YOLSUZLUK ,, ÜZERİNE'.EKONOMETRİK :BİR ÇALIŞMA. İpek ÖZKAL SAYAN Mustafa KIŞLALI

Transkript

1 YOLSUZLUK,, ÜZERİNE'.EKONOMETRİK :BİR ÇALIŞMA İpek ÖZKAL SAYAN Mustafa KIŞLALI ijzet: Yolsuzluk ilk çağlardan beri insanlığın temel sorunlarından birisi olmuştur. Ancak yapılan araştırmalarda konunun bilimsel boyutuna değinilmemiş. tartışmalar daha. çok s.kandallar üzerinden yür'ütalmüştar.bu makalede amaç yolsuzluğun etml!;nlerini kişisel. ijrgiitsel ve toplumsalolarak sı,nırlayıp. -bunlardan "toplumsal" olanların yolsuzluk ile ne derecede ilgili olduğunun ampirik olarak Belirlenmesidir. Ayrıntilı olarak gerçekleştirilen ekonomik araştırma, yolsuzluk yazını ve uluslararası kuruluşların savlarının aksine. kamu harcamaları büyüdükçe. o ülkedeki yolsuzluk düzeyinin düştağünü. gijatermektedir. Küresellf#Şme ve ekonominin büyüklüğü ilejlolsuzluk arasında da bir i lişki çıkmamaktadır. Öte yandan, kişi başına gelir, gelişmişlik düzeyi, cinsiyet gelişimi ve eğitim düzeyinin yüksek olduğu ülkelerdeyolsuzluk düşük çıkmaktadır. B,una karşın gelir dağılımındaki eşitsizliğin ve enflasyonun yolsuzluk üstandeki.olumsuz etkisi yolsuzluk yazınının ijn~rdiği kadar güçlü değildir. / Anllhttır Sllıeülder: Kamu yijnetimi. )'fjlsuzlu/c, küreselleşme. kamu büyüklüğü. gelir düzeyi. gelişmişlik düzeyi so~ında başta Türkiye olmakozere pek çok ülkenin siyasal tanışma gündeminin bit npmaralı maddesini politikacıların ve kamu yöneticilerinin 'yolsuzluklan oluşturmuştur. Son yıllarda yolsuzlukla mücadele konusunda gerekli önlemlerin alın~ğına, yasal düzenlemejerin yaptlacağına ilişkin hükümlere hemen hemen tüm hüldlmet programlarında rastlamak olanaklıdır. Bunun nedeni. ise, küreselleşmenin dünyada kamu bürokrasilerini yolsuzluk potansiyeli ya da fırsatı içeren dizgeler olarak ilan et!ilesidir. Golişmiş ülkelere oranla az gelişmiş ülkelerde yönetsel yolsuzluğun daha büyük bir sorun olduğuküreselleşme taraftarlarının iddialarından birtanesidir. Ancak, gerek akademik dünya<ia:gerekse medyada konunuıl bilimsel yönüyle ilgilenitmemekte; yolsuzluk tartışmaları daha çok skandallar üzerinden yürütülme~ir.. Bu bağlamda hem Türkiye'de, hem de diğer Ülkelerde yapılan pek çok yolsuzluk araştırmasının güvenirliğine kuşkuyla yaklaşmak gerekmektedir. Çünkü yolsuzluk tanımı gereği ortaya çıkarılması ve laip.ıtlanması oldukça zor bir davranış.türüdur. Bununla beraber sadece kamuoyiına yansıyan yolsuzluk olayları- ' * Araş. GlSr., Ankara üniversitesi SBF. - Doktora OArencisi. Ankara Oniversitesi SBF. A",,,,. Jdluai DergisI, ebı 37Sq' 2 Hııdr1Ul201J4, s. 31-SIJ.

2 32 Amme Idaresi Dergisi nın sıklığına bakarak, ancak çok sınırlı bir şekilde, bu davranış türünün yoğun luğu ile ilgili değerlendirmeler yapılabilmektedir. İşte bu ve bunun gibi neden lerden ötürü yolsuzluk konusunda bir araştırma yapmak araştırıcı sorunları beraberinde getirmektedir. Bu sorunlar göz önüne alınarak, bu makalede değinilecek olan yolsuzluk a raştırmasının rılmıştır. ' için birtakım kapsamı yolsuzluğun yalnızca toplumsal etmenleriyle sınırlandı YOLSUZLUK KAVRAMıNıN TANıMı Yolsuzluk; kötüye kullanma ve kuraldışılık anlamlarını ifade etmektedir. İn gilizce yazında ise "corruption" olarak kullanılan bu kavram, bozulma, çürüme ve doğru'yoldan sapma anlamına gelmekte ve kamu yönetiminin diğer olumsuz niteliklerini de -bürokrasinin siyasallaşması, yazçizcifik gibi- kapsayan bir bi çimde kullanılmakt3dır (Çulpan, 1980: 31). Kamu Yönetimi Sözlüğü'nde ise yolsuzluk "1- Yolunda yapılmayan, kurala aykırı, uygunsuz, usulsüz iş ve dav ranışlar,2- Hukuksal ve sosyolojik anlamda, kamusal görev, yetki ve kaynakla rın toplumsal düzenin temelini oluşturan hukuksal ve sosyal norm ve standartla ra aykırı olarak özel çıkarlar için kullanılması"dır (Bozkurt vd., 1988: 264). Bu bağlamda yolsuzluk kavramı'en geniş anlamıyla; "bir kamu yetkisinin kural dışı ve amaç dışı kullanımıdır.'~ (Emre, 2003: 222) Bir kamu yetkisinin kişisel çıkar sağlamak amacıyla kullanılması biçiminde kendini gösteren bu tür yolsuzlukla elde edilenin mutlaka parasalolması ya da maddi değer taşıması gerekmemek tedir. Sağlanan çıkar maddi ya da parasal bir boyut kazandığı' zaman ceza yasa larında' tanımlanmış olan rüşvet ve benzeri suçlar işlenmiş olur. Ancak yolsuz luğun tek biçimi bu değildir; siyasal ya da toplumsal itibar kazanmak ve psiko lojik doyum sağlamak için kamu yetkisinin kural dışı ve amaç dışı kullanımı da yolsuzluk kavramı içinde değerlendirilmelidir (TOBB, 2000: 1"14, 115). Başka bir açıdan yolsuzl~k kavramını' "kamu görevlilerinin konumlarından kaynaklanan kamusal yetkilerini maddesel ya da maddeselolmayan özel amaçları için yasal düzenlemelere aykırı bir biçimde kullanmaları" (Berkman, "1983: 17) olarak taı:ıımlamak ve yolsuzluk kavramını siyasal ve yönetsel yolsuzluk 0-, larak iki başlık altında ele almak mümkündür. Bu tanıma göre y'olsuzluk kav-, 'ramı, özünde kamu görevi, kamu hizmeti, kamu gücü ve yetkisi olgularını içermektedir. Kamu görevi ve hizmeti ise kamu gücü ve yetkisini kapsamaktadır. Kamı:ı gücü ve yetkisi kavramı da günümüz toplumlarında siyasal işlevlere ve yön~tsel işlevlere ilişkinolarak genelde iki düzeyde kullanılmaktadır. 1) Siyasa. yapımında, örneğin yasaların yapımında ve 2) Siyasa uygulamasında. Örneğin yasaların, hükümet politika ve programlarının kamu bürokrasisi tarafından uy-, gulanmasında. İşte bu açıdan bakıldığında yolsuzluğu iki ana sınıfa ayırmak 0- ' lanaklıdır. Siyasal yolsuzluk "siyasal işlevlere ilişkin kamu yetkisinin, siyasal yönetim ya dasiyasa yapımı sürecinde çıkar gözetilerek, yasal düzenlemelere

