NEDÎM N HKEMÎ YÖNÜ NEDÎM S ORACULAR SIDE Savakan Cem BAHADIR

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 7 Sayı: 34 Volume: 7 Issue: 34 Issn: NEDÎM N HKEMÎ YÖNÜ NEDÎM S ORACULAR SIDE Savakan Cem BAHADIR Öz Klasik edebiyatımız içinde mevcut olan edebî akımlar, bu akımlara öncülük yapan ya da iirlerinde daha fazla kullanan airlerle birlikte anılmaktadır. Bu konuya en güzel ekilde örnek olabilecek iki airimiz Nâbî ve Nedîm dir. Nâbî, hikemî tarz olarak bilinen, iirde hikmetli söz söyleme veya nasihat etme maksadı taıyan - modern edebiyattaki didaktik iire çok benzeyenakımın en önemli temsilcisidir. Nedîm ise yaadıı yüzyılda klasik iirde kullanımı yaygınlaan mahallileme akımının en önemli temsilcilerinden biridir. Bu airlerin yerleri deitirilip hikemî üslup ve Nedîm yan yana konulacak olursa, zihinlerde bir boluk meydana gelir. Zira Nedîm, ûh gazeller ve iret airi olarak tanınmakta ve hikemî üslupla yan yana konulamamaktadır. Bu durumun en önemli sebeplerinden biri; airlerin mevcut bir gelenein devamı olarak deil de, iire getirdikleri yenilikler veya sıkça kullandıkları edebî akımlarla anlatılıyor olmasıdır. Fakat airlerin eserlerinde tek bir edebi yaklaımın hâkim olduunu söylemek yanlıtır. Örnein hikemi tarzın en büyük airi olarak gösterilen Nabi'de bile yeri geldiinde uh ifadeler göze çarpmaktadır. Bu çalımada, Nedîm in gazellerinden hareket edilerek hikemî üslupla badatırılamayan bir airin, beyitlerine bu üslubun nasıl sızdıı açıklanmaya çalıılmıtır. Bu sayede klasik iirde kullanılan edebî akımların da airden aire bir edebî gelenek çerçevesinde nasıl geçtii gösterilmeye çalıılacaktır. Anahtar Kelimeler: Nedîm, Hikemî Üslup, Klasik Edebiyat. Abstract Literary movements which present in our classical literature are known wiht the poets, who used these styles in their poem. Nâbî and Nedîm are the best example for this topic. Nâbî is the most important representative poet of oracular style -which is too close to modern didactic poem-. In case, Nedîm is one of the representative poet of localization style in his century. If we replace these poet s and put Nedîm to oracular style, there will be a gap in our mind. Because Nedîm is vivacious/libation poet and can not be able to collocate with oracular style. One of the most important reason of this case is, because of not to think that classical literature has a tradition which passes from poet to poet. Also poets are told wiht their frequently used literary styles by lecturers. But it is not possible to say that in poet s works there is only one literary style. For example even Nâbî -the representative poet of oracular style- has vivacious poems. In this study, we will try to explain that how oracular style can be shown in Nedîm s ghazals and also we will try to show that literary movements in classical literature has a tradition which passes from poet to poet. Keywords: Nedîm, Oracular Style, Classical Literature. Giri Klasik iirin izledii rotayı deitiren akımlar 1 içerisinde hikemî üslup bir dönüm noktası olarak görülmektedir. Hikemî üslup, 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Nâbî ile iirde kendini youn bir ekilde kendini hissettirmeye balayan ve hakîmâne söyleyi tarzı olarak da adlandırılan edebî bir akımdır. Bu tarz önceleri ran ın önde gelen airlerinden evket-i Buharî ve Sâib-i Tebrizî tarafından oluturulan düünce ve tefekkür aırlıklı bir Yrd. Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi. 1 Bu konu ile ilgili olarak bkz. ener Demirel(2009), XVII. Yüzyıl Klasik Türk iirinin Anlam Boyutunda Meydana Gelen Üslup Hareketleri: Klasik Üslup-Sebk-i Hindî- Hikemî Tarz- Mahallileme, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Vol. 4/2 Winter, s

2 anlayıa dayanır. Edebiyatımızda hikemî üsubun ilk örneklerine Necâtî, Fuzulî, Badatlı Rûhî gibi airlerinde rastlanmaktadır. Nâbî nin saydıımız bu airlerden hikemî tarzda bir adım önde olma sebebi ise onun hikmet kavramını yaygı anlamıyla felsefe karılıı deil, Kuran-ı Kerim de kullanıldıı gibi derin kavrayı ve bilgi, nübüvvet, sır, hükümler ve öüt gibi anlamlarıyla ele almasıdır. (Yorulmaz, 1996:14) Nitekim Nâbî den sonra hikmetli sözlerin iire giriinde önemli bir artı olmutur. Hikemî üslubun iirlere youn bir ekilde girmesinin en önemli sebeplerinden biri, bu edebî tarzın ortaya çıkı dönemi olan 17. yüzyılda imparatorlukta meydana gelen siyasî ve ekonomik gerileme olarak göze çarpmaktadır. Bilindii üzere bu yüzyılın ikinci yarısından itibaren imparatorluk duraklama döneminden gerileme dönemine geçmitir. Merkezi otoritenin zayıflaması, kabiliyet yönüyle zayıf sultanların baa geçmi olmaları, isizlik, taralardaki asayi düzenin bozulmaya balaması, çeitli ve baarısız reform çabaları imparatorluun genel düzenindeki aksaklıklardan bazıları olarak sıralanabilir. Nâbî, ite bu olumsuzlukların yaandıı bir döneme ıık tutmaya