OSMANLI GEÇ DÖNEM İSTANBUL VAAZ KÜRSÜLERİ

Transkript

1 OSMANLI GEÇ DÖNEM İSTANBUL VAAZ KÜRSÜLERİ Dr. Gülay Apa * Özet Cami mimarisi içinde form ve süsleme özellikleri açısından mihrap ve minber kadar dikkat çeken diğer önemli eleman vaaz kürsüleridir. Özellikle cami ve medreselerde vaaz vermek için üstüne merdivenle çıkılan bir mimari öğedir. Vaaz kürsüleri portatif ya da duvar veya taşıyıcı elemana bağlı olarak sabit yapılmaktadırlar. Ayak, gövde, sedir ve korkuluk bölümlerinden oluşan kürsüler içinde bulundukları dönemin sanat üslubunu yansıtmaktadırlar. Çoğunlukla ahşap ya da mermer malzemeden yapılan vaaz kürsüleri klasik dönemde benzer süsleme programına ve forma sahipken geç dönemde barok, ampir ve eklektik üslubun etkisiyle değişime uğrarlar. Bu dönemde mermer örnekler artış gösterirler. Bu yüzden bağlı bulundukları yapı ile eş zamanlı yapılan ve özgünlüğünü koruyan örnekler daha fazladır. Geç Dönemde vaaz kürsüleri form ve süsleme açısından mihrap, minber ve diğer elemanlarla uygunluk göstermektedirler. Anahtar kelimeler: Osmanlı, vaaz kürsüleri, minber Abstract Another item that is as eye-catching as the niche and the pulpit in terms of the features of form and decoration in the mosque architecture appears to be the sermon platform to which the preacher climbs by using stairs in the mosques and madrasahs. Sermon platforms are constructed portable or fixed by attaching them to the wall or a supporter unit. Composed of the base, the body, the seat and the railing, the sermon platforms reflect the art style currents of their age. While the sermon platforms, mostly made up of wood or marble, contain similar decorative programs and forms within the classical period, they undergo changes by the influence of the baroque, empirical and eclectic styles in the late period during which the marble examples indicate an increase. Because of that fact, the original examples built simultaneously with the construction in which they are placed are seen in larger numbers than are the others. The sermon platforms of the late period cohere with the niches, pulpits and other components in terms of form and ornamentation. Key words: Ottoman, sermon paltform, minbar Camilerde gerek fonksiyonları gerekse form ve süslemeleri açısından iç mekanın en dikkat çeken tamamlayıcıları mihrap, minber ve kürsülerdir. Başlı başına kendine has özellikleriyle ayrı bir birim olsalar da bütünü oluşturan parça gibidirler. Araştırmamızın konusu Osmanlı Geç Dönem İstanbul kürsüleridir. Geç Dönemde yeni akımların etkisiyle mimari formlar ve motifler büyük ölçüde değişime uğramışlardır. Cami mimarisi içinde küçük ölçeklerine rağmen bu değişimi en iyi yansıtan ögelerden biri de vaaz kürsüleridir. Bu açıdan, dört bir yanı hanedanlık yapılarıyla donatılan İstanbul şüphesiz ki en önemli örnekleri barındırmaktadır. * Dr. Gülay Apa, Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Kampus-KONYA

