FEVZİ (Çakmak) PAŞA BAŞKANLIĞINDAKİ ÜÇÜNCÜ TBMM HÜKÜMETİ

Transkript

1 1

2 FEVZİ (Çakmak) PAŞA BAŞKANLIĞINDAKİ ÜÇÜNCÜ TBMM HÜKÜMETİ Fevzi Paşa başkanlığındaki İkinci TBMM Hükümeti, 1921 Mali Yılı Bütçe Kanununun Meclis tarafından görüşülmesine başlanamamış olması nedeniyle 16 Mayıs 1921 tarihinde istifa etmişti. Bunu üzerine Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa istifa eden vekillerin adlarının da yer aldığı aday listesini derhal Meclise gönderdi. Bir an önce Hükümetin tekrar kurulması gerekiyordu. Ankara çok kritik günlerden geçiyordu. Yunan Ordusu iki ay önce İnönü mevzilerinde ikinci defa Türk Ordusuna yenilmiş ve tekrar geri çekilmek zorunda kalmıştı. Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey'in Avrupa başkentlerinde sürdürdüğü barış girişimleri sonuçsuz kalmış ve imzaladığı anlaşmalar Meclis tarafından reddedildiği için istifa etmişti. Yerine Dışişleri Bakanı olarak Yusuf Kemal Bey seçildi ve temaslarda bulunmak üzere Avrupa'ya gitti. İkinci İnönü Savaşı TBMM Hükümeti nin yurt içinde ve dışında konumunu yakından etkilemişti. Bu askeri başarıyla Türk Ordusu nun gün geçtikçe kuvvetlendiği ve kolay kolay yenilemeyeceği anlaşılmıştı. İtalya ve Fransa Yunanlıların Türk Ordusu nu yenemeyeceklerine inandıklarından, Ankara Hükümeti ile dostça görünen davranışlarına daha kesin bir biçim vermek üzere harekete geçmişler, İngiliz politikasında Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti yle yeni temaslar kurma eğilimi belirmişti. Yunan Ordusu üst üste iki defa başarısızlıkla sonuçlanan taarruzların bir üçüncüsü için hazırlık yapıyordu. Barış görüşmelerinden bir sonuç çıkmaması ve Ankara Hükümetinin İtilaf devletlerine gönderdiği barışla ilgili karşı notaya cevap verilmemesi, yeni bir Yunan taarruzu beklentisi yarattı. Yunanlılar da işgal ettikleri yerlerde baskıyı giderek artırdılar. Yunanlılar vahşet ve hunharlıklarını sönmek bilmeyen bir kin ve intikam hırsıyla açıkça yapıyorlardı. Bu derece geniş bir şekilde imha hareketinin gizli kalmasına imkân yoktu. Türk Dışişleri Bakanlığı bu vahşeti bütün Dünya ya duyurdu. Fevzi Paşa başkanlığındaki Üçüncü TBMM Hükümeti, bu olumsuz siyasi gelişmeler devam ederken 19 Mayıs 1921 tarihinde yürütme görevine başladı. 2