çalımıtır. air, 1712 de ölmütür. Öldüü zamana kadar Sultan brahim, IV. Mehmed, II. Süleyman, II. Ahmed, II. Mustafa ve III. Ahmed in saltanatlarını görmütür. mparatorluun gerileme döneminde Viyana bozgunu (1683) ve Karlofça Antlaması (1699) gibi sistemi derin bir ekilde yaralayan olayları da yaadıı da unutulmamalıdır. Devlet içinde meydana gelen kötü gidiat, airleri klasik üslupta yer alan iir anlayıından uzaklatırarak düünce, hikmet 2 ve nasihat anlayıının daha ön plana çıktıı eserler meydana getirmelerine sebebiyet vermitir. Bu eserlerde genellikle devlet otoritesinin yok oluu, asayi ve alet sistemindeki zayıflama, ekonomik bozukluklar, üretimin azalması ve yeteneksiz görevliler mevcut durumun sebebi olarak gösterilmitir. Sorunların sebepleri anlatıldıı gibi çeitli çözümler de iirlerde kendilerine yer bulmutur; iyi yöneticilerin göreve gelmesi, adaletin salanması noktasında bireylere düen görevler gibi... Hikemî üslubun temsilcisi Nâbî Hikmet-âmiz gerekdür e ar Ki meâli ola irâda medâr Âb-ı hikmetle bulur nev ü nemâ Gülen-i i r u riyâz-ı inâ diyerek âdeta hikemî tarzın çerçevesini çizmitir. Bu sebeple olsa gerek hikemî üslup, Nâbî ile özdelemi ve Nâbî ekolü olarak da adlandırılmıtır. Hikemî üslup denildiinde bu iirin kapsamına giren konular u ekilde tasnif edilmitir: Edebiyat tarihçilerinin hikemiyat diye adlandırdıkları tefekkür ve hikmete yönelik iirin özelliini, genellikle öüt ve nasihat ifade eden âyet ve hadisler, sosyal ve siyasî olayların hakîmâne (bilgece) bir biçimde formüle edilmesi, halkın dilinde söylene söylene klielemi ve onun hayat anlayıını yansıtan atasözleri ve deyimler, kıssadan alınan hisselere düstûr olan kelâm-ı kibârlar, insanların hafızasında adeta canlı bir tablo gibi yaayan ve tecessüm eden âdet ve geleneklerin gerçek hayata yansıması, ahlâkî ve tasavvufî bir takım kavramların öüt verici tarzda ilenerek insanlar arasında yüzyıllardır oluturduu anlayı birlii... gibi konular tekil eder. (Yorulmaz, 1996: 12-13) Ayrıca bu iir akımının bir özellii de hikemî iirin en önemli özellii, varlıı lahî hikmet ve yaradılı sırrı çerçevesinde anlamlandırma ve görünenin arkasındaki görünmeyen gerçei aratırma (Bilkan, 2012:27) olarak da deerlendirilmitir. Klasik edebiyat içinde hikemî üslup içeren beyitlerin airler tarafından çeitli vesilelerle kullanıldıı görülmektedir. Hatta sözü edilen anlayıı içeren beyitler klasik iirimizin ilk temsilcilerinin iirlerinden tutun da son temsilcilerin iirlerine kadar mevcuttur. Bu durum aynı zamanda klasik edebiyat içerisinde bir devamlılıın da ifadesi olarak göze çarpmaktadır. Aratırmacıların ortaya çıkardıkları malzemelerin ilenii ve klasik iirde peyda olmu edebî akımların belirli airlerle anılması, edebiyat meraklılarını mevcut edebî akımların dier airler tarafından iirlerinde hiç kullanılmaı gibi bir yanılgı içine itmektedir. Hâlbuki bu doru deildir. Klasik iire tarihsel süreci içinde bakıldıında sonradan ortaya çıktıı söylenilen bir edebi yenilie ait üslup ve muhteva özelliklerinin daha önce gelen airler tarafından aynı younlukta olmasa bile kullanıldıı görülmektedir. airlerin, edebî akımları iirlerinde kullanım sıklıkları ise onları belirli bir tarza yaklatırmaktadır. 2 Hüseyin Yorulmaz(1996), Divan Edebiyatında Nâbî Ekolü Eski iirde Hikemiyat-, stanbul: Kitabevi, s

3 Dile getirmeye çalıtıımız sava en iyi örneklerde birisi Nedîm dir. Nedîm, edebiyat tarihlerine ve tezkirelere bakıldıında genel olarak u ifadelerle anlatılmaktadır: Nedîm, epiküryen dünya görüüne sahiptir. Hayattan zevk alma, günü güzel yaama, yaanılan zamanı mutlu geçirme Nedîm in iirlerinde yer alan belli balı konulardır. Nedîm güzel yaamdan yana ve onun savunucusudur. Aynı görüler Bâkî de de yer alır. Nedîm, mahallileme akımının önde gelen temsilcidir. (Mengi, 2002: 211), iirlerinde zevk ve ireti iler, dinî konulara fazlaca girmez. (entürk, 2004: 530),... aynı dönemin ûh airi Nedîm den o kadar etkilenmilerdir ki, bazı edebiyat tarihçileri, yazdıkları iirden yola çıkarak bu airleri 18. yüzyılda 'lirik iir'in üstadı olan Nedîm çizgisinde göstermilerdir. (Yorulmaz, 1996: 26) Yukarıda alıntıladıımız Nedim hakkındaki görülerin hepsi airin iirinin genel özelliklerini yansıtmaktadır. Oysaki Nedîm de divan airidir ve onda da daha önceki airlerin kullandıı edebî üslupların özelliklerini görmek mümkündür. Çalımamızda Nedîm in ona pek de yakıtırılmayan hikemî yönünü göstermek amaçlanmıtır. Zira Nedîm, ne kadar elence dükünü, iret airi vb. olarak tanımlansa da o, toplum içinde yaayan, hayata ve topluma dair düünceleri olan bir kiidir. Nedîm in gazelleri incelendiinde onun hikemî üslubun hemen her özelliine uygun beyitler yazdıı görülmektedir. 