3 Yolsuzluk Üzerine Ekonometrik Bir Çalışma 33 aykırı bir biçimde kullanılması"dır (Berkman, 1983: 17, 18). A. Heidenheimer'in verdiği örnekte olduğu gibi eğer bir çıkar kümesinin kendisine' sağladığı menfaat karşıbğında bir parlamenter, bir yasa,taslağı üzerinde etkide bulunmaya yönelirse yada iktidardaki bir siyasal parti siyasal gücü ve yetkisini sadece partinin ve yandaşlarının çıkarlarını gözetecek biçimde kullanıesa ortaya siyasal yolsu~luk çıkmaktadır (Heidenheimer, 1970: 367). Ancak, yolsuzluk sözcüğü yalnızca siyasetçilerin ~lli tür davranış ve eylemlerini niteleyen bir terim olarak kullanılmamaktadır. Esas olarak yönetsel kadro. ların ya da kamu bürokrasisi üyelerinin tay ır ve tutumlarını kapsayacak bir biçimdeanlaşılmaktadır. Başka bir 4eyişle, yolsuzluk.sözcüğünün içerdiği anlam yönetim kadrolarında bulunan kişiler için çok daha' yaygın bir biçimde kullanılmaktadır (Şaylan, 1915: 91). Bu açıdan bakıldığında "yönetsel işlevlere ilişkin kamu yetkisinin kamu yönetimi ya da siyasa uygulama sürecinde çıkar gözetilerek yasal düzenlemelere aykırı 9larak kullanılması yönetsel yolsuzluk ola.. rak tanımı~ir." (Berkman, 1983: 18) Örneğin, bir memurun bir çıkar ~arşılığında, çıkar sağlayan kişi ya da kişilere ayrıcalıklı bb; işlem yapması' yönetsel yolsuzluktur (Berkman, 1983: 18). Siyasal yolsuzlukta siyasal yöneticilerin, yönetsel yolsuzlukta ise kamu bürokrasisinde ç~lışanların "baş aktörler"olduğu ileri sürülmektedir. Hem siyasal, hem, de yönetsel işlev ve görevleri olan bakanların ise heriki tür yolsuzluğa ka.. nşabilmelerinin olanaklı olduğu belirtilmektedir (Berkman, 1983: 18)~ Yolsuzlulun Etmenleri Bir ülkede yolsuzluk olgusunu etkileyen pek çok etmenden söz etmek olanaklıdır. Ancak, bu etmenleri bireysel, örgütsel ve toplumsalolarak sınıflandırma~ mümkündür. Bunlardan ilki, yani kişisel etmen insan doğasıyla ilgili bir unsurdur."dürüst insan" kavramı, bünyesinde bilimsellik.öğesi taşımasa da aslında her dönemde ve her toplumda atıf yapılan bir kavram olagelmiştlr.örneğin, insanların dürüst ve güvenilir'olmadığı zaman yönetim ve siyasikurumların birçok problemle karşı karşıya kalacakları iddia edilmektedir (Ankara Ticaret Odası, 2001: 52). Organizasyonda iletişimin sağlanarnaması, bilgi akışının tam olarak gerçekleşmemesi ve organizasyondaki diğer değerlerin (tutarhhk, süreklilik vb.) varlığını yitirmesi bu sorunlardan birkaç tanesidir.yolsuzluk olgusunun, aslında genelolarak iki nedeninin olduğu ileri sürülmektedir: Bunlardan ilki, insanın doğasına özgü nedenlerdir. Günümüzde insanlara yalnızca dürüst görundükleri için önemli işler emanet edil~emektedir. İkincisi ise, bugün içinde bulunulan sistemin doğasına ilişkin nedenlerdir. BugÜQ.kü koşulların yetersizliği yüzünden, genellikle "yolsuzluk yapan insanlar bunu içselleştirmektedirler ve yaptıkları yolsuzluğun gerekçelerini bulmakta ve bu durumu kendilerine göre meşrulaştırmaktadırlar (Ankara Ticaret Odası, 2001: 52). Böylece, yaptıkları yolsuzluklara haklı bir neden bulup kendi vicdanlarını da rahatlatmaktadırlar ~

4 34 Amme Idaresi Dergisi Örgütsel etmenlere gelince bunun yolsuzluk olaylarının ortaya çıkmasında oldukça büyok bir rolü olduau ileri sürülmektedir. G. Caiden'e göre "sorun or ganizasyonu oluşturan bireylerin hatalarından kaynaklanmaz, aksine organizasyonun sistematik hataları bireyleri yolsuzluklarından dolayı suçlu gösterir." (Caiden, 1991: 490) Öncelikle bir kamu kuruluşunun işlevleri ve kararları kişiler ya da kümeler için ekonomik deaer taşıyor ya da ekonomik fırsatlar yaratıyorsa yolsuzluaa konu olma olasılıaı artacaktır (Berkman, 1983: 42). Örgütün yapısı ile ilgili olan etmenleri incelediaimiz zaman ise yolsuzluk olgusu ile ilgili olarak kuqıluş i çindeki yetkinin daaılış biçiminin oldukça önemli olduaunu görürüz. Yetkilerin ' örgütsel kademeler arasında daaılım biçimi hangi basamakta ne tür kararların verilebileceaini ve bunların nasıl denetleneceaini belirler. Bu belirleme de yolstizluaun oluşumunu etkiler (Berkman, 1983: 43).Yetkinin daaılış biçimi gibi karar biçimi de yolsuzluk ilişkilerinin oluşumunda önemli bir roloynar. Örgütün işlevlerine ilişkin süreç ve kararlar programlandıaı ölçüde kamu görevlisinin seçenekler karşısında izleyeceai rol belirlenmekte, takdir yetkisi azalmakta ve üzerindeki bürokratik denetim olanaaı artmaktadır (Tekeli ve Şaylan, 1974: 44).! Örgüte ilişkin bir başka etmen "örgütün sabıkasının" ya da söz kon usu kuruluşta açıaa çıkmış yolsuzluk olaylarının bulunup bulunmamasıdır (Berkman, 1983: 45). Bir yolsuzluk olayının ortaya çıkarılması o kuruluşta çalışan kamu görevlileri için '~caydıncı" nitelikte bir örnektir. Yakalanma olasıhaının yüksek olduaunu göstermektedir. Bu açıdan, açlaa çıkmış rüşvet olaylarının bulunması, örgütteki görevlilerin yolsuzluk yapma olasılıaını azaltıcı bir etken gibi. görünmektedir. Ancak bu konuda bir genellemeye varmak zordur. ÖrneAin ihalelerde, gümrüklerde, tapu dairelerinde ya da sürücü ehliyet sınavlarında zaman zaman rüşvet olaylarının ortaya çıkarılmasına karşın, buralarda rüşvetin devam ettiai ileri sürülmektedir. AçlAa çıkan rüşvet olayları sonucunda ise yeni rüşvet biçimleri ve ilişkilerinin geliştirildiai belirtilmektedir. ÖrneAin aracılar kullanılmakta, iletişimde yeni işaretler' v~ simgeler oluşturulıpakta, para yerine, daha deaişik araçlar ile ödeme yapılmaktadır (Berkman, 1983: 45).. Bazı alanlarda kamu tarafından alınan kararlann gizliliai istisna olarak kabul edilirse, örgütün genelolarak dışa kapalı olması ve hiyerarşik bir yapı içinde çalışması, yolsuzluaun ortaya çıkmasının en önemli nedenlerinden birisidir. Yönetimde gizlilik ve dışa kapalılık olarak ifade edilen statükoculuaun, kurumlar i çindeki yolsuzlukların saklanmasına ortam hazırlamakta ve vatandaşı bürokrasi karşısında savunnıası~ ve güçsüzduruma getirmekte olduau ileri sürülmektedir (Eryılmaz, i 994:44)~Bu davranışlar ise kamu yönetiminde ortaya Çıkan aksaklıkların düzeltilmesine'engel olmaktadır (Çoban,I 999; 5).,