3 19 MAYIS 1921: ÜÇÜNCÜ TBMM HÜKÜMETİ BAKANLARININ SEÇİMİ (1.Dönem, 2.Yasama Yılı, 36.Birleşim, Gündem: 2/1) 1921 Mali Yılı Bütçe Kanunu görüşmelerinde çıkan kriz sonunda İkinci TBMM Hükümetinin istifası Ankara'da hayat kırıklığı yaratmıştı. Londra Konferansının başarısız bir şekilde kapanması da barış ümitlerini söndürmüştü. Hükümet krizi giderek daha da derinleşebilirdi. Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa derhal olaya el koydu ve yeni Hükümet için adaylarını Meclise bildirdi. Bakanlıklar için önerilen adaylar çoğunlukla İkinci TBMM Hükümetinin istifa etmiş bakanlarıydı. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Vekiller Heyeti seçimine dair Meclis Reisliği Makamının tezkeresi var. TBMM Umumi Heyetine İcra Vekilleri Heyetinden istifa edenlerin yerlerine aşağıdaki adaylar arasından her vekâlet için birer vekilin seçilmesini arz ve teklif ederim. Din İşleri Vekâleti: Mustafa Fehmi Efendi (Bursa), Hacı Tevfik Efendi (Çankırı), Hüseyin Hüsnü Efendi (İstanbul) Milli Savunma Vekâleti: Fevzi Paşa (Kozan), Kazım Karabekir Paşa (Edirne), Refet Paşa (İzmir) Nafıa Vekâleti: Ömer Lütfi Bey (Amasya), İhsan Bey (Cebelibereket) Adalet Vekâleti: Refik Şevket Bey (Saruhan), Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir), Hafız Mehmet Bey (Trabzon) Maarif Vekâleti: Hamdullah Suphi Bey (Antalya), Hamdi Bey (Canik), Veli Bey (Burdur) İçişleri Vekâleti: Ata Bey (Niğde), Haydar Bey (Van) Maliye Vekâleti: Hasan Bey (Trabzon), Ferit Bey (Çorum) Sağlık ve Sosyal Yardımlaşma Vekâleti: Dr. Refik Bey (Beyazıt), Dr. Fikret Bey (Kozan), Operatör Emin Bey (Bursa) İktisat Vekâleti: Mahmut Celal Bey (Saruhan), İsmet Bey (Çorum) 3 TBMM Reisi Mustafa Kemal DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim isimlerinizi birer birer okuyacağız, lütfen oylarınızı kullanmaya başlayınız. SALİH EFENDİ (Erzurum): Reis Bey usul hakkında bir şey arz etmeme müsaade buyurur musunuz? Vekil beyefendilerin istifa sebebi neydi?

4 DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim bu sorunuz usule dair değil. SALİH EFENDİ (Erzurum): Usule dairdir. Memlekette mesuliyet esasları tespit edilmelidir. Binaenaleyh istifa eden beyefendilerin isimleri aday olarak yine gösterilmiştir. Niçin istifa ediliyor, niçin tekrar isimleri yazılıyor, Türkiye bundan sonra mesullerin hesabını aramayacak mıdır? DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Usule dair söylemiyorsunuz Beyefendi, konuşmaktan sizi menediyorum. SALİH EFENDİ (Devamla): Emrederseniz, salondan da çıkarım. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Sözünüz usule dair değildir, efendim. (Ad okunarak oylama yapılır. Oylar sayılırken diğer gündem maddelerinin görüşülmesine geçilir. Bir süre sonra ara verilir ve aradan sonra.) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Celseyi açıyorum. Vekiller Heyeti için yapılan oylamanın neticesini arz edeceğim efendim. Oylamaya iştirak eden üye sayısı 212. Kırk dört üye çekimser kalmıştır. Din İşleri Vekâletine Mustafa Fehmi Efendi 149, Milli Savunma Vekâletine Fevzi Paşa Hazretleri 156, Adalet Vekâletine Refik Şevket Bey 121, Maliye Vekâletine Hasan Bey 142, İçişleri Vekâletine Ata Bey 147, İktisat Vekâletine Mahmut Celal Bey 144, Maarif Vekâletine Hamdullah Suphi Bey 136, Nafıa Vekâletine Ömer Lütfi Bey 149, Sağlık Vekâletine Dr. Refik Bey 152 oy almak suretiyle seçilmişlerdir. (Allah muvaffak buyursun sesleri) 1 (Dokuz gün sonra, 28 Mayıs 1921 tarihindeki oturumda...) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Vekiller Heyeti Reisliğine Fevzi Paşa'nın seçildiğine dair tezkere var. TBMM Başkanlığına Türkiye Büyük Millet Meclisi İcra Vekilleri Heyeti Reisliğine Milli Savunma Vekili Ferik Fevzi Paşa Hazretlerinin, Hükümetin 19 Mayıs 1921 tarihindeki toplantısında seçildiği malumat olarak arz olunur, efendim. (Allah muvaffak etsin sesleri) 2 İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Milli Savunma Vekili Fevzi 1 TBMM Zabıt Ceridesi (19 Mayıs 1921), 1.Dönem, c.10, s , 2 TBMM Zabıt Ceridesi (28 Mayıs 1921), 1.Dönem, c.10, s.326, 4