3 (Atasözü, deyim kullanımı; adet ve gelenek gerçek hayata yansıması gibi vb.) Çalıma sırasında, Nedîm in konu ile ilgili beyitleri seçilirken hikemî üslubun bütün alt konuları ile ilgili örnekler verilmesinden özellikle kaçınılmıtır. Bu yöntem yerine airin, öüt verici ve insanın düünce dünyasına yeni fikirler, farklı duyular katan yönü ile alakalı örnekleri tespit edilerek Nedîm in, hikemî yönünün daha net bir ekilde gösterilmesi amaçlanmıtır. Çalıma sırasında Nedîm in gazellerinden hikmetli sözler içeren, muhtevasında nasihat olan ve talih/ zamandan ikâyet içeren beyitler hikemî üslubun özelliklerini gösterecek ekilde açıklanmaya çalıılmıtır. Hikemî tarz olarak adlandırılan edebî üslûbun özelliklerinden biri, airin kendi ifadeleri ile hikmetli düüncelerini iire aktarmasıdır. Yukarıda deinildii üzere Nedîm in iirlerinde bu üslûbun yansımalarını gösteren özlü sözlerin kullanıldıı görülmektedir. Bu durum genel anlamda, Nedîm in uh gazellerinin içine hikemî söylemleri de yerletirdiini göstermektedir. Aaıdaki beyitler Nedîm in iirlerinde hikemî tarzın bu yönünü nasıl ilediine örnek tekil etmektedir. Ba emede ancak iimiz tî-ı kazâya Teslîm-i rızâ yaramıza merhemimizdir g. 38/2 Biz sadece kaza kılıcına ba eeriz. Yaramıza merhemimiz Allah ın takdirine boyun ememizidir. Nedim'in bu beytinde airin hiç bir kimse ve olay karısında ba emeyeceini, ayrıca beeri güç odaklarına karı dik durulması yönündeki hayat felsefesini öne çıkardıını görmekteyiz. Nitekim air birinci mısrada Allah'ın takdiri anlamına gelen tî-ı kaza / kaza kılıcı, dıında hiç bire eye boyun emeyeceini ifade etmektedir. Bu söz bize airin Allah'ın takdirine karı boynunun kıldan ince olduunu hatırlatırken aynı zamanda Mehmet Akif'in: Yumuak balı isem kim demi uysal koyunum, kesmeye gelir amma çekmeye gelmez boynum beytinde olduu gibi hiç bir eye ve ya kimseye kul köle olmama tavrını da yansıtmaktadır. Nedîm ikinci beytinde, Bir eyi yaraya merhem yapmak deyimini iirinde manevî bir yara oluturarak kullanmaktadır. Bu deyim, yaranın iyilemesi için ifalı maddelerden ilaç yapılması anlamındadır. Beyitte airin dinî ve tasavvufî yorumları kabul eden bir yönünü de görmekteyiz. air, kaza oku olarak deerlendirilen ve imanın artlarından biri olan kaza-kader kavramına deinmektedir. air hayatı boyunca kaza oku olarak deerlendirilen Allah ın takdirinden baka hiçbir eye ba emeyeceini söylemektedir. Çünkü air inancı gerei kazanın dolayısıyla kaderin önüne geçilemeyeceinin bilincindedir. Nitekim ikinci mısrada Nedîm bu konudaki fikrini açık bir ekilde beyan eder ve Allah ın takdirine boyun eme yani kadere inanmanın, olanlar karısında bir ey yapamama yarasına manevî bir ilaç/merhem olduunu ve bu yarayı iyiletirdiini söylemektedir. Günâhı tevbe etmez üst ü û ek-i nedâmetsiz 3 Hikemî üslup ilgili alt balıklar için bkz. Hüseyin Yorulmaz, a.g.e

4 Belî germiyyet-i âb iledir te'sîri sâbûnun g. 64/5 Günahlar, pimanlık gözyaı olmadan (sadece) tövbe ile yıkanmaz. Elbette sabunun etkisi suyun sıcaklıı ile ortaya çıkar. Nedîm in bu beytinde de bir özlü sözü iirine konu ettii görülmektedir. airin yine dinî duyguları öne çıkarttıı beytinde tövbenin nasıl makbul olabilecei konusunda akıl verdii görülmektedir. Nedim, sabun tek baına su olmadan nasıl köpürüp temizleyici etkisini ortaya çıkaramıyorsa günahları temizleyici özellii olan tövbe nin de gözyaı suyu olmadan insanı günahlardan temizleme özellii olamayacaını ifade etmektedir. dinimizde tevbe-i Nasuh olarak da adlandırılan samimi tövbenin vicdani bir pimanlıkla gönülden yapılması gerektii vurgulanmakta yani pimanlık ateiyle yanan gönülden çıkan sıcak göz yalarının günahları silecei özellikle belirtmektedir. air, sabunun temizleyici etkisini arttırması yönüyle sıcak suyu ön plana çıkarmıtır. Aynı mantıkla, günahların temizlenmesi ve gözyaının sıcak olması ile sıcak suyla sabunun köpürmesi olayını özdeletirmitir. Kalır nâ-puhte zâhid düse bin yıl âte-i aka Zuhûr eyler mi hiç hâsiyyet-i âte semenderden g. 95/6 Zahit bin yıl ak ateine düse yine de ham kalır. Hiç atein verdii fayda, semender kuundan elde edilebilir mi? Semender ile ilgili bilgiler kaynaklarda deiik ekillerde yer almasına ramen beyitle semenderin dorudan alakalı iki özellii Mazmunlar ve zahı isimli eserde: Hurafat-ı arkıyyeden ate içinde peydâ olup ate içinde yaar bir mevhum hayvan (Onay, 2009: 399) ve Semender keler cinsinden bir kumluk hayvanıdır. Kaypak semender suda olur. Gayet souk bir hayvan olduundan kudemadan biri atee girse söndürür diye tezyif etmi, halk atete gezer diye anlamı. (Onay, 2009: 399) eklinde anlatılmıtır. Nedîm ise bu bilgilerden hareketle, klasik edebiyat içinde balı baına bir edebiyat konusu olan rind-zâhid çatıması ile ilgili olan bir beyit kurmu ve bu konu ile ilgili hikmetli bir eyler söylemeyi amaçlamıtır. Beyitte iki ana karakter vardır. Bunlardan ilki zâhid ikincisi ise semenderdir. Semender, atete yaadıına hatta atei söndürdüüne inanılan bir hayvandır. Ate nasıl semendere bir zarar vermiyor ve hatta atein sönmesine sebep oluyorsa, zâhid de o hayvan gibidir. Zâhid, ak atei içinde bin