Ünite 7 YAZILI ANLATIM TÜRLERİ

Transkript

1 Ünite 7 YAZILI ANLATIM TÜRLERİ Yrd. Doç. Dr. Mediha Mangır Yazının bulunuşu, insanlığın ortak kültüründe, yaratım ve birikiminde başlı başına bir etken olmakla birlikte, insan soyunun gelişiminde önemli bir dönemeç olarak değerlendirilir. İnsanoğlu düşünen bir varlıktır. Düşüncenin bireysellikten sıyrılıp, toplumsal bir boyut kazanması söze dönüştürülmesine bağlıdır. Ancak söz kalıcı değildir, belleklerde belli belirsiz bir iz bırakır. Sözün bir düşünceyi, bir duyguyu yaymadaki gücü sınırlıdır. Düşüncelerimizi ve duygularımızı ancak karşımızdakine ya da karşımızdakilere anlatabiliriz. Sözlü anlatım, göndericinin geniş kitlelere ulaşmasında yetersiz kalır. Yazı, düşünceyi kalıcı kıldığı, sözü çevremizin dışına taşıdığı için önemli ve gereklidir. Yazı/yazılı anlatım türleri her türlü olay, düşünce, durum ve duyguları dili en güzel şekilde kullanarak, belli bir plan dâhilinde başkalarına ve yarınlara ulaştırmada kalıcılığı sağlamaya fırsat veren bir araçtır. 1

2 Dilin kullanım açısından yazılı ve sözlü olarak iki boyutundan söz edilebileceği gibi metinler de sözlü anlatım türleri ve yazılı anlatım türleri olmak üzere iki başlık altında değerlendirilebilir. 5. ve 6. haftalarda Sözlü Anlatım Türleri ayrıntılı olarak ele alınmıştı. Yaratıcı, Kurgusal Yazılar Düşünce ve Bilgi Aktaran Yazılar Form (Şekil/Resmî) Yazılar Bu başlıklardan Resmî Yazılar daha sonraki haftalarda değerlendirilecektir. Bu hafta 3 başlık altında değerlendirilecek olan Yazılı Anlatım Türleri üzerinde durulacaktır. Bir yazarın belli bir kurgu içinde yazdığı yazılardır. Estetik kaygı, yaratıcılık ve kurgusallık bu yazıların temel özellikleridir. Üslup ayırt edici bir öneme sahiptir. Yaratıcı, kurgusal yazılarda anlatım düz değil, dolaylıdır. Bu tür yazılarda bir sorun açık açık tartışılmaz; sergilenen olay veya durumlar üzerinden duygu, düşünce ve bilgi aktarımı gerçekleştirilir. 2

3 Düşünce ve bilgi aktarımı, bu yazılarda temel amaç değildir; ama olayların ve durumların gerisinde bilgi ve düşünce yer alır. Masal Roman Hikâye Masal Olağanüstü olayların anlatıldığı, zaman ve mekân özellikleriyle gerçeğe pek de uymayan, insanların yanında tabiat dışı (dev, peri,cin..) varlıkların da yer aldığı bir tekerleme ile başlayıp yine bir tekerleme ile biten kurgusal metinlere masal denir. bu tür yazılardandır. Masal Masallar genel olarak ikiye ayrılır: A. Halk Masalları Olağanüstü Masallar Gerçekçi Masallar Hayvan Masalları Masal Masallar genel olarak ikiye ayrılır: B. Sanat Masalları Geleneksel Üslup Korunarak İşlenmiş Halk Masalları Çağdaş Dille Yazılmış Masallar 3