5 Yolsuzluk Ozerine Ekonometrik Bir Çalışma 35. YolsuzluktaToplumsal Et~enler \ Yolsuzluk, toplumsal bir olaydır. Bu yüzden özellikle toplumsal düzenin bozulduğu zamanlarda iyice yqzeye ç~kmaktadır. Büyük ekonomik' krizler ve savaşlar toplumun dengesinialtüst.etmekte, denge bozukluklan özeııikle paranın deaerini geniş ölçüde etkilemektedir. Enflasyon ile bir yandan, m.emur sınıfının gelirleri düşerken, diaer yandan, büj'ük sermaye gittikçe güçlenmektedir. Gelirlerdeki. dengesizliklerin artması durumu böylece be,raberinde yolsuz~uk olaylannı da getirmektedir (Mumcu,.ı 985: 18).. Toplumsal yapı içinde yolsuzluk olgusunu belirleyen deaişkcmlerin başında gelişmişlik düzeyi ya da başka deyişle potansiyel kaynaaın büyülelüaü ve top-' lumsal daadım biçimi gelmektedir. Ekonomik kaynakları kuııanma fırsatlannın kıtlıaının yolsuzluau teşvik ettiai ileri sürülmek~dir. ÖmeAin, fırsatların kıthaı. ve ekonomik gelişmenin yetersiz oluşu, kıt fırsatlan kullanma için rüşvet vermeyi teşvik ederken, kendisi ve ailesinin daha iyi yaşamaôıasllıaının var olması, memurun rüşvetalmasınaneden olmaktadır (Tekeli, Şaylan, 1974: 103).' Toplumsal deaişkenler arasında sayılabilecek olan bir başkaetmen yolsuzlu Aa karşı geliştirilen denetiııı mekanizmalar. ve bunların etkinliaidir. Basın, kamuoyu, baskt gruplan, siyasi partil~r, yasama, yflrqfme, yargı gıbi kurumlar yolsuzluk olasıhaınl ve yolsuzluk üzerindeki denetimleri etkilemektedir (Berkman, 1983:51, 52). Ayrıca toplumsal,sistem içinde deaerlerin gücü, biçimsel kontrol mekanizmalarının etkin çalışmasını desteklemektedir.' Y olsuzl", Aa karşı olan toplumsal deaerierin ya da başka deyimle ideolojinin gücünün, yaygın kontrolün etkinhaini arttıracaaı ileri sürqlıriekted~r (Tekeli, Şaylan, 1974: 104).:Tüm bunlarla, birlikte adalet sisteminin etkin çalışmasının da yol-, suzluk olgusu üzerinde büyük bir etkisi vardır. Adalet sisteminin. uygulamada yeterli olmayışı, özellikle bazıionularda yapılan yolsuzluklar~n gerekli 'cezaları görmeyişi-yolsuzluk yapmaya kişileri teşvik etmektedir (Ankara Ticaret Ödası, 2001: i 9). Adalet sisteminin yolsuzluau yapmadan önce caydırıcı, eaer yolsuzluk yapılmışsa cezalandıncı bir mekanizma olarakçalışması gerekmekte iken; gerek hukuk kuraııanndaki boşluklai'dan, gerekse adalet mekanizl1]asının iyi ça Iıştır.ılamamasından dolayı yolsuzluk olaylan engeııenmemektedir. Toplumsal deaişkenlerdeh bir diaeri ise sistemin'deaişme hızıdır. Toplumla-: nn yerleşik normlan belirli bir zaman dilimi içindeneyin iyi, neyin kötü oldu Adnu belirler. Örf-adet, aktöre, yasa gibi çeşitli biçimler olan' ve farkh düzeylerde kurumsallaşan bu deaerler\toplumdaki güç dengeleri, çekişmeler, teknolojik gelişmeler sonucu etkilenmekte ve zaman içinde yeni normlar ortaya çıknlakta-' dır. Ancak, geneilikle geçiş doneminde buieaerlerin belirsizleştiai ye bu zaman dilimiride, hoşgörü sınınnın genişlemesi ile, kural dışı. davranışl~ için göreli 0 larak daha uygun ve dahaserbest bir ortamın oluştuau ileri sürülmektedir. İşte yolsuzluk da böyle ortamc:la daha kolay işleme olanaat bulmaktadır (Berkman~

6 36 Amme idaresi Dergisi 1983: 48). Bazı,düşünürler de gelişmiş ülke~ere oranla azgelişmiş 'ülkelerde yol~ suzlukve rüşvetin daha yaygın oluşunu, toplumsal sistemin değişim hızına bağ~ lamaktadırlar. Bu görüşe göre günümüzün azgelişmiş ülkeleri büyük bir deği.. şim sürecinden geçmektedirler ve bu süreç' içinde devlet, vatandaş, kamu hiz.. meti, ekonomik ve toplumsal siyasa gibi kavram ve konularda toplumsal norm- ' lar yeniden biçimlenmektedir. Bu geçiş dönemlerinde ise yolsuzluk ve rüşvet yaygınlaşmaktadır (Heidenheimer, 1970: ). Bu çerçeve içinde.toplum.. sal sistemin hızlı bir değişim içinde olduğu azgelişmiş toplumlarda yolsuzl...k olasılığının göreli olarak artacağı ileri sürülmektedir (Berkman, 1983: 49). Toplumsal sistemin değişimi ve yeni sistemlere geçişin diğer önemli bir boyutu da, bu süreç içinde devletin yasal sisteminin örf-adet, aktöre, ekin gibi değerler ile koşut bir biçimde ve düzeyde değişip değişmedikleridir.. Yazılı ve yazılı olmayan bu değerlerin içeriklerinde belirgin farklılıklar olabilmektedir. Her ne kadar yasalar genellikle toplumsal değerl~rden kaynaklanmakta ise de, yasalann başka toplumlardan alındığı örnekler de bulunmaktadır. Böyle durumlarda, "devletin" ve "toplumun" yasalan farklı olabilir ve genellikle devletin koyduğu kurallar geçerliliklerini ve yaptınmıarını yitirirler. Örneğin, görevlilere hediye ya da bahşiş vermenin kültürel değerlere ters düşmediği bir toplumda, yasal ve bürokratik kurallann bunları rüşvet sayıp dışlaması pek de etklli olmayabilir. Bu bağlamda, "toplumun" ve "devletin" yasaları arasındakı uyum derecesinin yolsuzluk ve rüşvet olasılığını etkilediği İleri sürülebilir (Berkman, 1983:.49). Bir toplumda eğitim ve kültür düzeyinin. düşük olmasının da yolsuzlukları. arttıncı,bir neden olduğu ileri sürülmektedir. Özellikle azgelişmiş ülkelerin ö nemli bir sorunu olan eğitim ve kültür düzeyinin düşüklüğü nedeniyle çalışma ve başarıdan çok, yakınlık, aile bağları, eş dost, hemşehrilik gibi sosyal bağlar bu ülkelerde önem, taşı~aktadır. İnsanları çalışmaya ve başanya yöneitici motivasyonların. zayıflığı ve aksine fırsatçı ve spekülatif kazanç yollarına eğilimin fazlalığı sebebiyle yolsuzluk olaylanna bu ülkelerde daha çok rastlanmaktadır (Aktan, 1992: 54).. Aktan'a göre de modern demokrasi kültürünün yerleşmemiş olması, demokra$inin askeri müdahalelerle kf!sintiye uğraması da yolsuzluğu arttıncı nedenlerden bir tanesidir (Aktan,' 1992: 54). Y<ılsuzlukta toplumsal etmenlerden söz ederken üzerinde durulması gereken. diğe.- bir konu da refahdevleti ve yeni sağ politikalarının yolsuzluk üzerindeki etkilerinin tartışılmasıdır. Ergun'a göre refah devletiyle birlikte hükümetler top... lumsal ve ekonomik yaşamın düzenlenmesinde' daha etkin bir roloynamaya' başlamışlar ve bireylerin yönetime bağımhlıkları da giderek artmıştır. Bu etken otorite pozisyonlarındaki kamu göre-$lilerinin bozulmaları fırsatını' sağlamış ve bozulma eğiliminde bulunan kamu görevlilerinin aralarında daha çok bütünleşme gereğini ortaya koymuştur (E rgun, 1978: 25). Ancak Şaylan'a göre de yol..