yıl kalsa da içi ham olarak kalır. Ak ateinin insanı, kâmil bir insan olma yolunda yakma özellii, zâhide fayda vermez. Çünkü zahid, semender gibidir, var olan atei bile söndürür ve ondan hâsıl olacak faydaları yok eder. Nedim burada ak ateinin akıl ve duyu organları ile deil, ak ve kalp ile hissedilmesi gerektii noktasındadır. Zahidin her zaman aklıyla hareket etmesi onun ak ateinden nasibini almasını engeller. Nedim, beytinde ak konusunda zahid gibi akıl ile hareket edilmemesi gerektiini çünkü bu iin gönül ii olduunu dile getirir. Bir nîm-neve say bu cihânın bahârını Bir sâgar-ı keîdeye tut lâlezârını g. 164/1 Bu dünyanın baharını bir yarım nee say. Onun lale bahçesini, bir defada çekilerek içilen bir kadehe denk tut. Yukarıdaki beyit Nedîm in mehur gazellerinden birine aittir. Beyitte air, âıkâne söyleminin yanında okuyucuya hayatın gerçeklerini yansıtmaktadır. air, beyitte adını zikretmese bile elence meclisi için gerekli bütün malzemeleri bir araya getirdii için beytin mazmununun elence meclisi olduu ve beytin bu hayal etrafında ekillendii görülmektedir. Meclis kurabilmek için her eyden önce kadeh, meclisin yapılabilecei bir lale bahçesi ve insanın içini ferahlatan bahar gibi bir zaman dilimi gerekmektedir. Bütün bu unsurlar bir araya geldiinde ortaya bir elence meclisi çıkar ve meclis sonunda insanlara unutulamayacak bir nee kalır. Fakat Nedîm in beytinde meclisi hatırlatacak her ey bulunmaktayken meclis sonunda elde edilmesi gereken nee yoktur ya da airin deyiiyle yarımdır. te beyti hikemî yapan kelime bu nîm-neve ifadesidir. air elence meclisindedir ama yarım bir nee elde etmitir. Bu durum bizlere airin sözünü ettii elence meclisinin gerçek anlamı dıında kullanıldıını göstermektedir. air, hayatı, bir elence meclisi metaforu çerçevesinde ele almı ve beyitte bu kavramlar üzerinden anlam tabakaları oluturmaya çalımıtır. aire göre hayat, lale bahçesinde kurulan ve kadehlerin durmadan çekildii bir meclis gibidir. Ancak air, bu

5 meclisi içinde bulundurduu zorluk, gam, keder gibi sebeplerden dolayı yarım nee veren bir yer olarak hayal etmitir. airin bahar mevsiminden kastettiinin gençlik zamanı ya da insanın en güzel yılları olduu düünülürse burada Nedîm in hayatın gelip geçiciliinden dem vurduu açık bir ekilde görülebilir. air bu dünyanın baharını yarım ve nasıl olsa bitecek bir nee saymak gerektiini söylemektedir. kinci mısra ise bu fikrin açıklayıcı cümlesi konumundadır. Nedîm burada lale bahçesi ile dolu bir kadehi özdeletirmekte ve bunların bir dikite içilebilecek yani yok olabilecek nesneler olduunu anlatmaktadır. Çünkü lale bahçesi nasıl olsa solacak, o kadeh nasıl olsa bitirilecektir. Beyit bu ifadelerle son bulmakta ama verdii nasihat devam etmektedir. air bu dünyadan elde edilecek her türlü kazancın (nee, mal, mülk vb.) geçip gideceini ima etmi ve bunların göz önüne alınarak bir hayat sürülmesini tavsiye etmitir. Bir küleh baına fafûr da olsan besdir Demez ey hâce cihan mâlı bu cüst ü cûya g. 143/3 Ey hoca, fafur da olsan baına bir külah yeter. Dünya malı bu mal arama uraına demez. Nedîm in bu beytinde de hem eletiriye hem de nasihate yer verdii görülmektedir. air beyitte dünya malına karı hırs ve tamahın fazla olmasını eletirmektedir. Bu eletirinin hâce motifi üzerinden yapılması ise klasik üslubun etkilerinden biridir. Bilindii üzere zahid, sofu, hâce gibi karakterler airler tarafından samimi bulunmadıkları, dünya malına tamah ettikleri ve gösteri amaçlı ibadet ettikleri için iirlerde devamlı eletirilmektedir. 4 Nedîm, iirinde hoca karakterinin dünya malına gösterdii ilginin yersizliine yer vermitir. aire göre, Çin ülkesine sultan olunsa bile bu makamın alâmet-i farikası olarak insanın baına takacaı sıradan bir külah olacaktır. Tabii ki mal ve mülk derdi olan bir ahıs için bu tarz bir külah yeterli olmayabilir. Nitekim sultanların balarına taktıkları taç lar hiç bir zaman bu kadar sade olmamıtır. Tekrar beyte dönersek Nedîm in burada hoca karakterini yerdiini de görürüz. Nedîm in beyitte tasavvufî bir kavram olan ve dünya malından elini eteini çekmek anlamına gelen tecrid kavramına göndermede bulunduu görülmektedir. Bu vesile ile airin dünya malına tamah etmeyip azla yetinilmesini salık verdii söylenebilir. Olur bu rûzgâr elbet müsâ id cevherin arza Heman sen hem-çü deryâ dâ'imâ âmâde-i cû ol g. 80/5 Elbette bu rüzgâr bir gün cevherini arz etmene müsait olur. Yeter ki sen her zaman deniz gibi comaya hazır ol. airin bu beyti, talihten ikâyetle balayıp bir nasihate dönüerek son bulmaktadır. air ilk mısrada (muhtemelen kendisini kastederek özelden genele bir ifadeye yer vermeye çalımıtır) kendisinde var olan cevherin -ki bu cevher bir air için airlik kudretinden baka bir ey deildir- rüzgâr olarak düünülen zaman tarafından engellendiini, ortaya çıkarılmasına müsaade edilmediini söylemektedir. Burada airin rüzgâr olarak dile getirdii