5 İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa Din İşleri Vekili Mustafa Fehmi Efendi Milli Savunma Vekili Fevzi Paşa Dışişleri Vekili Yusuf Kemal Bey Maliye Vekili Hasan Bey Nafıa Vekili Ömer Lütfi Bey İktisat Vekili Mahmut Celal Bey Adalet Vekili Refik Şevket Bey İçişleri Vekili Ata Bey Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey Sağlık ve Sosyal Yardımlaşma Vekili Dr. Refik Bey Genel Kurmay Reisi İsmet Paşa 28 MAYIS 1921: GENEL KURMAY BAŞKANLIĞINA İSMET PAŞA'NIN YERİNE FEVZİ PAŞA'NIN ATANDIĞINA DAİR HÜKÜMET TESKERESİNİN REDDEDİLMESİ (1.Dönem, 2.Yasama Yılı, 37.Birleşim, Gündem: 2/2) Birinci TBMM Hükümeti ilk kurulduğundan beri Genel Kurmay Başkanlığı, bakanlık düzeyinde İsmet Paşa tarafından yürütülüyordu. Ancak İsmet Paşa 10 Kasım 1920 tarihinde Batı Cephesi Komutanlığı görevini de üzerine almıştı. Sürekli Eskişehir'de bulunduğu için Genel Kurmay Başkanlığı görevleri aksıyordu. Hükümet Reisliği görevini de üslenen Milli Savunma Bakanı Fevzi Paşa, Genel Kurmay Reisliği görevini vekâleten yürütmek üzere Meclise bir teskere gönderdi. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Genel Kurmay Reis Vekilliğine Fevzi Paşa'nın tayin kılındığına dair Hükümetten gönderilen tezkere var. 5

6 TBMM Başkanlığına Genel Kurmay Reis Vekilliğine vekâleten Milli Savunma Vekili Ferik Fevzi Paşa Hazretlerinin tayin edildiği İcra Vekilleri Heyetinin 19 Mayıs 1921 tarihindeki toplantısında karar verilmiş olduğunu arz eylerim, efendim. İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Milli Savunma Vekili Fevzi HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum): Efendim bunlar bizim salahiyetimizdir. Her yerde olduğu gibi bunu da gasp etmek istiyorlar. Pek fena alıştırıyoruz. Yarın da öyle bir şey olacak ki tayin... Bizim burada ne manamız kalıyor. YAHYA GALİP BEY (Kırşehir): Bunda ne var, efendim? HÜSEYİN AVNİ BEY (Devamla): Efendi, salahiyetini bil. Kanun böyledir. Rica ederim bizim bir kanunumuz var : Vekili ve vekilin vekilini de Meclis seçer. Hükümete bu salahiyet verilmemiştir. Bunlar bizim yasama haysiyetimizi ihlal ediyorlar. Geçende de söylemiştim. Rica ederim, aynı şey tekrar ediliyor. Nedir bu iş rica ederim? Çok mu görüyorlar bize bu salâhiyeti. Biz bu salahiyeti onlara vermedik. (doğru, doğru sesleri) Bu tezkereyi kabul ediyor musunuz? (hayır sesleri) Kabul edilmiyor, reddedin. (gürültüler) Oy koyun Reis Bey. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Bunda oya koyacak ne mesele var? Oya konacak bir şey yoktur ki. (gürültüler) SELAHATTİN BEY (Mersin): Teamül olmasın. (ret sesleri) VEHBİ BEY (Karesi): Evvelce olduğu gibi bir iki gün için bize bildirmeksizin bu işi geçiştirselerdi doğru olurdu. Bize bildirdikten sonra bir emrivaki olacak ve ileride emsaline yol olacak Biz bunu kabul etmiyoruz. (pek doğru sesleri) YASİN BEY (Gaziantep): Hükümet tarafından seçilmiştir deniyor ki bu salahiyet olamaz. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Seçilmiştir demiyorum efendim, tayin edilmiştir diyorum. (gülüşmeler, gürültüler) Efendim Hükümet geçici olarak bir arkadaşı yerinden ayırdığı zaman yerine diğer bir arkadaşı memur ediyor. O bu işe bakıyor. VEHBİ BEY (Karesi): Arkadaşlar, eğer Yusuf Kemal Bey bir telgraf verseydi İnebolu'dan benim işlerimi o baksın deseydi kabul ederdik veya Hükümet kendi aralarında bir arkadaşa o gelinceye kadar sen bakıver deselerdi biz de duymasaydık, bir şey olmazdı. Fakat Hükümet fert olarak seçmiştir. Nitekim istifa ettikleri zaman da istifa etmeyenler yerlerinde kalmışlardır. Kabine usulü değildir ki bunlar müştereken mesul olsunlar ve bildiklerine göre birini seçsinler. Bu hatadır, kabul edilemez. HASİP BEY (Maraş): Reis Bey, Hükümet seçilirken kendilerine bu izin verilmemiştir. 6