7 Yolsuzluk Ozerine Ekonometrik Bir Çalışma' 37 suzluk girişimleri hiç o$dan kalkmamakla ber3:ber, özellikle refah devleti. uygulamalarının zayıflatılma çalışmalarının başladığı ve 'küreselleşme sloganının ortaya atıldığı 1980'li yıllardan başlayarak hızlı bir artma eğilimi göstermiştir. Özellikle de 1990'h yıllarda\ yolsuzluk ~avranışları olağanüstü olarak nitelenebilecek bir'yoğunluğa ulaşmıştır. Şaylan'a göre içindeyaşanılan dönemde g~rek akademik, gerek siyasal yaşamda çok etkin bir konuma gelmiş,olan "yeni sağ" akımının temsilcileri, yolsuzluğu devletin sosyo-ekonomikyaşama müdahalesinin sonucun~ indirgemektedirler. Bu yaklaşıma göre, devletin sosyo-ekonomik yaşama müdahalesi son bulur ve tqplumsal yaşamın her yönü pazar. mekanizmasının düzenleyiciliğine bırakılırsa, yolsuzluk ortadan, kalkacak ya da en azından minimuma inecektir. Ancak, Şaylan'ın da belirttiği gibi, yeni sagın gerçekleştirmeye çalıştığı "minimal devlet" uygulaması yolsuzluğu ortadan kaldırmamıştır. Aksine minimal devlet anlayışının ço~ populer hale g,eldiği 1~80'li ve 1990'h yıllarda yolsuzluk süreci evrensel ölçekte yoğunlaşmagöstermiştir (ŞayIan, 1995: 5). ' 'Yeni dünya düzeninin savunucularına göre devletin,sosyo-ekonomik yaşama müdahalesi, yani refah devleti uygulamaları kamu bürokrasisi için temel yolsuzluk nedenidir.' Devlet, yani bürokratlar,ekonomik yaşama düzenleyici olarak, müdahale yolu' ile, bizzat mal ve hizmet üreterek, gelir dağılımı sürecinde pazar mekanizmasının işlerliğini kısıtlayarak vb. girişimlerle rantlar ya da ekonomik değerler yaratmaktadır. Bu durumda bürokratın, kaçınılrriaz olarak, verdiği kararlara bağlı olarak oluşan rant ya da değerden kişisel payalma dürtüsü ile karşi karşıya kalacağı ileri sürülmektedir. Söz konusu dürtü yeni sağın savunuculanna göre yolsuzluk davranışı için en belirgin kaynak 'olma işlevi görecektir. Bu durumda yolsuzluklarla mücadele etmenin~ hatta yolsuzlukları ortadan kaldırmanın yolu bellidir. Her türlü ekonomik girişimi, kaynak kullanım ya da tahsisini tamamen pazar inekaniı;masına bırakan minimal devlet. ile beraber yolsuzluk sorunu ortadan kalkmış olacak ya da en azından minimum düzeye inecektir, Dünya Bankası vb. kurumlar özelliklegelişmekte olan ülkeler için' izlenecek politika önerilerinde bu tezi oldukça yoğun bir biçimde 'kullanmışlardır., Bu çözümlerin mantıksal sonucu ise, yolsuzlukların azalması ile minimal devlet uygulaması arasındaolumlu bir korelasyonun 'ortaya çıkmasıdır. Bir başka deyişle, i ' Reaganizm-Thatcherism olarak adlandrrıhm ideoloji ve uygul~manın etkinliğinin yükselmesi ile yolsuzluk davranışlarının ciddi ölçekte azalması,gerekmektedir. Ancak, 1980'li yıllardan itibaren yolsuzluk olaylarında büyük bir artış gerçekleşmiştir (Şaylan, ı 995: 13). Aslında yolsuzluk, tanımı gereği ortaya çıkarılması ve kanıtlanması hayli zor bir davranış türüdür. Bununla beraber yalnızca kamuoyuna yansıyan yolsuzluk olaylannın sıklığına bakarak bu davranış'türünün yoğunluğu ile ilgili değerlendirmeler yapılabilmektedir. 1980'li yıllardan itibaren de kamuoyunun bilgi alanı içine giren yolsuzluk olaylarında olağanüstü bir yoğunlaşma gözlemlenmiştk ve

8 38 Amme Idares.; Dergisi 1980'li yıllar, yolsuzluk davranışlarının yoğunlaştığı tarihsel bir danem olarak tanımlanmaya başlanmıştır (Şaylan, 1995: 15). Küreselleşme ya da yeni dünya düzeninin genelolarak yolsuzluk davranışlannda yoğunlaşmaya yol açtığı ileri sürülürken gerek akademik dünyada, gerekse medyada konunun bu yönüyle ilgilenilmernekte ve daha çok "skandallar" gündeme getirilmektedir. Konunun kuramsal boyutu incelenmernekte, örneklere bağlı kalınan ve konunun arka planını açıklamayan bir yaklaşım izlenmektedir. Bu nedenlerden dolayı, yolsuzluğun hangi etmenler tarafından "gerçekten" etkilendiğinin bilimselolarak ortaya konması, bu koniıda literatürde yer alan niceliksel araştırma boşluğ~nu dolduracaktır. Ancak, yolsuzluğun kişisel ve örgütsel etmenlerini konu alacak bir araştırma daha çok niteliksel karakterli olacaktır. Çünkü, kişisel ve örgütsel etmenleri sağlıklı olarak niceliksef biçimde tanımlamak, örneğin kişilerin dürüstlüklerini sayısalolarak ifade etmek, hayli güç gözükmektedir. Öte yandan, yolsuzluğu hangi toplumsal etmenlerin ortaya çıkardığı konusu, niceliksel olarak ölçülebilir. Y olsuzluğun literatnrde ifade edilen toplumsal etmenlerden hangileri tarafından~ hangi yönde, ve ne aerecede etkilendiğini ortaya koymak ve bu konuda literatürde yer alan boşluğu doldurmak' amacıyla aşağıdaki araştırma yapılmıştır. YOLSUZLUGUN TOPLUMSAL ETMENLERİ "ÜZERİNE EKONOMETRİK BİR ARAŞTIRMA Makalenin bu kısmında, yolsuzluğun toplumsal nedenleri ekonometrik bir, araştırmayla ortaya konulacaktır. Yolsuzluğun toplumsal nedenleri ile ilgili kuramların ve kamuoyunda genel kabul görmüş iddiaların gerçeği, ne derecede yansıttığı saptanmaya çalışılacaktır. Araştırma konusu olarak yolsuzluğun, makro nedenlerinin belirlenmesinin seçilmesi, yolsuzluk olgusunun bugün Türkiye'nin bit numaralı sorunu haline gelmiş olmasının yanı sıra, kamuoyu tarafından yolsuzluğun nedeni olarak varsayılan bazı etkenlerin, gerçekte yolsuzluk ile ne derecede ilgili olup olmadığının anlaşılması gereğindendir. Makalenin ilk kısmında d8 belirtildiği üzere, yolsuzluk, kamu yetkisinin kural dışı, 'çıkaramaçit kullanımıdır ve yönetimdeki yozlaşmanın en önemli \~ğelerinden biridir. Yolsuzluğun nedenleri arasında kişisel, örgütsel ve toplumsal 'etkenler roloynamaktadır. Araştırılacak Toplumsal Etmenler Literatür ve mevcut bilgiye bakıldığında arasında; ı. Toplumsal düzeninbozulması, yolsuzlutun' toplumsal etmenleri

9 Yolsuzluk Ozerine E/conometrik Bir Çalışma 39 ı. Büyük iktisadi krizler, 3. Savaşl!ll1n yaşanması, 4., Gelir $orunu (paranın degerinin düşmesi, enflasyon dolayısıyla gelirdeki dengesizliklerin artması, gelir dagılımının bozuk,olması), 5. Gelişmişlik düzeyi, 6. Toplumsal kaynagın bnyükıngn (toplumdaki kaynakların dagılımı esna sında yolsuzlugadavetiye çıkaran; hem kamusal pastanın ebadını belirleyecek kamu, kaynaklarının, hem de, bu pastadan payalacakların rüşvet, komisyon' gibi ödemelerini belirleyecek özel sektör kaynaklarının büyük.. _ iügü; bu kayn~ların dagılımında, özel kesim ile kamu kesiminin birbirlerine karşı büyüklügn ve rekabet ortamının keskinligi), ' 7. Denetim mekanizmalarının etkin olmayışı,, 8. Toplumsal degerlerin ya da ideolojinin varltgı ve etkililigi, 9. Adalet sisteminin kötü çalışıyor olması, ı p.toplumsal sistemin degişmehızı, ı L.Toplum kültürü, toplumdaki egitim ve kflltürdüzeyinin düşük olması, lı.demokrasi kültürününyerleşmemiş olması, 13. Küreselleşme gibi etken kategorileri sayılmaktadır. Bu etmenlerden; '1. Toplumsal düzenin bozulması, 2. Savaşların yaşanması, 3. Denetim mekanizmalarının etkin olmayışı, 4. Toplumsal degerlerin 'ya da ideolojinin varltgı ve etkililigi, 5. Toplumsal' sistemin degişme hızı. için gösterge olacak verilerin sayısalolarak elde edilmesi ve tanımlanması mümkün görülmediginden, bu etkenlerin yolsuzluga olan etkisi araştırma dışı bırakılmıştır. Araştırma, yolsuzluğun ekonometrik bir modeloluşturabilmek için, sayısal ol~ ifade edilebilecek etmen kategorileri 'açısından nedenlerinin aç ıklanmas ı nı amaçlamaktadır. Araştılmada niteliksel etmenler, ancak bu tur etmenleri ni celiksel hale çeviren bazı endekslerin bulunabildiği hallerde kullanılacak, araş.. tırma konusu içinde, niteliksel veri kullanımını gerektirecek etme,nlere, kapsamı dar tutmak ve yoğunlugu ekonomik etmenlerle kısıtlamak amacıyla, yukarıda belirtilen durum dışında girilmeyecektir.