2 Gülay Apa Kürsü bir topluluğa hitap etmeyi gerektiren hemen her yerde karşımıza çıkmaktadır. Dini mimari açısından baktığımızda ise hem dinsel hem de sosyal amaçlı kullanılan kürsü kilise mimarisi içinde ambon 1, cami mimarisinde ise minber ya da vaaz kürsüsü olarak görülmektedir. Camilerde vaiz ve ders vereceklerin oturmasına mahsus, üstüne birkaç basamaklı bir merdivenle çıkılan hareketli ya da sabit sedirlere vaaz kürsüsü denilmektedir 2. Türk mimarisinde kürsüler çok defa ahşaptan hareketli, bazende duvara veya taşıyıcı bir ayağa bağlı olarak taştan yahut yine ahşaptan sabit biçimde yapılmıştır. Kürsülerin alt kısmına kürsü ayağı, gövdesine kürsü bedeni / gövdesi veya kürsü taşı denir; sedir bölümü, yani oturulan kısmı korkuluk ile çevrilidir ve genellikle önünde konuşmacının kitap ve notlarını koyması için bir tabla veya rahle bulunur 3. Vaaz kürsüleri ilk ortaya çıkışları açısından cami mimarisiyle ilgili diğer önemli bir elemanla yani minberle çakışmaktadırlar. İslamiyetin ilk yıllarında minberin cami mimarisine katıldığı bilinmektedir 4. Ancak kürsünün bugünki şekliyle ilk ortaya çıkışıyla ilgili kesin bilgiler yoktur. Günümüzde sadece Cuma ve bayram hutbeleri için kullanılan minber başlangıçta vaaz kürsülerinin de görevini üstlenmekteydi. Hz. Peygamber Medine deki Mescid-i Nebevi de ashaba Allah ın emirlerini ayakta durarak duyururken daha sonra ashab hurma ağacından bir direk dikerek ona yaslanmalarını istemişlerdir 5. Sonra Ilgın ağacından üç veya dört basamaklı bir minber yapılmıştır 6. Bu minberin arkasında dayanacak üç tane de sütunu olduğu ve Hz Muhammed üçüncü basamağa oturup ayaklarını ikinci basamağa koyduğu rivayet olunmaktadır. Hz. Peygamber Cuma hutbelerini ve diğer emir ve nasihatlarını ashaba buradan söylerdi. Bu bilgilere göre minber başlangıçta bir kürsü bir taht şeklindeydi. Cuma hutbelerinde bir minber, başka zamanlarda ise yabancı elçileri kabul ettiği bir taht olarak kullanıyordu. Bu özelliği sebebiyle minber daha sonraki yıllarda saltanat alâmetlerinden biri olarak kabul edilmiştir 7. Hz. Peygamberin vefatından sonra Hz. Ebubekir de bu minbere çıkmış ve cemaatte ona biat etmişti. Hz. Ebubekir den sonra diğer halifeler de bu geleneğe uymuşlardır 8. Valilerde vazifeye başladıklarında ve ayrıldıklarında minbere çıkmayı adet haline getirmişlerdir. Bu duruma göre minberin ilk zamanlarda ibadet ile bir münasebeti yoktu. Nitekim çeşitli minyatürlü yazmalarda kadıların da zaman zaman böyle basamaklı taht-minberler üzerinde otururken resmedildikleri görülmektedir. Divan toplantılarında da hükümdar buraya çıkardı. Bu haliyle minber hutbe veya vaaz eden hatibin, mahkeme eden kadı nın, toplantıları idare eden hükümdarın orada bulunanlara karşı durumunu kuvvetlendiren bir unsurdur. Halifeler başkentin merkez camisinde imamet görevini yerine getiriyor ve idarede minberden büyük ölçüde yararlanıyorlardı. İlk dönemde namazı bizzat halifeler kıldırırdı. Zaman içinde halifeler namaz kıldırmak ve hutbe okutmak için yerlerine vekil tayin ettiler. Vekiller de halifelerin ismini zikrederek dua etmeye başladılar. Minber üzerinde halifeye ilk dua eden kişi İbn-i Abbas tır. İbn-i Abbas Basra valisi iken Hz. Ali ye dua