kavramın zaman ana balıı altında deerlendirilmesi gerekir. Bu kavramın alt balıkları olarak dönemin siyasî durumu, devlet ricâli ile ilikiler, ahıslar arasındaki dümanlıklar, ikbal için insanların birbirlerinin kuyusunu kazması gibi uzatılabilecek bir liste mevcuttur. Her ne olursa olsun air umudunu ve bir gün talihin ondaki bu cevherin ortaya çıkmasına müsaade edeceine olan inancını kaybetmemitir. Bu durumda bile airin ümit için bir koula balı kaldıı görülmektedir. air, bütün bu söylenenlerden kurtulup baarıya ulaabilmek için her zaman bu cevheri sunmaya hazır olmak gerektiini söylemektedir. Bu durumu örneklendirmek için ise air, denizlerin en ufak rüzgârda bile hemen fırtınaya dönümesi özelliini kullanmaktadır. Yani insan, fırsat geldii an elindeki cevheri gösterebilmek için hazır olmalıdır. Defter-ke-i meâ yib-i nâs olma merd isen Kıl zâtını nazarlara mecmû a-yı edeb g. 7/4 Eer mertsen, insanların ayıplarının tutulduu defteri çekip ortaya koyma! Kendi benliini, bakalarının bakıları için edebin toplandıı bir defter haline getir. Nedîm, insanların ayıplarını kaydedip sonra da vakti gelince onları zor durumda bırakmak için bu defterleri ortaya dökmenin mert kiilere yakımayacaını söylemektedir. 4 Ayrıntılı bilgi için bkz. A. Atilla entürk (1996), Klasik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sufi yahut Zahid Hakkında, stanbul: Enderun Yayınları

6 airin burada gerçek bir defterden ziyade insanların ayıplarının hafızaya kaydedilmesi, yani ayıpları hafızasına not edip bunları yeri gelince ortaya dökmekten bahsetmektedir. Mert bir insan bu tür davranılarda bulunmaz, insanların ayıplarını örter. air ikinci mısrada ise âdeta insanın yaratılı gayesini gözler önüne sermektedir. air, mert insanların davranılarıyla kendilerini, bakalarının gözünde insan-ı kâmil seviyesine taıyarak bütün iyi özelliklerin kendisinde toplandıı bir edep mecmuası haline getirmesi gerekliliine dikkat çekmitir. airin insanların bakalarının ayıplarını aratırmayıp kendi eksikliklerini gidermesi yönündeki nasihati önemlidir. Hüdhüd gibi binâ gerek onu arayanlar Virâneye bûm olmaile genc bulunmaz g. 46/2 Hazine arayanlara hüdhüd kuu gibi etrafı gören biri gerekir, yoksa viraneye bayku olmakla hazine bulunmaz. Nedîm beytinde Kuran-ı Kerim de yer alan Hz. Süleyman ve hüdhüd kuu hikâyesine 5 ve viranelerde hazine bulunduu inancına da telmihte bulunmaktadır. air, beyitte hazine arayanların hazineye, viranelerde gezen veyahut orayı mesken edinen baykular gibi davranarak ulaamayacaklarını söylemektedir. Çünkü bayku sözü edilen viranelerde hiçbir ey yapmadan tünemektedir. Beyitte bahsedilen bu manevî hazineye ulamak için insanda belirli yeteneklerin bulunması veya mevcut yeteneklerinin farkına varılarak bu yeteneklerin kullanılması gerektii anlatılmaktadır. Zira beyitte, hüdhüd kuunun yerin altında bulunan suyu bulma ve kılavuzluk yapma yetenei ön plana çıkarılmıtır. Nedîm, hazine arayanların her eyden önce hüdhüd gibi bir kılavuz ve uzaı, hatta yerin altını görme özelliine sahip insanların yanında bulunması gerektiini dile getirmektedir. Murg-ı âvâreyi âmâde-i pervâz edegör Dest-i eyyâm ikest etmeden evvel kafesin g. 70/2 Zamanın eli, kafesini kırmadan önce, baıbo kuu uçmaya hazırla. Nedîm beyitte, insanı baıbo özgür bir ku olarak deerlendirmektedir. Bu balamda kafesi, kuun içinde alıkonulduu bir yer deil de ev ya da insan bedeni olarak düünmek gereklidir. Beyitte zamanın eli olarak adlandırılan kavramın daha önceki beyitlerde de zikredilen talih olduu anlaılmaktadır. Talihin elinin, kafesi kırması ise açık bir ekilde talihin insana verdii eziyetler, sıkıntılar veya elinde bulunan imkânların ansızın yok olması anlamı taımaktadır. air, beyitte büyük ihtimalle dönem içinde meydana gelen sıkıntıları dile getirip insanların her türlü kötü duruma hatta içinde yaadıı kafesin kırılmasına yani ölümebile hazırlıklı olmasını öütlemektedir. Burada airin "ölmeden önce ölünüz" manasındaki hadisi hatırlattıı, ölüm gelmeden önce ölüme hazır olunmasını tavsiye ettii de düünülebilir. Düürme kendini gird-âb-ı inkılâba Nedîm Zaman olur sana da bir kenâr olur peydâ g. 4/5 Nedîm, kendini altüst olma girdabına kaptırma. Zaman gelir senin için de bir sahil ortaya çıkar. air, zamanın getirdii deiiklikleri herkesi içine çekmeye çalıan bir girdaba benzetmektedir. Girdap, doası gerei çevresindekileri içine çekme ve alt üst etme özelliine 5 Bahsi geçen hüdhüd kuunun Hz. Süleyman ile Belkıs kıssasında rolü büyüktür. bn Abbas tan nakle göre, Hz. Süleyman (a.s.) ın özellikle hava yolculuklarında kendisi ve ordusu için su lâzım olduunda hüdhüdü çaırırdı. Hz. Süleyman ın su mühendisi olan bu ku, insanların yeryüzünde olan bir cismi gördükleri gibi arzın derinliklerinde bulunan suyu görür ve onun ne kadar derinlikte olduunu da anlardı. Suyun yer ve derinlii böylece kefedildikten sonra Süleyman görevlilere emreder, orası kazılır ve su çıkarılırdı (bn Kesir, Tefsir 5/ ; Taberî, Tefsir 19/143). Hüdhüd kuu ve Hz. Süleyman arasında geçen konuma Kuran-ı Kerim de Neml Suresi nde 20 ile 31. ayetler arasında yer almaktadır. 