10 40 Amme Idares~ Dergisi Araşbrma Kurgusu Araştırmada amaç, ekonometrik bir modelle yolsuzluğun nedenlerinin belirlenmesidir. Bu amaçla, araştırmada kullanılacak.veriler niceliksel yani sayısal, olacaktır. Niceliksel yapının 'doğası gereği kullanılacak veriler yapılandırılmış haldedirier.. ' Araştırma,' yine niceliksel yapısına da bağlı olar8.k, test edici bir özellik taşımaktadır. Burada literatüre ve mevcut bilgiyegöre yolsuzluk ile ilişkisi olduğu öne sürülen çeşitli etken kategorilerine aitdeğişkenlerin, varalduğu iddia edudiği ilişkilerinin gerçekte var olup olmadığı, eğer böyle bir ilişki varsa-bu ilişkinin nasıl (doğru ya da ters) ve ne derecede olduğu ortaya çıkanlacaktır. Yolsuzluğun toplumsal nedenlerini ekonometrik bir araştırmayla ortaya koyabilmek için yolsuzluk ile yukarıda söz konusu edilen etkenlerin göstergesi o lacak değişkenlerin kullanılması gerekmektedir. ' Veriler Araştırmada kullanılacak olan bağımlı değişken ile etmen kategoriler ile ilgili bağımsız değişkenl~rin nasıl ve ne şekilde bulunacağı aşağıya çıkarılmış, bunların söz konusuetken 'kategorilerini ne derecede temsil ediyor oldukları sorg~lanmıştır: Araştırmada yer alan tek bağımlı değişken kategorisi yolsuzluk, bu kategorinin bağımlı değişkeni ise Uluslararası Şeffaflık Kuruluşu'nun (International Transparency-ITi Yolsuzluk Algılama Endeksi'dir (Corruption Perception Index-CPI). IT bir ülkedeki yolsuzluğun derecesini 1996 yılından bu yana yayınladığı Yolsuzluk Algılama Endeksi ile ölçmektedir. TI'nin Yolsuzluk Algılama Endeksi, 91 ülkeyi, her bir ülkedeki kamu yetkilileri ve politikacılar arasında yolsuzluğun mevcutolduğuna dair oluşmuş kanılara göre sıralandırmaktadır Endeksi, 7 bağımsız kuruluş tarafından bir ülkedeki işadamları, ülke uzmanları ve ülke içinde ve dışında'yaşayan vatandaşla'r arasında gerçekleştirilen 14 farklı kamuoyu araştırma ve oylamasına göre belirlendi. Burada yolsuzluk, kamu yetkilerinin kişisel çıkar amaçlı kötüye kullanımı şeklinde tanımlandı. Endeks her ülke için,i Oijstünden bir not vermekte. ve bu not ne kadar düşük olursa o ülkedeki yolsuzluğun o derecede fazla, geniş ve etkili durumda olduğunu göstermektedir. 1. Bölümde literatüre ve mevcut bilgiye göre yolsuzluğun toplumsal nedenleri sıralanmış, bunlardan bu araştırmada kullanılmayacak olan beş kategori, belirtilmişti. Bu bağlamda geriye kalan sekiz işlevsel kategori aşağıyaçıkarılmıştır: ı. Büyük iktisadi krizler, 2. Gelir sorunu, 3. Gelişmişlik düzeyi,

11 Yolsuzluk Ozerine Ekonometrik Bir Çalışma 4 ı 4. TopIlıriısal kaynağın büyüklüğü, S.Adalet sisteminin kötü çahşıy~r olması, 6. Toplum kültürü, toplumdaki eğitim ve kültür düzeyinin düşük olması, 7. Demokrasi kültürünün yerleşmemiş olması, 8. Küreseljeşme Söz konusu araştırmada her bir işlevsel kategoti ile ilgili en az bir değişken kullanılacak, bazı kategorilerde birden fazla değişkene yer verilecektir. Yolsuzluğun toplumsal nedenleri ile ilgili,işlevsel kategoriler ve bunlarda kullanılacak, değişkenler şöyledir: ", 1. Büyük iktisadi krizler; gayri safi -milli.hasıladaki düşüşler ile, 2. Gelir sorun~ olarak adlandırılabilecek, paranın değerinin düşmesi, enflasyon dolayısıyla gelirdeki dengesizliklerin artması, gelir dağılımının bozukolması; söz konusu ülkenin para değerinin ortak bir kur sepetine 0-,. ranla ne kadar düştüğü veya yükseldiğine, enflasyon rakamına, gelir dağı-. Itmına (Gini Katsayısı bir ~lkedeki gelir dağılıniım ölçer) göre,. 3~ Gelişmişlik d~yi; Birleşmiş Milletler'in herül~e içinhesapladığı insani, Gelişim indeksi~ İnsani Yoksulluk İndeksi, Teknolojik Kazanım indeksi, Cinsiyet Hakları İndeksi gibi endekslere veya bu endekslerin de oluşturulmasında kullanılan doğumda ölüm oranı, yaşama süresi, okuma yazma oranı, zorunlu,eğitim yıit gibi değişik sosyal verilere göre,, 4. Toplumsal kaynağın büyüklüğü; o toplumdaki kaynaklann bilyüklüğünü göstermesi açısından ekonominin büyüklüğüne (hem kamusal pastanın ebadını belirleyecek kamu kaynaklarinın, heıııde bu pastadan pay alacak: lann rüşvet, komisyon gibi i;>demelerini belirleyecek özelsekt(>r kaynaklarının büyüklüğü yolsuzluğa davetiye çıkarabilir), zenginliğigösıern.ıesi itibarıyla kişi başına düşen gelire ve kamunun büyüklüğüne işaret etmesi nedeniyle kamu kesimi' harcamalarıııın gayri safi yurtiçi hasdaya oranına göre, S. Adalet sisteminin kötü çalışıyor olınası; adalet bütçeşinin toplam bütçeye oranına ve yolsuzluk ile ilgili istatistiklere göre,.' _ 6. Toplum kultüro, toplumd3ki eğitim ve kültür düzeyinin düşük olması; Dünya Bankası 'nın bir' ülkedeki eğitim ve kültür düzeyini gösterm~kte kullandığı okur-yazar oranı, kişi başı~a düşen sinema, tiyatro koltuğu sa, yısı, kültür ve eaitime ayrılan bütçenin büyükl(l~ü gibi verilerine göre, 7. Demokrasi, kültürünün yerleşmemiş olması; sözkonusu ülkenin insan h~ları ile ilgili helli başlı anlaşmalara imza:koyup koymadığına göre~ 8. Küreselleşme, bir ülkedeki ihracat ile ithalatın toplamından oluşan dış ıicaret rakamlarının gayri safi yurtiçi hasılaya olan oranına göre