etmiş ve ondan sonra da bu gelenek sürdürülmüştür. Çok sayıda İslâm devletinin kurulmasından sonra halifenin yanında hükümdarın da ismi anılıyordu. Bu uygulama da zaman içinde son bularak minberde sadece gücü elinde bulunduran hükümdar anılmaya başlandı. Hutbede yöneticinin isminin anılması hükümdarlığın alametlerinden birisidir 9. Minber başlangıçta merkezi idarenin bir sembolü 1 Ambonun kilise mimarisi içindeki önemi için bkz.; Parman, E., Ortaçağ da Bizans Döneminde Frigya (Phrygia) ve Bölge Müzelerindeki Bizans Taş Eserleri, Eskişehir, 2000, s Arseven, C.E., Kürsü, Sanat Ansiklopedisi, Cilt:3, İstanbul, 1966, s Çoruhlu, Y., Kürsü, DİA, Cilt: 26, Ankara, 2002, s Minberin cami mimarisine katılımıyla ilgili bkz. Can, Y., Minberin Cami Mimarisine Katılımı, Dinbilimleri Akademik Araştırmalar Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 3, 2008, s Eyyub Sabri Paşa, Mira t-ül Harameyn, Cilt:2, İstanbul, H (1887), s Bu minberin ustasının adı ile ilgili farklı rivayetler bulunmaktadır. Bu konuda bkz.; Muhammed Abdulhay el-kettâni, Et- Terâtîbu l-idâriyye (Hz. Peygamber in Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar), Cilt:1, İstanbul, 1990, s. 148; Can, Y., Gün, R., Erken Dönem İslam Mimarisinde Yabancı Usta ile Devşirme ve Yabancı Malzeme Kullanımı, İstem, Yıl:4, Sayı: 8, Konya, 2006, s Çam, N., İslâmda Sanat, Sanatta İslâm., Ankara, 1999, s Michell, G., Architecture of the Islamic World, London, 1978, p. 36; Ronart, S., Ronart, N., Concise Encyclopaedia of Arabic Civilization, Amsterdam, 1959, p ; Köksal, M.A., İslâm Tarihi, Cilt:1, İstanbul, 1967, s. 136; Diez, E., Minber, İslâm Ansiklopedisi, Cilt:8, İstanbul, 1979, s. 335; Meier, F., Der Predıger Auf Der Kanzel (Minbar), Bausteine II: Ausgewählte Aufsätze zur Islam wissenschaft, Stuttgart, 1992, p ; Bloom, J., The Masterpiece Minbar, Saudi Aramco World, 48:3, May/June 1998, p. 2 9 İbn-i Haldun, Mukaddime, (Çev. Halil Kendir), Ankara, 2004, s

3 Osmanlı Geç Dönem Vaaz Kürsüleri idi ve sadece Mescid-i Nebevi de bulunmasına izin verilmişti. Hz. Ömer, valiliği sırasında Mısır da minber yaptırmak isteyen Amr. B. As a müsaade etmedi 10. Amr ın biraz yüksekçe yaptırdığı minberin Hz. Ömer in emriyle yıktırılmasından sonra camiye Nubia kralı Zakharia nın hediyesi olan yeni bir minber konulmuştur 11. Hz. Ebu Bekir den itibaren halifeye biat minberde yapılıyordu. Halife de biattan sonra idarede takip edeceği genel prensipleri minberde okuduğu ilk hutbe ile ilan ederdi. Minber bu fonksiyonuyla anayasaya sahip toplumlarda üzerinde devlet siyasetinin açıklandığı kürsülere benzetilmiştir 12. Hz. Osman muhaliflerine karşı kendi icraatını minberde savunmuş ve bu adet ondan sonra da devam etmiştir. Halifeler hacca gittikleri zaman Mekke ve Medine deki camilerin minberlerinden, İslam dünyasının her tarafından gelen Müslümanlara hitap etme imkânı buluyorlardı 13. Bu açıdan baktığımızda başlangıçta vaaz kürsüsü ile minberin ayrı ayrı elemanlar olmadığı görülmektedir. Fakat zaman içinde minbere, sadece Cuma ve bayram namazı hutmelerinin okunması