20. (Süleyman) kuları gözden geçirdi ve öyle dedi: Hüdhüd'ü niçin göremiyorum? Yoksa kayıplara mı karıtı?;21. Ya bana (mazeretini gösteren) apaçık bir delil getirecek ya da onun canını iyice yakacaım yahut onu boazlayacaım!; 22. Çok geçmeden (Hüdhüd) gelip: Ben, dedi, senin bilmediin bir eyi örendim. Sebe'den sana çok doru (ve önemli) bir haber getirdim.; 23. Gerçekten, onlara (Sebe'lilere) hükümdarlık eden, kendisine her ey verilmi ve büyük bir tahtı olan bir kadınla karılatım. ;24. Onun ve kavminin, Allah'ı bırakıp günee secde ettiklerini gördüm. eytan, kendilerine yaptıklarını süslü göstermi de onları doru yoldan alıkoymu. Bunun için doru yolu bulamıyorlar. ;25. (eytan böyle yapmı ki) göklerde ve yerde gizleneni açıa çıkaran, gizlediinizi ve açıkladıınızı bilen Allah'a secde etmesinler. ;26. (Halbuki) büyük Ar'ın sahibi olan Allah'tan baka tanrı yoktur.;27. (Süleyman Hüdhüd'e) dedi ki: Doru mu söyledin, yoksa yalancılardan mısın, bakacaız.;28. u mektubumu götür, onu kendilerine ver, sonra onlardan biraz çekil de, ne sonuca varacaklarına bak.;29. (Süleyman'ın mektubunu alan Sebe'melikesi,) "Beyler, ulular! Bana çok önemli bir mektup bırakıldı" dedi.;30. "Mektup Süleyman'dandır, rahmân ve rahîm olan Allah'ın adıyla (balamakta) dır.";31. "Bana ba kaldırmayın, teslimiyet gösterip bana gelin, diye (yazmaktadır)"

7 sahiptir. Bu açıklamalara göre Nedîm kendine seslendii beyitte, kendinin denizde olduu izlenimini vermektedir. Yani air, deniz i yaadıı hayatı ifade etmek için kullanmıtır. airin kendine girdaba kapılmaması noktasında uyarı yapması, dönem içinde meydana gelen ve insanları alt üst eden olayları ifade etmek için kullanmıtır. Beyitte sözü edilen olayların girdap gibi gözle görülebilir bir kavramla anlatılmı olması, olayların aikâr hale gelmi olabileceini anlatır gibidir. air beyitte, açık bir uyarı vermeyi amaçlamıtır. kinci mısra da ise air, bu durumdan kurtulmanın nasıl olabileceini anlatmıtır. airin sözünü ettii kurtulu yolunun ümit ve sabır etmek olduu anlaılmaktadır. Çünkü air, ne zaman gelecei belli olamayan bir zaman diliminden bahsetmektedir. aire göre, gelip geçici inkılaplardan yani bir dönem moda olan ve kiiye zarar verme ihtimali olan bir takım olaylardan korkup da bunlara taraftar olmamak gerekir. Zira bunlar da gelip geçicidir; elbette kiinin kendini bu bela girdaplarından kurtaracaı bir "sâhil-i selâmet"i, kurtulu imkânı olacaktır. Önemli olan bunlara bulaıp zarar görmektense sabredip kurtuluu beklemektir. air gelip geçici inkılapların havasına uyarak kendilerini kaybedenlerin manen zarar göreceklerini vurgulamaktadır. Nedîm in aaıdaki beyitte de bir durumu tehis ettii ve durumla ilgili fikrini beyan ettii görülmektedir. Eyler nesîm-i lutfu bize gird-bâd-ı gam Bu rûzgâr-ı bî-mededin inkılâbı var g. 24/4 Zaman, lütuf rüzgârının, bize gam girdabı olmasına sebep olur. Bu yardım bilmez rüzgârın altüst edici bir (yönü) var. Beyitte airin tekrar girdap kavramını kullandıı görülmektedir. Fakat bu sefer girdap gam girdabı olarak karımıza çıkmaktadır. aire göre zaman bize öyle bir dümandır ki, bizim her iimizi tersine çevirir. Hatta lütuf rüzgârı esse bile bizim için onu gam kasırgası, hortumu yapar. Zaman, tamamen bizim aleyhimizedir. Beyitte geçen inkılap kelimesiyle Nedîm, kendi yüzyılında yaanan yahut yaanacak olan deiime iaret ediyor gibidir. Beyitten air için lütuf rüzgârı gibi olan zaman ın deiim geçirmekte olduu anlaılmakta ve Nedim de lale devrinin nimet ve elencelerinin ondan faydalanacak olanlar için gam kasırgasına dönüebilecei fikrinin aır bastıı görülebilmektedir. nkılap bu adamların aleyhine ilemektedir. Nedim in kullandıı "rüzgâr-ı bî-meded" ifadesi de mevcut durumdan kaçıın mümkün olmayacaını anlatmaktadır. Rüzgârın beyitte yine devir, dönem karılıında kullanıldıı ve girdabın da devrederek olutuu gözden kaçırılmamalıdır. air, devrin güzelliklerinin felek ya da felek gibi insanların düzenini bozan dümanlar yüzünden yaanamadıını ve bu durumun gamdan bir girdap oluturabilecek kadar güçlü bir hal aldıını da dile getirir. Dalmasın deryâ-yı aka etmeyen serden cüdâ Aklı destârından evvel sâhil-i tedbîrde g. 139/5 Ak yolunda baından vazgeçmeyenler; aklı, baına sardıı sarıktan önce güven (bulacaı) sahilde olanlar ak denizine dalmasın. air, ak yoluna ba koymak isteyenlere nasihat vermektedir. Ona göre ak, bir denizdir ve bu denize baını kaybetmeyi göze almayanlar girmemelidir. Çünkü bu yolda âık baını kaybedebilir. air bu uyarıyı ikinci mısrada biraz daha açıklama ihtiyacı hissetmektedir. Nedîm, bu mısrada ak denizine dalmaktan imtina edenleri iaret etmektedir. Ak yolunda tereddüt yaayanların bir kısmı sarıklarının