12 42 Amme IdaresiDergisi ölçülecektir. Araşt",,", Soruları ve Yöntemi Araştırma sorusu her bir işlevsel kategorideki değişken' için benzer. şekilde oluşturulabilir.buna göre çıkarılan format soru şu şekildedir: Uı~slararası Şeffaflik Kuruluşu'nun Yolsuzluk Endeksiyle ölçtüail şekliyle bir ülkedeki yolsuzluk düzeyi, o ülkedeki işlevsel kategoride kullanılan degişkene baglı olarak degişn:aekte midir? f Dolayısıyla araştırmada saptanacakkonular şunlardır; 1. Yolsuzluk endeksi ile bağımsız değişken arasındaki ilişki (böyle 'bir ilişkinin var olup olmadığı sorusu, bu sorunun bir alt elemanıdır) ne kadar güçlüdür? (Yolsuzluktaki değişiminyüzde kaçı bu değişkenle açıklanabilir?),,. 2. Söz,konusu ilişki hangi yönde oluşmuştur? (Doğru ya da ters) 3. Ne 'derecede oluşmuştur? (Değişkendeki ı ~irinılik değişim yolsuzluk/ endeksini kaç birim değiştiriyor?), kategorilere göre bir araya getirilerek çoklu ( multiple) regresyonlar Şöyle ki; önce belirlenecek yıl, için,elde edileg değişkenler ile ilgili veriler kullanılarak, ayrı ayrı, aynı yıldaki Yolsuzluk Endeksi rakaıill~rı (ki bu endeks 200 ı yılı için yaklaşık 9 ı ülkenin rakamlarını sağlamaktadır) üzerine "crosssection" basit (simple) regresyonlar uygulanacaktır. Bundan sonra, mevcut değişkenler yapılacaktır. Bu regresyonlardan istatistiksel, olarak anlamlı çıkanlar toplanarak ekonometrik bir modeloluşturulacaktır. Böylece, birer birer ve topluca söz konusu değışkenlerin yolsuzluğu ne derecede açıkladıkları, yani aralarında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olup oıina~:lığı ve' eğer varsa bu ilişkinin hangi yönde, ne derecede ve ne kadar güçlü olduğu ortaya çıkarılacaktır. Kategoriler ile ~eğişkenleri Çizelge ı de verilmiştir. Kategori Büyük Krizler i Gelir Sorunu Çizelge 1. Kategoriler ve Detişkenleri Dellşken ı 990 i 999 ydlan arasıoda yıllık ortalama kişi başına GSVIH delişimi, [yüzde olarak ı 9~ i 999 yıllan arasıoda yıııik ortalama TOketici Fiyatlan Endeksi delişimi (enflasyon), yüzde olarak Gini katsayısı gelir veya harcama dalıhmlodaki eşitsiz1ili ôlçer. Sayı 00 lursa o ülkede SQn derece eşit, 100 olursa son derece bozuk bir dajılım vardır. Gelişmişlik Düzeyi. Bir~şmiş Milletler'in Gelişmişlik Endeksi (H[)I-Human Development Index) o ülkedeki yaşam stıresi beklentisi, bilgı ve kişi başına doşen (satınalma paritesiyle) GSYİH rakamlanna sôre hesaplanır. Son yapılan ı999 sınilamasında Norveç puanla,birinci Sierra Leone puanla sonuncu olmuştur.

13 Yolsuzluk Ozeri~e Elconome(rik Bir,Çalışma 43 Kaynak BUyOklU~ü. \ GSYlH-Gayri-Sati Yurt tçi Hasıla, bir ülkedeki ekonomik ~üyüklü~ü ' satınalma gücüne göre, gelirler veya harc~alaı: toplamı' itibanyla ölçer, birimi milyar dolardır. Kişi başına dqşen GSytH~ birimi.bin dolardı~. Kamunun ekonomiden aldı~ı pay~ birillkedeki kamu harcamalarının 1999 yılı itidanyla o ülkedeki GSVtH'ya oranı, yüzde/olarak Volsuzluk istatistikleri, bir ülkede, biihükumet veya kamu' yetkilisi tara", Adalet Sistemi findan roşvet istenmiş"'ya ~ rüşvet vermesi beklenmiş kişılerin toplama 0 ranı olarakbclirlenmiştir,'yüzde olarak ' )' Birleşmiş Milletler'in E~itim Endeksi (Education Index) t>ir ülkedeki bilgi" düzeyini yetişkin okuma oranı ve e~itime katılım endeksine göre ölçer. i 999 sıralamasında en yüksek de~eri 0.99 ile Avustralya, tsveç, B~lçika, Toplum KültorO Hollanda, Finlandiya,Jngiltere ve Veni ~landa, en düşük de~eri ise O. ı 5 ile Nijer' almıştır." /., ' Birleşmiş MiIletlerln Cinsiyet Gelişim Endeksi (GDI-Gender Development Index), yine BM'nin Gelişmişlik Endeksini o toplumdakikadırl-erkek aynmına göre hesaplayarak.ölçer. i 999 yılında yapılan son sıralamaya göre Norveç ile birinci, NÜerO.260 ile sonuncu olmuştur. Bit ülkenin inşan haklan ile ilgili belli başhaltı anlaşmaya imza koyup koylliadı~na gore puanlar verilmesiyle hesaplanmıştır. B\lna göre her bir Demokrasi KültürO anlaşmayı ona)ilayanlar 2, anlaşmayı onayi8makla'birlikte henüz imza, koymay~lar ı, anlaşmayı ne onaylayan, ne ~e, i'mza edenter O,puan almışlardir. i Ihracat ileithalat toplamıolarak kabul edilendış ticaretin ekonomiye, yani Küreselleşme Sonuçlar GSVIH"ya oranı, yüzde olarak Yapılan araştırmada Uluslararasi Şeffaflık Kuruluşu'nqn Yolsıp;luk Endek- siyle ölçtüğü,şekliyle bir ülkedeki yolsuzluk düzeyinin, burada kullanılan 12 değişkene bağlı,.olarak değişiıı değişmediği incelenmiştir. Bu~ 'y~lsuz~uk endeksi ile 12 değişkenarasında gerçekleştirilen regresyonlarla spesifik olarak şu sorulara 'yanıt aranmıştır. Yolsuzluk ile l2;değişkenden her biri arasındaki i lişki;,. 1. Ne kadar guçlüdür? (Yolsuzluktaki d~ğişimin' yüzde kaçı bu,değişkenle ' 8Çıklanabilir?),., 2~ Hangi yöndedir? (Doğrii~ya da ters), ve 3. Ne derecededir? (Değişkendekiyüzde i ~lik bir değişim yolsuzluk endeksini yüzde kaçdeğiştiriyor1) - Çizelge 2'de gösterilen regresyonsonuçıarın~ göre I. sorunun yanıtı R'kare ' sütunundan, 2 ve 3. soruların yanıtı isedeğişken Katsayısı sütunundan, alınabilir. ' '..

14 44 Amme Idaresi Dergisi RKare R kare sütunu, ı. sorunun bir alt bilgisi olarak yolsuzluk endeksi ile söz konusu değişken arasında istatistikselolarak anlamlı bir ilişki olup olmadığına da yanıt vermektedir. R kare, söz konusu değişkenin, yolsuzluk endeksindeki değişimin yüzde ka~ çını açıkladığını ifade eden bir göstergedir. Bu rakam ne kadar yüksek olursa, söz konusu değişken ile yolsuzluk endeksi arasında o derecede güçlü bir ilişki vardır. ' Kaba bir standarda göre R kare rakamının yüzde i Otu'geçmesi, istatistiksel olarak anlamlı bir ilişkiye işaret eder. Bu tür cross~section regresyonlarda R kare rakamının yüzde SO'nin üstünde olması ilişkinin gerçekten önemli ve güçlü olduğunu gösterir. Değişken Katsayısı DeğişIçen katsayısı iki soruya cevap verir: i. Değişken ile yolsuzluğun arasındaki ilişkinin yönünü belirler. Bu katsayının pozitif olması söz konusu değişke~ ile o ülkenin durüstlük notunun arasında doğrudan bir ilişki' olduğunu gösterir. Yani değişkenin değeri arttıkça, o ülke daha dürüst bir ülke haline gelmektedir. Burada unutulmamalı ki endeksin tanımına göre, yolsuzluk endeksi yükseldikçe, o ülkede yolsuzluklar azalıyor, yolsuzluk endeksi rakamı düştükçe, o ülkedeki yolsuzluklar artıyor demektl Transparency International' LO 200i yılı Yolsuzluk Endeksi'ne göre Finlandiya 9.9 puan la en az yolsuzluğun olduğu ülkeyken, Bengladeş OA puanla yolsuzluğun' en yüksek olduğu ülkeydi.. i, 2. Değişkendeki bir birimlik bir değişimin yolsuzluk endeksini kaç puan. değiştirdiğini belirler. Örneğin kişi başına GSYİH'daki, yani bir ülkedeki kişi başına gelirdeki bin dolarlık bir artış, söz konusu regresyona göre o ülkenin yolsuzluk endeksi puanın puan arttıra.caktı. Dolayısıyla örneğin, eğer Bengladeşin kişi başına düşen geliri i,483 dolar degil de 2,483' dolar olsaydı, Bengladeş'in yolsuzluk endeksi 0.4 değil olacaktı. Deiişken Çizelge 2. Regresyon Sonuçlan Gözlem Sayısı Delitken birimi Detitken katsayısı R-kare, yizde Kişi başı GSvtH degişimi 90 yüzde Enflasyon 88 yüzde ' II Gini katsayısı arası HDl-Gelişmişlik endeksi -90 O-I arası