fonksiyonu yüklenmiş ve kürsüler ayrı bir bölüm olmuştur. Kürsü, değişik çağlarda ve çeşitli müslüman milletlerde az çok farklı fakat birbiriyle ilişkili manalarda kullanılmıştır. İslam sanat tarihinde bilinen en erken tarihli kürsü, Tûrisinâ St. Catherine Manastırı içindeki camide muhafaza edilen Fâtımî dönemine ait kürsüdür. Kürsünün Fâtımîler den itibaren yaygınlaşmaya başladığı görülmektedir. Türk sanatı içerisinde genellikle birbirine benzer formda yapılan kürsüler hem form hem de süsleme açısından en fazla değişime Osmanlı Geç Dönemde uğrarlar. Osmanlı Geç Dönemin mimari ve süsleme özellikleri açısından en iyi örneklerini barındıran İstanbul kürsüleri form ve süsleme açısından ele alınmaya çalışılacaktır. Geç Dönem İstanbul Vaaz Kürsüleri Malzeme ve Teknik Bu dönem kürsülerinde hem ahşap hem de mermer malzeme kullanılmıştır. Eminönü Yeni Camii ( ), Laleli Camii ( ), Fatih Camii (1766), Beylerbeyi Hamidiye Camii ( ), Emirgan Camii (1838), Bezmi Alem Valide Camii (1843) ve Teşvikiye Camii (1854) kürsüleri ahşaptır (Res. 1-7). Mermer kürsülere ise Nur-u Osmaniye Camii ( ), Ayazma Camii ( ), Eyup Sultan Camii ( ), Selimiye Camii ( ), Nusretiye Camii (1826), Küçük Mecidiye Camii (1848), Hırka-i Şerif Camii (1850), Ortaköy Camii (1854), Dolmabahçe Camii (1855), Aksaray Valide Camii ( ) ve Yıldız Hamidiye Camii (1885) kürsüleri örnek verilebilir (Res. 8-18). Ahşap malzemede süsleme tekniği olarak sedef kakma, fildişi kakma, zemin oyma ve kafes işçiliği görülmektedir 14. Mermer kürsülerde ise zeminoyma, renkli taş kakma ve kalemişi teknikleri dikkati çeker. Mermer üzerine kalemişi tekniği tek bir örnekte -Nusretiye Camii kürsüsünde- karşımıza çıkar. Konumlarına Göre Kürsüler Harim içinde kürsüler çoğunlukla ya doğu duvarının ya da yine doğu yönündeki bir ayağın önünde yer almaktadırlar. Kürsüler kullanımları açısından hareketli ve sabit olmak üzere iki gruba ayrılırlar 15. Hareketli kürsüler hem ahşap hem mermer malzemeden yapılmışlardır. Eminönü Yeni Camii ( ), Laleli 10 Zwemer, S.M., The Pulpit in Islam, The Moslem World, Vol.XXIII, Newyork, July, 1933, p. 220; İbn-i Bibi, age., s Can, Y., Gün, R., agm., s.140; Can, Y., Erken Dönem İslâm Toplumunda Mevcut Sosyo Kültürel ve Dini Bazı Duyarlılıkların Sanata Yansımaları, İstem, Konya, 2006, s Goitein, S.D., The Origin and Nature of the Muslim Friday Worship, The Muslim World, Vol. 49, 1959, p. 188; Asghar, F., The Role of the Islamic Pulpit, Journal of Communication, 29:3, 1979, p Önkal, A., Bozkurt, N., Camii, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:7, İstanbul, 1993, s Türk ağaç işçiliği teknikleri hakkında bkz. Ünal, İ., Türklerde Sedefçilik, Güzel Sanatlar, Sayı:6, İstanbul, 1949, s ; Ögel, B., Selçuklu Devri Anadolu Ağaç İşçiliği Hakkında Notlar, Yıllık Araştırmalar Dergisi, Sayı:1, Ankara, 1957, s ; Kerametli, C., Osmanlı Devri Ağaç İşleri Tahta, Oyma, Sedef, Bağa ve Fildişi Kakmalar, Türk Etnoğrafya Dergisi, Sayı:4, Ankara, 1962, s.5-13; Ögel, S., Anadolu Ağaç Oymacılığında Mail Kesim, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı:1, İstanbul, 