7 HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum): Bunu yol yapacaklar, kendilerine yol. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Müsaade ederseniz efendim, bunu Hükümet Reisi Fevzi Paşa Hazretlerinin huzurunda tekrar müzakere edelim. (olmaz, oya koyun sesleri) HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum): Kanuna uygun değil, reddederiz. ABDÜLGAFUR EFENDİ (Karesi): Misali var efendim. Eski Adliye Vekili Celalettin Arif Beyefendi Erzurum'a gittikten sonra buraya dönüşüne bir iki gün kaldığı halde Muhtar Bey'in Vekâletten istifası üzerine yeniden seçim yapıldı, bu da onun aynıdır. Ya seçim yapılacaktır, veya vekil gelinceye kadar boş kalmalıdır. (gürültüler) HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum): Efendim, teskerenin reddini teklif ediyorum. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim, bu tezkerenin reddini teklif ediyorlar. Reddini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsınlar., (iade edilsin sesleri) Efendim, müsaade buyurun bu tezkerenin reddi demek iadesi demektir. YASİN BEY (Gaziantep): Bir tezkereyi reddetmek doğru değildir. Usule uygun olmadığından iade edelim. (gürültüler) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Bu tezkerenin iadesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsınlar. Kabul edilmiştir, iade ediyoruz efendim. ABDÜLKADİR KEMALİ BEY (Kastamonu): Böyle bir şekli kabul etmiyoruz. MUSTAFA NECATİ BEY (Saruhan): Reddedilen tezkeredir, şahıs meselesi değildir. Bu ifade ilave olunsun. 1 1 TBMM Zabıt Ceridesi (28 Mayıs 1921), 1.Dönem, c.10, s , 7

8 27 HAZİRAN 1921: DIŞİŞLERİ BAKANI YUSUF KEMAL BEY İN AVRUPA SEYAHATİ HAKKINDAKİ BEYANATI VE HÜKÜMETE GÜVENOYU VERİLMESİ (1.Dönem, 2.Yasama Yılı, 43.Birleşim, Gündem:2/1) İkinci İnönü Savaşı TBMM Hükümeti nin yurt içinde ve dışında konumunu yakından etkilemiştir. Bu askeri başarıyla Türk Ordusu nun gün geçtikçe kuvvetlendiği ve kolay kolay yenilemeyeceği anlaşılmıştır. İtalya ve Fransa Yunanlıların Türk Ordusu nu yenemeyeceklerine inandıklarından, Ankara Hükümeti ile dostça görünen davranışlarına daha kesin bir biçim vermek üzere harekete geçmişler; İngiliz politikasında Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti yle yeni temaslar kurma eğilimi belirmişti. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Söz Dışişleri Vekili Yusuf Kemal Beyefendİnindir. YUSUF KEMAL BEY (Dışişleri Vekili): Efendim, dönüşümden beri vakit bulamadım. Onun için her şeyden evvel Meclisin gösterdiği büyük teşekkürlerin pek çok minnettarı olduğum halde bana verdiğiniz vazifeyi ifa edebileceğimi bilemiyorum. Fakat her yerde, her vakit bundan evvelki olduğu gibi bütün mevcudiyetimle çalışıyorum ve ümit ederim, alnı açık olarak çıkıyorum. Bugüne kadar böyle çalıştım, bundan sonra da sizden aldığım kuvvet ve cesaretle çalışacağım. Burada izah edeceğimiz mesele hakkında evvelce malûmat verildiği için özetle arz edeyim. Şu günlerde yakın olarak Fransızlarla görüştük. Onun için o mesele hakkında malûmat vereceğiz. Gerek gazetelerde ve gerek halkın lisanında İngilizler gelmiş, gitmiş müracaat ediyorlarmış gibi halkın ağzında bazı lâkırdılar var. Sonra bir iki kelime ile bir Bulgar heyeti geldi. Onlar hakkında da malûmat vereceğim. Sonra Amerika ile bazı ticari münasebetlerin tesisine çalışmaktayız. Sonra İtalya mümessilinin Ankara'ya gelmesinin, Memleketimizden İtalyan askerlerinin tahliyesinden sonraya bırakılmasını rica ettik. Sonra İngilizler ile esir mübadelesi hakkında görüştüm. Birazda Ruslarla münasebetlerimiz hakkında malûmat arz edeceğim. Gizli celsede bu malûmatı arz ettikten sonra aleni celsede de bir kaç söz söyleyeceğim. Onun için müsaadenizle Fransızlar işinden başlayayım. Fransız işlerinin tarihçesi malûmunuzdur. Londra'da Fransız Başbakanı ile eski Delege Heyetimizin Reisi Bekir Sami Bey arasında bir anlaşma imza edilmiş idi. O anlaşma Yüce Meclisinizde reddedilmiş, sonra Hükümetçe de reddedilmişti. Bu anlaşmaya dayanarak Fransa ister istemez harbi bıraktığını delil saymıştı. Hükümetimiz ise Milli Misaktan harice çıkamamıştır. Onun için teklif tamamen Milli Misakımıza uygun olarak yapılmış, Fransa Hükümeti bunu kabul veya ret suretinde resmi cevabını vermemiştir. Yalnız buradan gönderdiğimiz memurumuza Suriye'de bir Fransız memuru, bir Fransız Generali bu meseleleri müzakere edebilecek meseleler olmayıp hariçte müzakere edilecek bir mesele olduğu için memurumuz geri dönmüştür. Sonra buraya Franklin Bouillon adında resmi salahiyeti bulunmayan bir kişi Fransa Hükümetinin malûmatı dâhilinde 8