ıslanacaından korkarken bir kısmı da daha sarıkları ak denizine bulamadan akılları, güven bulacaı sahilde olanlardır. te Nedîm ak yolunun bu gerçeklerini sıraladıktan sonra bu karakterde olan ak yolu yolcularına bu yola hiç girmemelerini tavsiye etmektedir. Bezme bir dahı dönüp gelmek deildi niyyetin Gitdiin vakt anladım ömrüm itâbından senin g. 67/4 Ey ömrüm, senin acele etmenden meclise bir daha dönüp gelme niyetin olmadıını (meclisten) gittiin vakit anladım. Yukarıdaki beyit Nedîm in talihten ve dolayısıyla zamandan ikâyet ettii bir baka iiridir. Nedîm, beyitte dünya hayatını meclis metaforu içinde hayal etmitir. Hayat ise bu meclis içinde aceleci tavırlarıyla bir an önce kalkıp gitmek isteyen bir kii belki bir güzel gibi düünülmütür. Nedîm beyit içinde kendi adı geçmese bile- kendine seslenmekte ve hayatın

8 hayatının- bir daha geri dönmeden akıp gidecei gerçeini iirine konu etmitir. Bu vesile ile air, beyti okuyanlara hikemî bir fikri; ömrün gelip geçicilii ve geçen zamanın geri dönmeyeceini insanlara hatırlatmaktadır. Sen ki bülbül gül içün nâle edersin bî-derd Seni gülden ayırır nâle vü feryâdın içün g. 92/4 Ey bülbül sen dertsiz bir ekilde (akın olan) gül için baırırsın. Bu baırtı ve feryat (ise) seni gülden ayırır. Bu beyitte air doal bir olayı ele almı ve bu durumu nasihat içerikli bir manaya büründürmütür. Nedîm, bülbülün güle âık olduu imajından hareket etmitir. Bülbül, gül için devamlı öter, kendini onun dikenli dallarına vurur. Bu durum aynı zamanda doal bir gerçektir ve bülbül söylenenleri yaradılıı gerei, dertsiz, tasasız bir ekilde yapar. Fakat insanolu, bülbülün ötüünü devamlı duyabilmek için onu gül bahçesinden alır ve kafes içine koyar. air beyitte, hayatın bu tezadına deinmektedir. nsanlar da beyitteki bülbül gibi hayatını yaaması gereken mecrada yaarken elinde olmayan nedenlerden ötürü, gül gibi olan hayatlarından ayrılırlar. air, bu durumu gözler önüne sererek okuyucuyu düünmeye sevk etmektedir. O verd-i ter dil-i pür-hûnu leb-rîz-i neât anlar Ne bilsin rûzgârın iddetin kendi esenlikde g. 127/4 O taze gül, kan dolu gönlü, taacak gibi duran nee zanneder(arap). O, rüzgârın iddetini nasıl bilsin, çünkü kendisi selamettedir. Nedîm beyitte esenlikte olan insanların gördükleri nesneleri, karılatıkları durumları nasıl farklı ekilde algıladıklarını anlatmaya çalımaktadır. air, taze gül olarak nitelendirdii sevgilinin, esenlikte olduunu ve rüzgâr olarak anlatılmaya çalıılan, devrin sıkıntılarını bilmediini anlatmaktadır. Bu durum sevgilinin, sıkıntılar yüzünden aıın kan dolu olan günlünü gördüünde o gönlü, taacak gibi duran kadeh olarak deerlendirmesine sebep olur. Nedîm ise ilginç bir ekilde bu durumu yadırgamaz ve esenlikte olan sevgilinin acıları, sıkıntıları bilmemesinin doal olduunu söyleyerek sevgiliyi bir noktada eletirir. Çünkü aç tokun halinden anlamaz. Bu yüzden halden anlamayan insanlara dert yanmanın anlamı yoktur. air, esenlikte olan kimselerin rüzgârın/ zamanın iddetinden sıkıntı çekenlerin halinden anlamayacaını böyle insanlara dert anlatmanın sıkıntı çekene bir fayda salamayacaını da anlatır. Felek câm-ı neâtın telh eder Cemîd-i vakt olsa lâc olmaz humâr-âlûde-i idbâra meylerle g. 146/3 Felek, zamanın Cemid i de olsan senin elence kadehini acılatırır. Talihsizlik humarına bulaana araplarla ilaç olmaz. Nedîm in talihten ikâyet ettii beyitinde air, felek kavramının insanı olmaz sıkıntılar içine soktuunu ve yolunda giden her eyin yine felek tarafından rayından çıkarıldıını dile getirmektedir. Ayrıca Nedîm, felein bu ileri yaparken kimsenin sosyal statüsünü göz önüne almadıını da anlatır. Nedîm e göre felek, zamanın Cemid i (padiahı) de olsa onun elencesini ve elence kadehi içindeki arabı acılatırır. Bu arabı içip sarho olanlar ise talihsizlik humarına bulaırlar. Humardan ayılmanın yolu sabûh adı verilen arabı yeniden içmek olmasına ramen talihsizlik humarına bulaanlar, bu yöntem ile düzelemezler. Onlar için araba devam etmek ilaç deildir. Çünkü talihsizlik ilacı olan bir hastalık deildir. Felek, mevcudiyeti gerei kimseye ayrımcılık yapmadan insanların elencesini -hayatınıacılatırmaya çalımaktadır. Sonuç Çalıma boyunca, Nedîm in gazelleri ııında klasik iirde bir airin belli balı bir edebî üslup çerçevesinde deerlendirilmesinin airin dier eserlerine ve baka airlere haksızlık olacaı vurgulanmıtır. Bunun en önemli nedenlerinden biri klasik iirin bir bütün halinde bir airden baka bir aire ulamasıdır. Bu durumu Nedîm in iirlerinde göstermek ise, airin hayat tarzı ile bu hayat tarzının tam tersi olarak düünülebilecek fikirlerinin iirlere yansımasının - bazı beyitlerde de olsa- ne kadar farklı olabileceini göstermesi açısından önemlidir. Nedîm in hikemî üslupla ilgili örnekleri sadece bu kadar deildir. Onun beyitlerinde hikemî üslubun