1965, s ; Öney, G., Anadolu da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahşap Teknikleri, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı:3, İstanbul, 1970, s ; Yücel, E., Selçuklu Ağaç İşçiliği, Sanat Dünyamız, Yıl:2, Sayı:4, İstanbul, 1975, s. 3-11; Ersoy, A, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, İstanbul, 1993, Yücel, E., Türk Sanatında Ağaç İşçiliği, Antika, Sayı:6, İstanbul, 1985, s. 9-13; Yücel, E., Türk Sanatında Ağaç İşçiliği, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:88, 1993, s ; Aktemur, A., Türk Ahşap İşçiliği, Türkler, Cilt:6, Ankara, 2002, s

4 Gülay Apa Camii (1763), Fatih Camii (1766), Beylerbeyi Hamidiye Camii ( ), Emirgan Camii (1838) ve Bezmi Alem Valide Camii (1843) kürsüleri hareketli olan ahşap eserlerdir. Küçük Mecidiye Camii (1848), Hırka-i Şerif Camii (1850), Dolmabahçe Camii (1855) ve Aksaray Valide Camii ( ) kürsüleri mermerden yapılmış hareketli kürsülerdendir. Sabit olan kürsüler çoğunlukla mermerdendir ve kendi içinde bir taşıyıcıya ya da duvara sabitlenmiş olarak iki gruba ayrılırlar. Teşvikiye Camii kürsüsü bu gruba ait tek ahşap örnektir. Taşıyıcı elemana bağlı olanlar Nur-u Osmaniye Camii ( ) ve Eyup Sultan Camii ( ) kürsüleridir. Ayazma Camii ( ), Selimiye Camii ( ), Nusretiye Camii (1826), Ortaköy Camii (1854), Teşvikiye Camii (1854) ve Yıldız Hamidiye Camii (1885) kürsüleri ise duvara sabitlenmiş örneklerdir. Kürsü Elemanları Klasik diyebileceğimiz bir vaaz kürsüsü kürsü ayağı, gövde kürsü bedeni / gövdesi veya kürsü taşı ve sedir bölümü yani oturulan kısım ve korkuluktan oluşmaktadır. Korkuluk şebeke ile çevrilidir ve genellikle önünde konuşmacının kitap ve notlarını koyması için bir tabla veya rahle bulunur. Ancak Osmanlı Geç Dönem vaaz kürsüleri form olarak değiştiği için genellikle klasik özellikleri taşıyanların dışında ayağın yerini kaide almıştır. Gövde ve korkuluk bölümü farklılaşmıştır. Ayrıca hareketli olmayan kürsülere arkalık dediğimiz bölüm eklenmiştir. Bu bölüm kürsüyü vurgulayan bir taç niteliğindedir. Ayak / Kaide: Klasik özellikleri taşıyan kürsülerde ayak bölümü küçük, dörtgen kesitli olarak yapılmıştır. Ayaklar genellikle bordür şeklindedir ve kürsüleri iki yanda sınırlandırırlar. Örneğin Eminönü Yeni Camii ( ), Laleli Camii ( ), Fatih Camii (1766) ve Beylerbeyi Hamidiye Camii ( ) kürsüleri klasik özellikler taşımaktadırlar. Geç Dönem özellikleri taşıyan kürsülerde ayağın yerine düz, iç bükey ve dışbükey silmelerle vurgulanan kademeli kaideler yer almaktadır. Gövde bölümü kaide üzerinde yükselmektedir. Kaideli olanlara ise; Emirgan Camii (1838), Bezmi Alem Valide Camii (1843) Nur-u Osmaniye Camii ( ), Eyup Sultan Camii ( ), Küçük Mecidiye Camii (1848), Hırka-i Şerif Camii (1850), Dolmabahçe Camii (1855), Aksaray Valide Camii ( ) ve Yıldız Hamidiye Camii (1885) kürsüleri örnek verilebilir. Eğer minber sabit olan minberlerin grubuna giriyorsa ayak ya da kaide bölümü genellikle ortadan kalkmaktadır. Gövde: Ağırlıklı olarak barok, ampir ve eklektik dönem özelliklerin