4 Masal A. Halk Masalları 1) Olağanüstü Masallar: Olağanüstü olayları, kişileri anlatır. Bu masallar diğerlerine göre daha uzun, kişileri daha çoktur. Bu masallarda, insanların yanı sıra ejderha, peri, dev gibi tabiat dışı varlıklar yer alır. Masal A.Halk Masalları 2) Gerçek Masallar: Padişah, şehzade, kadı, tüccar, tüccar oğlan, yoksul kız gibi gerçek kişilerin başlarından geçen olayları anlatır. 3) Hayvan Masalları: Hayvan masallarında hayvanların kılık değiştirip insan rolünü alması söz konusudur. Masal B. Sanat Masalları Geleneksel Üslup Korunarak İşlenmiş Halk Masalları: Masalın geleneksel tavrını ve üslubunu bozmadan halk masalını kalıcı hale getirmek üzere kaleme alınır. Masal B. Sanat Masalları Çağdaş Dille Yazılmış Masallar Masal geleneğinden yola çıkarak yazarın hayal gücünün, üslubunun ağır bastığı masallardır. 4

5 Masal Masallar üç bölümden oluşur. 1) Döşeme: Giriş bölümüdür. Dikkat çekmek amacıyla tekerleme söylenir. Bu bölümün amacı dinleyici ve okuyucuyu masal dünyasına hazırlamaktır. Masal Masallar üç bölümden oluşur. 2) Gövde: Asıl olayların geçtiği bölümdür. 3) Sonuç: Bu bölümde Gökten üç elma düştü Onlar erdi muradına biz çıkalım kerevetine vb. sözlerle masal sonlandırılır. Toplumların tarih öncesi dönemlerinde olağanüstü güçler karşısındaki kahramanlıklarını, dış güçlerle olan mücadelelerini, kuraklık, göç, deprem gibi büyük yıkımlar karşısındaki tepki ve davranışlarını anlatan ulusal ve anonim ürünlerdir. lar, tarih öncesi dönemlere ait toplumları idare eden güçlerin serüvenlerini anlatan, anlatma esasına bağlı dil ürünleridir. Bu özellikleriyle roman, öykü, tiyatro, şiir gibi edebi türlere kaynaklık etmiştir. 5

6 lar düz yazı veya şiir biçiminde yazılabilir. Bazı bölümleri düz yazı, bazı bölümleri şiir şeklinde olanlar da vardır. Önceleri sözlü olarak yaşayan destanlar daha sonra yazıya geçirilmiştir. ların oluşumu üç aşamada gerçekleşir. Birinci aşama, tarihsel olayın ortaya çıktığı tarihsel dönemdir. Halkın belleğinde derin ve sarsıcı izler bırakan bir olay, zaman içinde gelişerek bir kartopu gibi büyür; farklı söyleyişlerle ve eklemelerle zenginleşir. İkinci aşamada ozanlar devreye girerler ve efsaneleşen olayları düşsel dünyalarında zenginleştirerek saz eşliğinde dillendirirler. Yazıya geçmediği için bu dönemde de büyüme devam eder. Son aşama destan geleneğini bilen bir destan şairinin destanın bütün varyantlarını elde ettikten sonra kendi dehasıyla yeniden yaratmasıdır. Türk destanları, Türklerin göçebe hayatı yaşamaları ve geniş bir coğrafyaya yayılmaları yüzünden Dede Korkut Kitabı metinleri dışında, ikinci aşamada kalmış, oluşumunu tamamlayamamıştır. 6

7 Yani bir destan şairi tarafından yazıya geçirilmemiştir. Bilinen yazılı destanlarımız ise daha çok İran, Arap, Moğol tarihçileri ile Bizans ve Batı kaynaklarından derlenmiş, oluşumundan çok sonra yazıya geçirilmiştir. Türk destanlarını İslamiyet ten önce ve sonrakiler diye ikiye ayırırsak: İslamiyet ten öncekiler; Yaratılış ı Saka ı (Alp Er Tunga, Şu) Hun-Oğuz destanları (Oğuz Kağan, Atilla) Köktürk (Bozkurt, Ergenekon) Uygur destanları (Türeyiş, Mani dinini kabulü destanı,göç destanı); İslamiyet ten sonrakiler ise; Manas Cengiz Han Seyyit Battal Gazi Danişmend Gazi Köroğlu i özellikler göstermesi itibariyle Dede Korkut Hikayeleridir. Dünya ları içerisinde İranlılara ait Firdevsi nin Şehnamesi Yunanlılara ait İlyada ve Odise Finlilerin Kalavela destanı türün önemli örnekleridir. 7