15 Yolsuzluk Üzerine Elconometrik Bir Çalışma 45 GSvtH - l 90 trilyon dolar Kişi başına GSVIH 90 bin dolar Kamunun ekonomiye oranı 86 " 'yüzde IS Yolsuzluk istatistikleri, 19 yüzde EAitim endeksi 90 O-I arası ' \. GDI-Cinsiyet gelişim endeksi 87 O-I arası tnsan haklan anlaşmalan anlaşma O Dış ticaretin ekonom,iye oranı 90 yüzde ' 8 Genel Deterlendirme yols".duğu Hangi Toplumsal Etmenler Etkiliyor? Yolsuzluğu hangi tophimsal etmenlerin etkilediği sorusunun yanıtı Çizelge 2'de ortaya,çıkmaktadır. ', R Kare' sonuçları,bu ar8.ştırnıada mevcut değişkenleri yolsuzluğu etkileyenler, az etkileyenler ve etkilemeyenler olarak kabaca üçe ayırmayı mümkün kılmaktadır. Bu noktada R Kare rakamları yüzde 40'ın. üstündeolan'değişkenleri ' yolsuzluğu etkileyenler, yüzdelo'unhemen üstündeyer alaniarı yolsuzhiğu az etkileyenler ve yüzde 10'un altında kalanlan ise yols;uzluğu etkilemeyenler ola-, rak ayirmak mü~knndür. Yolsuzluğu Etkileyen Etmenler Yolsuzluğu etkileyen değişkenler büyük etkiden küçüğe, sırasıyla, kişi başı~ na.düşen gayri safi milli hasıla (GSYİlI), kötü adalet ile ilgili yolsuzluk istatis tikleri, GDI-cinsiyet gelişim in~eksi, HDI~gelişmişlik indeksi ve eğitim indek sidir. Bu değişkenlerin temsil ettiği ',kategoriler ise bir ülk.edeki ekonomik kay nakların bnyüklüğü;'adalet sistemi; toplum külidm ve gelişmişlik düzeyidir. (Bu değişkenlerle ilgili R kare rakamları yüzde 40'ın üstündedir.). Çizeıg~ 2'nin 4. sütununda değişkenkatsayısı rakamları yer almaktadır. Bu. radaki rakamların artı ya da eksi değerde olm~ı,bu değişkenlerin yolsuzluğu hangi yönde etkilediklerini göstermektedir. Buna göre' yolsuzlqğiı etkileyen (yani R karesi yüzde 40' dan ytıksek olan) değişkenler ile yolsuzluk endeksi arasında doğrudanbir ilişki vardır~ Değişken-, lerden biridışında, bu durum literatnrde beklenen 'şekliyl~ gerçekleşmiştir. Buna. göre kişi başına gelir düzeyi yüksek olan, yani kaynakları fazla olan ülkeler ile gelişmişlik düzeyleri (HDl İle gösteriliyor) ve toplum kültürleri (GDI ve eğitim endeksi ile gösteriliyor) Yüksek olan ülkelerde yolsuzluk düşüktür... Burada unutulmamuı gerekli bir 'nokta. şudur; yukarida açıklandığı üzere, Transparency Intematıonal'ın yolsuzluk indeksi tanımına göre, yols~luk en '..

16 46 Amme Idaresi Dergisi deksi yükseıdikçe, o ülkede yolsuzluklar 'azalıyor, yotsuzluk endeksi rakamı düştükçe, o ülkedeki yolsuzluklar artıyor demektir. (Örneğin Transparency International'ın 2001 yılı Yolsuzluk Endeksi'ne göre Finlandiya 9.9 puanla en az yolsuzluğun olduğu ülkeyken, Bengladeş 0.4 puanla yolsuzluğun en yüksek olduğu ülkeydi.) Böylece, literatüre göre adalet sistemi bozuk' ülkelerde yolsuzluğun daha yüksek olması beklenirken, regresyon sonuçlarına göre yolsuzluk istatistikleri yüksek olan ülkelerin yolsuzluk indeksi puanlarının da yüksek oldugu, yani daha dürüst oldukları/qrtaya çıkmıştır. Ancak bu durumu, araştırmada kullanılan yolsuzluk istatistiklerinin sadece i 9 ülkeyi ilgilendirmesi ve geneli kapsamaması nedeniyle ortaya çıktığı tahmin edilen bir sıradışılık olarak' kabul etmek makul görülmektedir. Yine yolsuzluğu etkileyen' değişkenlerle ilgili dikkat edilmesi gereken bir ba.ika nokta da,kaynak büyüklüğü'kategorisini temsil,eden bütün değişkenlerin yolsuzluğu aynı biçimdeetkilemiyor olmasıdır. Vukarı~ yolsuzluğu ciddi biçimde etkileyen kaynak büyüklüğq değişkeni kişi başına düşen GSVİH idi. Buna karşın ekonomik kaynakların büyüklüğüoü temsil eden diğer iki değişkenden GSYİH, yolsuzluğu etkilememektedir. Kamu ke~iminin büy.ukıüğü ise yoksul. lu4u az etkil~ekıe; ancak bu etki,literatürde iddia edilenin aksine ters orantılı olarak ortaya çıkmaktadır. Şöyle ki; kamu kesiminin' toplam ekonomideki payının büyümesi bir ülkedeki yolsuzluğu arttırmamakm, tersine düşürmektedir. Bu sonucun yazında beklendiğinin aksine çıkmasının nedeni, yolsuzluğun düşük olduğu gelişmiş batı ülkelerinde kamu kesiminin ekonomi içindeki payının, liberal çevrelerin iddialarının aksine, gelişmekte olan lllkelere göre daha büyük olmasıdır. / Yolsuzluğu Az Etkileyen 'Etmenler Regresyon sjnuçlarına' göre bir ülkede büyük krizler yaşanması ve gelir da-, ğılımının' bozuk olması yolsuzluğu az etkilemektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi. araştırmada bir ülkede yaşanan,krizler kişi başına düşen GSvİH'daki çalkalanmayla, gelir dağılımının bozy.k olması ise enflasyon. ve Gini katsayısı ile ölçülmüştü. Söz konus\l üç değişkenin R Kareleri yüzde ıo ila 20 arasındadır ve bu değişkenlerin yolsuzluğu az etkilediğini ortaya koymaktadır. Vazına göre bir ülk~e kişi başına düşen GSVİH rakamlarının" yıldan yıla büyük değişimler sergilenıesi, o' ülkede istikrarlıhlr ekonominin olmadığını,. hattakrizlerin yaşandığını, bunun da.yolsüzlugu arttırdığını göstermektedir. Vi. ne literatürde enflasyonun yüksek ve gelir <hkğılımının bozuk olduğu' ülkelerde yolsuzluğun Yüksek olduğu ifade edilmektedir., Araştırmanın sonuçlarından da literatürde yer alan bu hususlar doğrulanmak, ta; ancak bu hususların. yolsuzluk üzerindeki etkilerinin, Çizelge 2'd.eki değişken katsayısı rakamlan~dan da anlaşılacağı şekilde, düşük old;uau anlaşılmakta