etkisiyle değişime uğramış çokgen, oval ya da dalgalı hatlı örneklerin yanısıra dörtgen kesitli, klasik özellikler gösteren örnekler de görülmektedir. Klasik özellikleri bazı ahşap kürsülerde görmek mümkündür. Bu kürsülerde gövde dörtgen kesitlidir. Çoğunlukla yatay ya da dikey eksende yerleştirilmiş dörtgen panolardan oluşurlar. Eminönü Yeni Camii ( ), Laleli Camii ( ), Fatih Camii (1766) ve Beylerbeyi Hamidiye Camii ( ) kürsüleri bu grup eserlerdir. Geç Dönemin etkilerini taşıyan kürsü gövdeleri fazlasıyla değişime uğramışlardır. Ne form ne de süsleme açısından klasik özellik gösterirler. Çoğunlukla eserler birbirlerine benzemeyen niteliktedirler. Nuru Osmaniye Camii ( ), Ayazma Camii ( ), Eyup Sultan Camii ( ) ve Selimiye Camii ( ) kürsüleri barok, Nusretiye Camii (1826), Emirgan Camii (1838), Bezmi Alem Valide Camii (1843) Küçük Mecidiye Camii (1848), Hırka-i Şerif Camii (1850), Ortaköy Camii (1854), Teşvikiye Camii (1854) ve Dolmabahçe Camii (1855) kürsüleri ampir, Aksaray Valide Camii ( ) ve Yıldız Hamidiye Camii (1885) kürsüleri neoklasik özellikler barındırırlar. Korkuluk: Klasik Dönem özelliklerini sürdüren geç dönem örneklerinde korkuluklar geometrik motiflerle süslenmiş ve delikişi tekniğinde işlenmişlerdir. Geç Dönemde ise korkuluklarda değişimden nasibini almışlardır. Geometrik kafes şeklindeki korkuluklar yerini daha çok kapalı, etrafı silmelerle ya da ayak görünümlü elemanlarla çevrilmiş panolara bırakmışlardır. Özellikle antik mimaride karşımıza çıkan triglif metop bölümüne benzeyen formdadırlar. Geometrik motiflerin yerine bitkisel motifler tercih edilmiştir. 15 Barışta, H.Ö., İstanbul Camilerinin İç Mimarisindeki Taş Süslemelerden Örnekler, Vakıf Medeniyeti Sempozyumu Kitabı, Ankara, 2003, s

5 Osmanlı Geç Dönem Vaaz Kürsüleri Arkalık / Taç: Bu bölüm sadece Ayazma Camii ( ), Selimiye Camii ( ) ve Nuru Osmaniye Camii ( ) kürsülerinde karşımıza çıkmaktadır. Daha önce Geç Dönem Osmanlı vaaz kürsüleriyle ilgili terminolojiye yönelik kapsamlı çalışma olmadığı için şimdilik bu terim önerilmiştir. Sedir bölümünün üzerinde, duvarda yer alan ve kürsüyü vurgulayan taç olarak düşünülebilir. Bu bölüm C kıvrımıyla birbirine bağlanan akantus yapraklarından oluşturulan taç ile sonlanır. Süsleme Kürsülerin ön ve yan cephelerinin özenli bir şekilde süslendiği görülmektedir. Arka cepheler daha az özenli olabilmektedir. Klasik özellik gösteren bazı örneklerde gövde bölümünde, ön ve yan cephelerde farklı motifler karşımıza çıkabilmektedir. Bu örneklerde ön cephenin gövde bölümünde genellikle kabaralar yer alır. Kürsülerde geometrik, bitkisel ve az da olsa yazılı süsleme görülmektedir. Klasik Dönem özelliği taşıyan kürsülerde çok kollu yıldızların ve çokgenlerden oluşan birim motiflerin yatay ve dikey eksende birbirine bağlanmasıyla oluşan geometrik motifler kullanılmıştır. Beylerbeyi Hamidiye Camii kürsüsünde ise bu dönemde sedef kakma tekniğinde kullanılan bütün motifleri görmek mümkündür 16. Geç Dönem Osmanlı mimarisini etkileyen akımların değiştirdiği örneklerde, geometrik motifler yerini