8 Ölçü ve kafiye gibi biçimsel kurallara uyularak yazılan ve dizelerden oluşan metinlere manzume denir. Manzumenin sanat değeri taşıyanlarına şiir denir. Bütün şiirlerde kafiye ve redif aranmaz. Öyle ki dizelerle kurulmayan, ölçüsü ve kafiyesi bulunmayan ve mensur şiir veya düz yazı şiir diye adlandırılan metinler de vardır. de dilin özgün ve farklı biçimlerde kullanılması söz konusudur. Dilin bütün incelikleri ve söyleyiş özellikleri hesaba katılarak yeni bağdaşımlar kurulur. Böylece duygu ve hayal dünyası zenginleştirilir. Sembol ve imajların yoğun olarak kullanılması şiiri diğer türlerden oldukça ayırt edilebilir duruma getirir. Ölçü ve kafiye şiirin ahenk unsurları olarak bilinir. Bunlar, şiirin hafızada kalmasını sağladığı gibi, ezberlenmesini de kolaylaştırır. Türk şiirinde ahengi sağlamak için iki çeşit ölçü kullanılmıştır. Hece Ölçüsü: Bir şiirin dizelerindeki hece sayısının eşitliğine dayanır. Hece ölçüsü çok eski dönemlerden beri şiirimizde kullanılan bir ahenk unsurudur. 8

9 Aruz Ölçüsü: Klasik şiirimizde kullanılmış olan ve günümüzde de bazı şairlerin tercih ettiği bu ölçü ses eşitliğine dayanır. Hecelerin açık veya kapalı, kısa ya da uzun olmasına göre kurulur. Serbest : Ölçü ve kafiyeye bağlı olmayan şiire, serbest şiir denir. Serbest şiirde, şiirin birimi dize değil cümledir; cümle de ses etrafında biçimlenir ve ritim şiirin önemli kurucu unsurlarından biri haline gelir. de şüphesiz konu da önemlidir. Konularına göre şiirleri sınıflandırırsak: Epik : Kahramanlık ve tarih konulu şiirlerdir. İlk epik şiirler, destanlardır. Bu nedenle epik şiirin, en eski şiir türü olduğunu söyleyebiliriz. Mehmet Akif Ersoy un, Fazıl Hüsnü Dağlarca nın, Nazım Hikmet in şiirlerini epik şiire örnek vermek mümkündür. Akıncı Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik; Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik! Ak tolgalı beylerbeyi haykırdı ilerle! Bir yaz günü geçtik Tuna dan kafilelerle Şimşek gibi bir semte atıldık yedi koldan. Şimşek gibi Türk atlılarının geçtiği yoldan. 9

10 Akıncı Bir gün dolu dizgin boşanan atlarımızla Yerden yedi kat arşa kanatlandık o hızla Cennette bugün gülleri açmış görürüz de Hala o kızıl hatıra titrer gözümüzde! Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik; Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik! Lirik : Aşk ve benzeri duyguları dile getiren şiirlerdir. in özü lirizmdir. Bu durumda şiir, esasında lirik bir türdür. İnsanoğlunun şiire duyduğu gereksinim, duygusal ve duyusal kimliğinden gelir. Lirik : Divan şiirinde Fuzuli yi, Nedim i; halk şiirinde Yunus Emre yi, Karacaoğlan ı, Aşık Veysel i; modern Türk şiirinde Yahya Kemal i, Cemal Süreya yı, Cahit Külebi yi lirik şiire örnek verebiliriz. Önceleyin Önce bir ellerin vardı yalnızlığımla benim aramda Sonra birden kapılar açılıverdi ardına kadar Sonra yüzün onun ardından gözlerin dudakların Sonra her şey çıkıp geldi 10