9 gelmiştir. Paşa Hazretleri ile yapılan bütün görüşme, Dışişleri Vekâletimiz tarafından kayda alınmıştır. RIZA NUR BEY (Sinop): Bendenizin Tiflis'te bu hususta edindiğim malûmat ve kanaate göre Fransa Hükümeti çoktan beri Kafkasya'da konfederasyon tesisine çalışmıştır ve Türkiye'yi de buna katmak için birçok paralar ve gayretler sarf etmiştir. Bekir Sami Beyefendi ile Kafkasya'dan geçtiği zaman, bu şeyler görüşülmüş idi. YUSUF KEMAL BEY (Dışişleri Vekili): Malûmunuz İngiltere, Fransa, İtalya hükümetleri arasında nüfuz bölgeleri taksimi hakkında bir anlaşma var. Şimdi Franklin Bouillon ile yapılan görüşmenin tutanaklarını size sunuyoruz. (Hamdullah Suphi Bey tarafından toplantı tutanakları okundu.) YUSUF KEMAL BEY (Dışişleri Vekili): Başka yeni bir anlaşma metni dedikleri mektup, anlaşma imza edildiği takdirde o mektup Fransa Hükümeti Dışişleri Nazırına gönderilecek. Bu metni okuyoruz. (Ankara Anlaşması için Fransız Hükümetine sunulan mektup metni okundu.) YUSUF KEMAL BEY (Devamla): Bu mektup hemen hemen bundan evvel yazılan mektubun aynıdır. Karşı teklif ile şimdiki bu anlaşma sureti mukayese edildiği takdirde, görülür ki sonrakiler evvelkilerden daha iyidir. Fransız temsilci Mersin'e gitmiştir. Mersin'den kendisi de doğrudan doğruya Fransa ile haberleşecek ve o haberleşme neticesinde kendisini Fransız Hükümeti kabul ediyor mu, etmiyor mu, bize bildirecek. Kabul ediyorsa imza orda mı, burada mı olacak? Ana prensibi esas itibariyle kabul ettiğimiz takdirde kendisi de buraya gelecektir. Bizim salahiyetli bir temsilciyi Paris'e göndermemize çok ısrar ettiler. Öyle bir memur gönderildiği takdirde bu nokta o zaman aydınlanacaktır. Şimdi beyefendiler Franklin Bouillon, Paşa Hazretlerinin karşılıklı konuşmalarını arz edeyim. Eğer ana prensipte kabul edilir de bazı hususlar üzerinde münakaşa etmek lüzumu var ise... (gürültüler) İşte arkadaşlar Franklin Bouillon la cereyan eden müzakere ve o müzakere neticesinde meydana gelen şeyler ve bu hususta ne noktaya kadar vasıl olduk, o da budur. Son vereceği haberi bekliyoruz. (gürültüler) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Müsaade buyurunuz. Beyanatı kesmek doğru değildir. Devam edelim. YUSUF KEMAL BEY (Devamla): Başka emirleriniz varsa izah edeyim. ŞÜKRÜ BEY (Karahisar): Bazı meseleler hakkında soracaktım, müsaade buyurunuz. HÜSREV BEY (Trabzon): Adnan Bey, birinci nokta hakkında izahat vereceğim. YUSUF KEMAL BEY (Devamla): Yalnız izahat vermiyorum, arz ediyorum. 9