etrafı S ve C kıvrımlarıyla ya da içbükey ve dışbükey silmelerle hareketlendirilmiş madalyonlara, köşeleri dalgalı formda panolara bırakmaktadırlar. Bitkisel olarak vazodan çıkan çiçekler, S ve C kıvrımlarıyla birbirine bağlanan dallar ve akantus yaprakları görülmektedir. Süsleme açısından Laleli Camii ( ), Fatih Camii (1766) ve Beylerbeyi Hamidiye Camii ( ), Nur-u Osmaniye Camii ( ), Ayazma Camii ( ), Eyup Sultan Camii ( ) ve Selimiye Camii ( ) kürsülerinde barok dönemin özellikleri izlenebilmektedir. Nusretiye Camii (1826), Emirgan Camii (1838), Bezmi Alem Valide Camii (1843) Küçük Mecidiye Camii (1848), Hırka-i Şerif Camii (1850), Ortaköy Camii (1854), Teşvikiye Camii (1854) ve Dolmabahçe Camii (1855) kürsüleri ampir niteliktedirler. Yazılı süsleme çok az karşımıza çıkmaktadır. Kürsüler, üzerine oturulan elemanlar olduğu için ve genellikle de yazılı süslemede içerik olarak dini ibareler seçildiği için tercih edilmemiş olabilir. Sadece Geç Dönem örneklerinde Ayazma Camii ve Selimiye Camii kürsülerinin arkalık bölümünün tacı altında görülmektedir. Bu bölümler oturulan sedir bölümünün yukarısında kalmaktadır. Ayazma Camii kürsüsünde kenarları dalgalı formda bir kartuş içinde Arap harfleriyle Besmele yazmaktadır. Selimiye Camii kürsüsünde ise tacın altındaki kartuş içine Kulları içinden ancak alimler (gereğince) korkar meâlindeki ayet yazılmıştır 17. Yazılı süslemeye sahip olmaları açısından bu kürsüler diğer Geç Osmanlı Dönemi kürsülerinden ayrılırlar. Tarihlendirme Kürsülerin üzerinde yapımına ya da sanatçısına ait herhangi bir kitabe bulunmamaktadır. Ancak form ve süsleme özellikleri açısından içinde bulundukları caminin mihrap ve minberleriyle benzer şekilde tasarlanmışlardır. Kürsüler, pek çok örnekte mihrap ve minberlerle neredeyse aynı şekilde süslenmişlerdir. Bu açıdan cami ile aynı yıllarda yapılmış olmaları gerekir. Özellikle bazı örneklerin duvara ya da taşıyıcıya bitişik yapılması da inşa sürecinde tasarlandıklarını göstermektedir. Sonuç olarak, küçük ölçeklerine rağmen biçim ve süsleme açısından incelediğimiz bu örnekler dönemlerinin sanat anlayışını, tekniklerini ve modasını yansıtmaları açısından önemli örneklerdir. Ele aldığımız örneklerin sultan camilerinde yer alması sebebiyle, Osmanlı sanatında görülen gelişim ve değişim dönemin sanatının en iyi örnekleri olarak kürsüler üzerinde de yansımıştır. Çoğunlukla ahşap malzemeden inşa edilen kürsülerin Geç Osmanlı Döneminde yerini mermer kürsülere bıraktığı görülmüştür. Gerek ahşap gerekse mermer kürsülerde oldukça kaliteli işçilik dikkati çeker. Klasik Dönemde kendini fazlasıyla hissettiren geometrik süslemenin ağırlığı azalmış, bitkisel süsleme daha çok 16 Bu motiflerin isim ve tanımlamaları için bkz. Ünal, İ, agm., s Kuran-ı Kerim, Fatır Suresi, 35/28 (İnnemâ yahşallahe min ibâdihi l- ulemâü)

6 Gülay Apa tercih edilmiştir. Mimari formlarda da karşımıza çıkan içbükey, dışbükey silme grupları kürsülerde de etkisini göstermektedir. Oldukça zarif olan kürsüler, mihrap ve minberlerle aynı nitelikte ve aynı özende yapılmışlardır.