11 Önceleyin Bir korkusuzluk aldı yürüdü çevremizde Sen çıkardın utancını duvara astın Ben masanın üstüne kodum kuralları Her şey işte böyle oldu önce Cemal Süreya Dramatik : Bir olayı, durumu öyküleyen ve canlandıran şiirdir. Modern edebiyatta dramatik şiire ayrı bir tür olarak pek rastlamasak da Nazım Hikmet in Memleketimden İnsan Manzaraları kitabı bu türün başyapıtı olarak kabul edilir. Pastoral : Doğayı ve doğanın unsurlarını temel alan şiirlerdir. Halk şiirimizde ve Divan şiirimizde doğa çok önemli bir ögedir. Modern Türk şiirinde de doğanın anlatımına yer verilir. Abdülhak Hamit Tarhan, Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin de türün önemli örneklerini görmek mümkündür. Didaktik : Öğretici nitelikli şiirlerdir. Sadece bir konuda bilgi vermek için değil, okuru belirli bir düşünceye yönlendirmek, bir fikri savunmak ya da öğüt vermek amacıyla yazılan şiirler bu şiir türüne girer. Yusuf Has Hacib in Kutadgu Bilig adlı eseri, Nabi nin Hayriye si türün öne çıkan örnekleridir. 11

12 Satirik : Eleştirel niteliği ağır basan şiirlerdir. Çoğunlukla taşlama, hiciv, yergi öne çıkar bu tür şiirde. İmgeler, çağrışımlar, şiirin yarattığı etki geriye çekilir; akıl ve espiri gücü önem kazanır. Nef i, Ziya Paşa, Neyzen Tevfik, Orhan Veli bu türde önemli eserler vermiş şairlerdir. Hikâye / Öykü Yaşanmış ya da yaşanabilir olaylar öykü türünün konusunu oluşturur. Her öyküde belli bir olay, olayın geçtiği mekân(yer), olayın geçtiği zaman dilimi ve olayı gerçekleştiren kişiler (kişi kadrosu) bulunur. Bunlar hikâyenin önemli unsurlarıdır. Hikâye / Öykü Hikâyeler romana göre daha kısadır. Kahramanları bir ya da birkaç kişiden oluşur. Öykü kahramanlarının kişilikleri detaylarıyla verilmez. Yaşam serüvenlerinin tamamı yerine kısa bir bölümü anlatılır. Hikâye / Öykü Hikâyeler serim (giriş), düğüm (gelişme) ve çözüm (sonuç) olmak üzere üç temel unsur üzerine kurulmuştur. Serim bölümünde genellikle kişiler tanıtılır ve olaya başlamak üzere hazırlık yapılır. Düğüm bölümünde olay başlar ve nasıl gelişeceği ile ilgili merak duyulur, bu arada olayın düğümü atılır Çözüm bölümünde ise olayın düğümü çözülür, olay bir sonuca bağlanır ve merak giderilir. 12

13 Hikâye / Öykü Hikâye konusu bulmak için iyi bir gözlemci olmak ve çevrede görülenler üzerinde kısaca düşünmek yeterli olacaktır. Önemli olan ilgi uyandıracak konuları seçmektir. Bunun için seçilen hikâyenin konusunun ayrıntılarına, coşku ve ilgi uyandırmasına dikkat edilmelidir. Hikâye / Öykü Hikâyeler genellikle olay merkeze alınarak yazılır. Bu tür hikâyelere olay hikâyesi adı verilir. Mauppasant tarzı hikâye de denilen bu türde edebiyatımızın ilk başarılı temsilcisi Ömer Seyfettin dir. Bir başka hikâye türü ise durum hikâyesi dir. Çehov tarzı olarak bilinen durum hikâyelerinde yaşamdan parçalar verilir. Hikâye / Öykü Duygu, düşünce, kişisel ve sosyal durumlar yaşamdan kesitler halinde verilir. Amaç bir olayı anlatmak değil, bir anı, bir hareketi ve tezi duyurmaktır. Memduh Şevket Esendal, Sait Faik Abasıyanık, Sabahattin Ali bu türde eser vermiştir. Hikâye / Öykü Hikâye Türk edebiyatına Tanzimat döneminde girer. Batı tarzı ilk hikâye örneklerini Emin Nihat verir. Onun Müsameretname adlı eseri hikâye türünün, bizdeki ilk örneği kabul edilir. Ahmet Midhat Efendi nin Letaif-i Rivayat ı edebî özellikler bakımından dikkate değerdir. 13

