabilecek gerginliğin Ankara-Bağdat ilişkilerine olumsuz yansıması güçlü bir olasılıktır. Buna karşılık 2013 ün özellikle Ankara-Erbil ilişkileri açısından olumlu gelişmelere sahne olması beklenebilir. Türkiye nin Kuzey Irak ta enerji alanında yapabileceği yeni atılımlar Türkiye ile Iraklı Kürtler arasındaki ilişkiyi yeni bir boyuta taşıyabilecek niteliktedir. Ancak yine de Türkiye nin hem Erbil hem de Bağdat ile ilişkilerinde nihai belirleyicinin istikrar olduğunu hatırlatmak yararlı olacaktır. Ankara, Kuzey Irak taki enerji çıkarları ne olursa olsun Kerkük ün statüsünde ülkeyi kaosa sürükleyecek bir gelişmeye olumlu bakmayacaktır. O 96

8 DİPNOTLAR Kuzey Irak ta gündem Suriye, Ey- 97