17 i YolsuZluk Ozerine E/conometrik ~;r Çalııma 47 i' dır. AraştırmayargOre, ekonomik kriıler ve gelir daaılımındaki bozukluklar yol. suzluau beklendiai kadar çoketkilememektedir. i -, Yolsuzluğu Etkilemeyen'Etmenler Regresyon sonuçlarına 'göre demokrasi kültnm ve kareseheşme kategorileri nin etkilerini ölçtm sırasıyla; insan hakları anlaşmaları ve dış ticaretin ekonomi.. ye oranlarının yolsuzluau etkilemediai ortaya çıkmıştır. Söz konusu kategorilerin deaişkenleri ile ilgili R kare rakamları yüzde ı O~nın altında kalmaktadır ve bu rakamlar, deaişkenlcrle yolsuzluk indeksi arasında istatisti~el olar~ ciddi bir ilişki olmadlaın.1 göstermektedir. ' ;' Bu sonuçlar birkaç a,çıdaı1ilginçtir.. Bunlardan birisi liberal çevreler ile ulusal çevrelerarasınqa cidditartışmalara yol açan küreselleşmenin yoısuzluaa etkisi hususunun; ulusalcı çevreler lehine, bir sonuç vermesidir" Sonuçlara göre bir ülkenin ulusl~ı ticaretinin yüksek veya düşük olmasının' yolsuzluau. herhangi bir şekilde etkilemediai ortaya çıkmıştır ve bu liberal çevrelerin küreselleşmenin yolsuzluau düşürdüan sayma tam anlal1.uyla ters düşmekte, ulusalcı çevrelerin küreselleşmenin yolsuzluau arttlr<baı yolundaki savlarım doarulamaktadır. Aynı şekilde araştırinadan demokrasi kültürünün, yerleşmiş olmasının da, yolsuzluau arttıncı ya da azaltıcı bir etkisi olmadı~ı ortaya çıkm8ktadır. Lioo.ral ' çevrelerin sıkça ba.şvurdukları bir başka söylem de artan 'demokrasinin, 'şeffaftaşma ve 'hesap verllebilirlik gibi ka~ramlar kullantlaratc yolsuzluau: düşardüaü yönündeydi. Ancak, 'araşıırma sonuçlarından,bu söylemlerin aksine, yolsuzlukla demokrasi kültnrü arasında bir 'ilişki olmadıai ortaya ç~kmak~dır. Tabii bu noktada demokrasi kültnranü araştırmada temsil eden insan hakları anlaşmalarının tek başına demo~i küttilrilnü alçmede yeterince ~çlübir de Aişken olmadial ve demokrasi kaıınmnü temsil,edebiletek başka deaişkenler de ~ulunarak araştırmanın geliştirilmesi gerektiai ileri sqri11ebilir. Yine de, bir,baş: 'langıç noktası olarakele.alınırsa, yolsuzluadn demokrasi kaltnrnnden etkilenme,diaini ortaya çı!wmul,açısından, araştırma sonuçtan ilginç bir görilnüm. sergilemektedir. ' ' i. ', ArtIŞtır",lıdlı Tırliye'nin Y~ri ~TOrkiye'nin rakamlarını söz konusu regresyonlar içinde kullanarak, h4;'rbir. dt;aişken için TOrkiye'nin Yplsuzluk Endeksi'nin kaç olması gerektiai tahmin +edilebilir. AşaAıd8. Çizelge 9'te ikinci sütunda Tüfkiye~nin rakamları, üçüncü sütunda da deaişkenlei'e göre Türkiye'nin olmasıgereken, projeksiyon yols)jzluk endeks~. rakaınl8n, çıkartılmiştır. Bu 'Çizelgeden de anlaşılacaaı, azere, Türkiye söz konusu deaişkenler dikkate alındıamda daha.az yolsuz ya da daha dürqst bir Ülke olmalıydı. Bu sonuçlara: ulaşılmamas~ın bir lledeni,,tdrkiye'deki yoısuz \

18 ,48 Amme idara; Dergisi luğun derecesini a~ıran aşağıdaki değişkenlerin ötesind~ bazı etkenlerin varoıması,olasılığıdır. Bu olasilık bundan sonra yapılabilecek bir araştırmanin konusu ohıbilir. Cizelge 3. Türkiye Rakamları Değişken Türkiye değeri Yolsuzluk Tahmini Yolsuzluk İndeksi Kişi başı GSYİH değişimi Enflasyon Gini katsayısı HDİ-Gelişmişlik endeksi HDı-sıralaması ', GSYİH Kişi başına GSYİH 6, Kamunun ekonomiye oranı II 4.04 Yolsuzluk istatistikleri Eğitim endeksi Goı-Cinsiyet gelişim endeksi tnsan haklan anlıaşmalan Dış ticaretin ekonomiye oranı !SONUÇ 90 ülke için 8 kategoride, 12 değişkenin yolsuzlukla ilgili değerlendirmeye: alınması sonucunda, yolsuzluğun yüksekliği ile kamu'kesiminin büyüklüğü ara-' sında ters bir orantı bulunmuştur. GSMH içinde kamu bütçesi ne kadar büyükse,. o ülkede YQlsuzluk. o kadar düşük çıkmaktadır. Bu durum bize yolsuzhikla mü-. cadele için küreselleşme politikalarıyla birlikte önerilen a) kamu kaynaklarınıp ve kamu hizmetlerinin daraltılması, b) kamu sisteminin piyasamekanizmasının ilkelerine göre çalıştınlması, c)'kamu sisteminin özel mali denetleme'kurumla.. nnca denetlenmesi gibi "yönetişimci devlet"i kurmaya yönelik tedbirlerin (Güler, 2003; 3) yerinde olmadığını göstermektedir. Küreselleşme ile yükselen dünyayla bütünleşme düzeyi, yoksulluk sorunu' üzerinde etkisizdir. Ülkelerin ticar~t sistemlerinin açık ya da kapalılık durumu' yolsuzluk endeksi üzerinde herhangi bir etki yapmamaktadır. Bu durumda küreselleşme yoluyla yolsuzluğun önleneceği söylenemez. Kişi başına düşen gelirin yüksek olduğu ülkelerde 'yob~uzluk. düşük çıkmaktadır. Aynı şekilde, gelişnıjşlik düzeyi ve cinsiyet gelişim endeksi yüksek çıkan

19 Yolsuzluk ()zerine Ekonometrik Bir Çalışma 49 ülkelerde yolsuzluğa daha az rastlandığı ~l~ılmıştır. Eğitim düzeyinin yüksek olmasının da yolsuzluğu düşürdüğü ortaya çı~ışitr~, Buna karşın genr dağılımındaki ~itsiz1iğin ve enflasyonun yolsuz)tık üstündeki etkisi orta derecedir., Enflasyon yükseldikçe ve gelir dağılımı bozuldukça yolsuzluk artmakta4~r. Ancak, s~nuçlar beklendiği kadar güçlü değildir. Araş, tırmadan çıkan bir başka ilginç' sorun, ekonominin büyüklüğünün yolsuzluk ü, zerindebir etkisi,olmamasıdır. KAYNAKÇA Aktan, Coşkun Can (1992); Politik Yozlaşma ve Kleptokrasi ( TOrkiye Dene, yimi), Ankara Ticaret Odası, Istanbul: Afa Yayıncılık. Ankara Ticaret Odası (2001). Yolsuzluk Kıskacında Türkiye, Ocak, Ankara. Berkman, Ümit (1983), Azgelişmiş Ollcelerde Kamu Yönetiminde Yolsuzluk ve Rüşvet, TODAtE, Ankara... ' Bozkurı,Ömer, Seriye Sezen, Turgay Ergun (1998), Kamu Yönetimi Sözlüğü. TODAIE, Ankara. Caiden,'Naomi (1979),,"Shortchanging the Public", PublicAdministration Review. Volume: 39, Number: 3, May-June, s Caiden, Oerald E. (1991), "What ReaUy ls Public Maladministration", Public Administration Review. Volume: 51, Nomber-December, s Çoban, Orhan (1999), "Organize Olmayan Sosyo Ekonomik Sistemin Organize Bir Kurumu Rüşvet", Amme Idaresi Dergisi, Cilt: 32, Sayı': 2, Haziran, s Çulpan, Refik (1980), "Bürokratik Sistemin Yozlaşması", Amme IdarltSi Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 2, ~aziran, S , Emre, Cahit (2003), Yönetim Bilimi Yazılar, İmaj Yayıncılık, Ankara. Ergun, Turgay (1978), "Yönetimde Yozlaşma Olg~u Üzerine", Amme idaresi D~rgisi" Cilt: i I, Sayı: I, Mart, s ' Eryılmaz, BHal (1994), Kamu Yönetimi, Üniversite Kitabevi, ızmir.. ' Guıer, Birgül Ayman (2003), «',Kavramsal Kuşatmada Yolsuzluk", Milletvekilliği Dokunulmazlığı ve Yolsuzluk Konulu Panel Bildirisi. Ankara'Baros\l, Ankara. Heidenheimer, Ainold (1970), Political Corruption: Readings In ComperativeAnaıystS,' Holı, Rinehart and Winston, New York. ' ' Mumcu, Ahmet (1985), Osmanlı Devletinde Rilşvet, tnkilap Kitabevi, İstanbuL. Şaylan, Gencay (1975), ''Toplumsal DeAişime, YönetSel Bozulma ve Yolsuzluk", Amme Idaresi Dergisi, Cilt: ~,Sayı,: 4, Aralık, s " Şaylan, Gencay (ı995), "DeAişim ve Yolsuziuk", Amme idaresi Dergisi, Cilt: 28, Sayı 3, EylUl, s , ' Tekeli~ ılhan, Gencay Şaylan (1974), "Rüşvet Kuramı", Amme idaresi Dergisi. Cilt: 7, Sayı. 3, EylUl, s. 92-i13.',

20 SO Amme Idaresi Dergisi Tekeli ılhan, Gencay Şaylan (1975), "The Corruptiop", 'Turkish PubJJc Administration Annual,No..2, s Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (2000), Avrupa Birliğine Tam Üyelik Sürecinde Tür, kiye 'dı Yönetimin Yeniden Yapılanması, TOBB, Ankara.