14 Hikâye / Öykü Servet-i Fünun edebiyatında Halit Ziya, Mehmet Rauf; Milli Edebiyat döneminde Ömer Seyfettin, Reşat Nuri Güntekin, Refik Halit Karay önemli hikâye yazarlarıdır. Cumhuriyet döneminde ise Memduh Şevket Esendal, Sait Faik Abasıyanık, Cevat Şakir Kabaağaçlı, Ahmet Hamdi Tanpınar, Necati Cumalı, Tarık Buğra, Orhan Kemal, Sabahattin Ali gibi sanatçılar bu türde başarılı olmuştur. Roman Roman, özünde hikâye etme metodunun yer aldığı bir eser türüdür. Çeşitli tanımları yapılmıştır. Genellikle Yaşanmış veya yaşanması mümkün olayları anlatan uzun yazılara verilen ad olarak değerlendirilir. Roman Roman ögeleri olay, kişiler, mekan ve zaman dır. Roman belirli bir olay etrafında gelişir ve olaylar ayrıntılarıyla anlatılır. Romanda ana olayın yanı sıra yan olaylar da vardır. Çoğu zaman romanın geniş bir kişi tablosu vardır. Roman Kişiler ayrıntılı olarak tanıtılır. Kişilerin karakter özellikleri ruhsal betimlemelerle birlikte verilir. Romanda zengin betimlemelerle çevre, mekânlar tanıtılır. Romandaki olaylar, bir plana bağlı kalınarak anlatılır: 14

15 Roman Serim (giriş): Romanda anlatılacak olaya giriş yapılan bölümdür. Düğüm (gelişme): Olayın gelişip açıldığı bölümdür. Bu bölümde olaylar ayrıntılı olarak verilir. Çözüm (sonuç): Romandaki olayların açığa kavuştuğu, düğümün çözüldüğü, yani sonuca bağlandığı bölümdür. Roman Romanın çeşitli türleri vardır: Romantik Roman: Kişilerin duygularını, arzularını, düşüncelerini yalnızca kendilerine ait, içten gelen doğal ve gerçek olgular gibi aktaran romanlardır. Aşk Romanı: Özünde aşkın yer aldığı olayları anlatan romanlardır. Roman Romanın çeşitli türleri vardır: Toplumsal Roman: İnsan yaşamının sınırsız kültür birikimi içinde yer alan ve insanı derinden etkileyen toplumsal, siyasî vb. olayları anlatan romanlardır. Roman Romanın çeşitli türleri vardır: Nehir Roman: Bir olayın, geniş zaman diliminde geçtiği çağı, bir toplumun geniş bir görünümünü veren çok uzun romanlardır. Töre Romanı: İnsanların toplumsal davranışlarını, adetlerini, gelenek ve göreneklerini ön plana çıkararak anlatan romanlardır. 15

16 Roman Türk edebiyatında Tanzimat öncesinde roman yoktur. Romanın yerini tutan mesnevi ve halk hikâyesi gibi türler vardır. Ancak Tanzimatla birlikte Batı edebiyatından roman gibi yeni türler edebiyatımıza girmiştir. Kamil Paşa nın Fransızca dan çevirdiği Telemak edebiyatımızdaki ilk çeviri romanıdır. Roman Şemsettin Sami nin Taaşşuk-u Talat ve Fitnat ı edebiyatımızın ilk romanıdır. İlk edebî roman ise Namık Kemal in İntibah ıdır. Milli edebiyat ve Cumhuriyet döneminde de romanın başaralı örnekleri verilmiştir. Sahnede oynanmak, canlandırılmak üzere yazılan metinlere tiyatro eseri denir. Bütün edebiyat türleri okunmak veya dinlenmek için yazıldığı halde, tiyatro eseri sahnelenmek için yazılır. bir gösteri sanatıdır. binalarının içinde oyunların sergilendiği yere sahne dendiği gibi, tiyatro oyunlarının küçük bölümlerine de sahne denir. Bir tiyatro oyununda çok sayıda sahne bulunur. Bu sahneler, bir oyunun perde adı verilen büyük bölümünü oluşturur. Türk su iki bölüme ayrılır. Geleneksel Türk su, Modern Türk su 16