7 Osmanlı Geç Dönem Vaaz Kürsüleri KAYNAKLAR Aktemur, A., Türk Ahşap İşçiliği, Türkler, Cilt:6, Ankara, Arseven, C.E., Kürsü, Sanat Ansiklopedisi, Cilt:3, İstanbul, Asghar, F., The Role of the Islamic Pulpit, Journal of Communication, 29:3, Barışta, H.Ö., İstanbul Camilerinin İç Mimarisindeki Taş Süslemelerden Örnekler, Vakıf Medeniyeti Sempozyumu Kitabı, Ankara, Bloom, J., The Masterpiece Minbar, Saudi Aramco World, 48:3, May/June Can, Y., Erken Dönem İslâm Toplumunda Mevcut Sosyo Kültürel ve Dini Bazı Duyarlılıkların Sanata Yansımaları, İstem, Konya, Can, Y., Minberin Cami Mimarisine Katılımı, Dinbilimleri Akademik Araştırmalar Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 3, Can, Y., Gün, R., Erken Dönem İslam Mimarisinde Yabancı Usta ile Devşirme ve Yabancı Malzeme Kullanımı, İstem, Yıl:4, Sayı: 8, Konya, Çam, N., İslâmda Sanat, Sanatta İslâm., Ankara, Çoruhlu, Y., Kürsü, DİA, Cilt: 26, Ankara, Diez, E., Minber, İslâm Ansiklopedisi, Cilt:8, İstanbul, Ersoy, A, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, İstanbul, Eyyub Sabri Paşa, Mira t-ül Harameyn, Cilt:2, İstanbul, H / Goitein, S.D., The Origin and Nature of the Muslim Friday Worship, The Muslim World, Vol. 49, İbn-i Haldun, Mukaddime, (Çev. Halil Kendir), Ankara, Kerametli, C., Osmanlı Devri Ağaç İşleri Tahta, Oyma, Sedef, Bağa ve Fildişi Kakmalar, Türk Etnoğrafya Dergisi, Sayı:4, Ankara, Köksal, M.A., İslâm Tarihi, Cilt:1, İstanbul, Michell, G., Architecture of the Islamic World, London, Muhammed Abdulhay el-kettâni, Et-Terâtîbu l-idâriyye (Hz. Peygamber in Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar), Cilt:1, İstanbul, Meier, F., Der Predıger Auf Der Kanzel (Minbar), Bausteine II: Ausgewählte Aufsätze zur Islam wissenschaft, Stuttgart, Önkal, A., Bozkurt, N., Camii, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:7, İstanbul, Ögel, B., Selçuklu Devri Anadolu Ağaç İşçiliği Hakkında Notlar, Yıllık Araştırmalar Dergisi, Sayı:1, Ankara, Ögel, S., Anadolu Ağaç Oymacılığında Mail Kesim, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı:1, İstanbul, Öney, G., Anadolu da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahşap Teknikleri, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı:3, İstanbul, Parman, E., Ortaçağ da Bizans Döneminde Frigya (Phrygia) ve Bölge Müzelerindeki Bizans Taş Eserleri, Eskişehir, Ronart, S., Ronart, N., Concise Encyclopaedia of Arabic Civilization, Amsterdam, Ünal, İ., Türklerde Sedefçilik, Güzel Sanatlar, Sayı:6, İstanbul, Yücel, E., Selçuklu Ağaç İşçiliği, Sanat Dünyamız, Yıl:2, Sayı:4, İstanbul, 1975.

8 Gülay Apa Yücel, E., Türk Sanatında Ağaç İşçiliği, Antika, Sayı:6, İstanbul, Yücel, E., Türk Sanatında Ağaç İşçiliği, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:88, Zwemer, S.M., The Pulpit in Islam, The Moslem World, Vol.XXIII, Newyork, July, 1933.

9 Osmanlı Geç Dönem Vaaz Kürsüleri Res. 1: Eminönü Yeni Camii Kürsüsü Res. 2: Laleli Camii Kürsüsü Res. 3: Fatih Camii Kürsüsü Res. 4: Beylerbeyi Hamidiye Camii Kürsüsü Res. 5: Emirgan Camii Kürsüsü Res. 6: Bezm-i Alem Valide Camii Kürsüsü

10 Gülay Apa Res. 7: Teşvikiye Camii Kürsüsü Res. 8: Nur-u Osmaniye Camii Kürsüsü Res. 9: Ayazma Camii Kürsüsü Res. 10: Eyup Sultan Camii Kürsüsü Res. 11: Selimiye Camii Kürsüsü Res. 12: Nusretiye Camii Kürsüsü

11 Osmanlı Geç Dönem Vaaz Kürsüleri Res. 13: Küçük Mecidiye Camii Kürsüsü Res. 14: Hırka-i Şerif Camii Kürsüsü Res. 15: Ortaköy Camii Kürsüsü Res. 16: Dolmabahçe Camii Kürsüsü Res. 17: Aksaray Valide Camii Kürsüsü Res. 18: Yıldız Hamidiye Camii Kürsüsü