9 bütün alt konularına örnek bulmak mümkündür. 6 Fakat çalımadaki amacımız, hikemî tarzın akla ilk gelen yönleri olan nasihat etmek ve fikir vermek üzerine younlatıı için dier konularla ilgili örneklere dipnotta yer verilmitir. Çalımanın ortaya koyduu bir dier sonuç da airlerin divanında yer alan iirlerin, farklı edebî akımlar göz önüne alınarak tasnif edildiinde her bir tarzla alakalı örneklerin tespit edilebileceidir. KAYNAKÇA BLKAN, Ali Fuat (1997). Nabi Divanı, C.1- II, Ankara: M.E.B. Yayınları. BLKAN, Ali Fuat (2012). Köhne Efsaneler, Yeni Hikâyeler, Millî Folklor, S. 95, s DEMREL, ener (2009). XVII. Yüzyıl Klasik Türk iirinin Anlam Boyutunda Meydana Gelen Üslup Hareketleri: Klasik Üslup-Sebk-i Hindî- Hikemî Tarz- Mahallileme, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Vol. 4/2 Winter, s DOAN, Muhammet Nur (2005). Eski iirin Bahçesinde, stanbul: Alternatif Düünce Yayınevi. ERKUL, Rasih (2009). Mahallileme ve Nedim in arkıları, TurkishStudies, Volume 4/5, Summer, s KAÇAR, Mücahit(2012). eyh Gâlib'in Nâbî Eletirisi ve Dîvân iirine Ahlakî Yaklaım Hakkında Birkaç Not, TurkishStudies, Vol.7, s KALKIIM, Muhsin (1994). eyh Galib Divanı, Ankara: Akça Yayınları. KORTANTAMER, Tunca(1984). Nâbî nin Osmanlı mparatorluu Eletirisi, Tarih ncelemeleri Dergisi 11, s MACT, Muhsin. Nedîm Divanı, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlıı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüü (ekitap). MACT, Muhsin(2000). Nedim Hayatı, Eserleri ve Sanatı, Ankara: Akça Yayınları. 6 Nedim in gazellerinde hikemî tarzın dier konularına örnek olarak tespit edebildiimiz beyitleri u ekildedir: Vardır huzûra söyleyecek bir sözüm onu A da kaçan uyur o zaman söylerim sana g. 3/4 Ortaya söyleyecek bir sözüm vardır. Ancak onu, sana düman uyuduu zaman söylerim. Hat-âver olmaya mâdâm o hüsn-i pertev-sûz Yanınca çok eyi gün dostu yâr olur peydâ g. 4/3 O, güzelliin yakan ııının hatları çıkmadıı için, onun yanında birçok iyi gün dostu ortaya çıkar. Güm etse efkat-i hüsnü ükûh-ı nev-hatlar Siyeh haberde belî itihâr olur peydâ g. 4/4 Yeni çıkan azametli hatlar o güzelliin efkatini kaybetmesine sebep olur. O zaman elbette bu kara haber çabuk yayılır. Düüp ümîde neler çekdiimi ben bilirim Belâ-yı kemeke-i intizârı benden sor g. 33/2 Ümide düüp neler çektiimi ben bilirim. Ümit ederek beklemenin sıkıntısını benden sor. Bir iki günde ne gaddârlıkların gördüm Felek dedikleri nâ-pâydârı benden sor g. 33/3 Felek dedikleri kararsızı bana sorun, çünkü bir iki günde ben onun ne gaddarlıklarını gördüm. Cefâ-yi tâli -i nâ-sâzkârı benden sor Amân aman sitem-i rûzgârı benden sor g. 33/1 (Muradıma) muhalif talihin cefasını benden sor. Eyvah eyvah, rüzgârın zulmünü benden sor. Zamân-ı va d-i tahassürde bakadır âlem O telh erbet-i îrin-güvârı benden sor g. 33/4 Ele geçirilemeyen eylere üzülmek vadisinin zamanında âlem bakadır. O acı erbetin, irin hazmını bana sor. Geçüp gitmekde ömrüm derd ü mihnet gibi eylerle Müerref olmadı kasr-ı emel ferhunde-peylerle g. 146/1 Ömrüm dert ve sıkıntı gibi eylerle geçip gitmektedir. Arzu köküm saadetli olaylarla hiç ereflenmedi. Geçen bu duzah-ı endûhdan selâmetle Behite her kademinde düçâr olur giderek g. 61/5 Bu gam cehenneminden korktuklarından kurtularak geçenlerin, her adımda cennete ulatıını gördük. Bu gam cehenneminden geçerek iman ile kabre girenlerin, her adımda cennete ulatıını gördük. Ser-i jûlîdesin bulmazsa bîdin ser-nigûn eyler Komaz baın esen bu rûzgâr elbette Mecnûnun g. 64/2 Bu rüzgâr söüt aacının karıık baını bulmazsa elbette Mecnun un baına rahat vermez onu ba aaı eder. Akıbet rif at verir ak-ı cüvân-ı dil-nevâz âhlıkdır hidmet-i sultân-ı âdil bendeye g. 125/4 Gönül okayıcı civanın akı en sonunda (bu akı yaayana) yüksek makam verir. Adil sultanın köleye hizmeti onu sultan yapar Kesb-i yeddir denilir baa gelen insânın Safha-i kefde hat-ı cebhesi mersûm gibi g. 151/2 nsanın baına gelene elinin kazancı denilir. nsanın avuç sayfasında alın yazısı yazılmı gibidir. Sadr-ı bülend-rütbe ki ben yalnız deil Hâk olmadır derinde sipihrin de niyyeti g. 153/9 Yalnız benim deil, gökyüzünün de niyeti, yüksek rütbelerin en yüksei olan kapında toprak olma isteidir

10 MAZIOLU, Hasibe (1992). Nedim in Divan irine Getirdii Yenilik,Ankara: Akça Yayınları. MENG, Mine (1991). Divan iirinde Hikemî Tarzın Büyük Temsilcisi Nâbî, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2. bs. OKUYUCU, Cihan (2010). Divan Edebiyatı Estetii, stanbul: Kapı Yayınları. ONAY, Ahmet Talat (2009). Açıklamalı Divan iiri Sözlüü (Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve zâhı, (Haz. Prof.Dr. Cemal Kurnaz), stanbul: H Yayınları. ENTÜRK, A. Atilla (1996). Klasik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sufi yahut Zahid Hakkında, stanbul: Enderun Yayınları. ENTÜRK, A. Atilla (2004). Osmanlı iiri Antolojisi, stanbul: Yapı Kredi Yayınları. YORULMAZ, Hüseyin (1996).Divan Edebiyatında Nabi Ekolü Eski iirde Hikemiyat, Ankara: Akça Yayınları