17 Geleneksel Türk su Geleneksel Türk su denince akla köy seyirlik oyunu, meddah, karagöz, orta oyunu gibi oyunlar gelir. Geleneksel Türk su nda güldürü ön plandadır. Şive taklitleriyle güldürü ögesi sağlanır. Genellikle sahnesiz bir tiyatrodur. Geleneksel Türk tiyatrosu yazılı bir metne dayanmaz. Geleneksel Türk su Karagöz, deriden yapılan ve tasvir adı verilen bir kısım şekillerin (insan, bitki, hayvan) arkadan tutulan bir ışık yardımıyla beyaz bir perde üzerine yansıtılmasına dayanan gölge oyunu dur. Baş kahramanları Karagöz ve Hacivat tır. Bunların dışında Tuzsuz Deli Bekir, Beberuhi vb. tipler vardır. Geleneksel Türk su Meddahlık, tek bir kişinin oynandığı geleneksel oyundur. Oyunu oynayan kişiye meddah denir. Bu oyunun sahnesi yoktur. Meddah yüksekçe bir yere çıkarak anlattığı hikâyelerdeki kişileri taklit ederek canlandırır. Geleneksel Türk su Orta Oyunu, Birçok bakımdan karagöze benzeyen ama canlı oyuncularla oynanan oyundur. Seyircilerin çevrelediği boş, meydanlık bir alanda oynandığı için bu ismi almıştır. Baş kahramanları Kavuklu ve Pişekar dır. 17

18 Modern (Çağdaş) Türk su Türk halkı Batı modelinde tiyatroyla azınlıkların sunduğu tiyatro gösterileri yoluyla büyük ölçüde tanışmıştır. Ancak Batı tiyatrosunun Türk kültürüne tam anlamıyla aktarılması Tanzimattan sonra olur. Modern (Çağdaş) Türk su Çağdaş Türk tiyatrosuna ilk önemli adım 1860 da yapılan Gedikpaşa su ile atılmıştır de bu tiyatroyu kiralayan Güllü Agop, 1868 de Osmanlı su adlı bir topluluk kurarak Türk yazarlarına ve Türkçe oyunlara yönelmiştir. Modern (Çağdaş) Türk su Osmanlı su nda Tanzimat edebiyatını ünlü şair ve yazarlarının yapıtları sahnelenmiştir. İlk yerli tiyatro eseri Şinasi ye aittir. Şinasi nin Şair Evlenmesi nden sonra Namık Kemal in Vatan Yahut Silistresi gelir. Modern (Çağdaş) Türk su 1914 yılında ise Darülbedayi kurulur. İlk Türk-Müslüman kadın sanatçısı olan Afife Jale de sahneye ilk kez Darülbedayi de çıkmıştır. 18

19 Modern (Çağdaş) Türk su yu Türkiye de çağdaş bir sanat alanına dönüştürme yolundaki ilk büyük katkı ünlü tiyatrocu ve sinemacı Muhsin Ertuğrul dan gelmiştir. Bugünkü Türk tiyatrosunun temellerini atmıştır. Cumhuriyet döneminde ise Haldun Taner in Keşanlı Ali ı adlı oyunu büyük yankı uyandırmıştır. Türleri: Trajedi: Acıklı ve hüzünlü olayları anlatan, konusunu tarihten, mitolojiden alan tiyatro eseridir. Kahramanları tanrılar, tanrıçalar ve soylu kimselerdir. Türleri: Komedi: İnsanların ve olayların gülünç yönlerini anlatan, seyircileri güldürürken düşündüren tiyatro eseridir. Konusunu günlük yaşamdan alır. Türleri: Dram: Acıklı ve gülünç olayları birlikte anlatan tiyatro eseridir. Trajedi ile komediyi bir araya getiren tiyatro çeşididir. Konusunu günlük yaşamdan ve tarihten alır. 19

20 TEŞEKKÜRLER 20