10 HÜSREV BEY (Trabzon): Tutanağın nasıl tutulduğunu izah ettiler. Paşa Hazretlerinin fikirleri bendenizde de hâsıl oldu. Fakat sonra anladım ki Reis Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin ve Franklin Bouillon un ifadeleri, en az Bekir Sami Beyefendinin Hükümetin düşüncelerine göre talimata uymadığı yönünde idi. Ben öyle anladım ve öyledir. Tabii Franklin Bouillon, anlaşılıyor ki, son celseye kadar... Paşa Hazretleri her konuştuğumuz bu zat Paris'teki, Londra'daki çıkan gazeteleri okusaydı anlardı. Ondan başka ilk konferansta gerek Tevfik Paşa Hazretleri, gerek Bekir Sami Beyefendi Milli Misak ruhu dâhilinde söylediler. Lloyd George'un dediği, bunu ben gayet umumî görüyorum. Biz Paris'te iken Bekir Sami Bey in çağırıldığı çaya bendeniz de refakat etmiştim. Franklin Bouillon da orada idi. Biz niçin davet edildiğimizi bilmiyorduk. Oraya gittikten sonra Gürcistan ve Azerbaycan heyetleri orada idi. Anladık ki Kafkas meseleleri konuşulacak. Uzun uzadıya müzakere edildi. Böyle civarımızda olan milletlerin haklarını müdafaa ederiz. Her şeyden evvel bizim Doğuda, Ruslarla olan dostluğumuz, anlaşmamız vardır, esas bu olmak şartıyla. ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon): Efendim o zamanki Delege Heyetimizin bir anlaşmasından bahsediyor. Paşa Hazretleri ile Franklin Bouillon arasında cereyan eden müzakerede Milli Misaka uygun olmayan bir anlaşma yapılmıştır, sözü geçmiş. Yalnız orta yerde bir nokta vardır ki Franklin Bouillon söylediği gibi Milli Misaktan Delege Heyetimiz bahsetmemiş değil, bahsetmiştir. Yalnız neticede Milli Misak haricinde anlaşma yapılmıştır. Şimdi malûmunuz bu tarzda müzakerede anlaşmayı tabii Reis imza eder. Bundaki şeref veya leke varsa o da tabii Reis e aittir. Ben bunu ordu meselesine benzetirim. Bir ordunun mağlup veya galibiyetinden hissedar olan, şeref alan veya kendisine leke sürülen kumandandır. Fakat mağlup olan ordunun kumandanı lekeli olmakla beraber Genel Kurmaya da sorarlar, siz ne yapıyordunuz? Yapmış olduğunuz plânlar ne idi? Biz bu gibi idare ettiğimiz... Bekir Sami Bey... hatta talimata da lüzum yoktu. Elinde gayet açık... İstanbul Meclisinde kabul edilen bir Milli Misak varken, Delege Heyeti uzmanları acaba kendisini resmen protesto etmişler mi sen bunu yapamazsın demişler mi? Rica ederim bu noktada Delege Heyeti uzmanları bizi aydınlatsınlar. Mesuliyeti varsa Bekir Sami Beye aittir. Fakat sadece Bekir Sami Bey in iş görmesi lâzım gelir ki Bekir Sami Bey e bu uzmanların ikaz etmesi gerekirdi. Hakikaten resmen bu kişiler Bekir Sami Beyefendiyi ikaz etmişler mi? Bekir Sami Bey de bunlara rağmen mi bunu imza etmiş? O zaman bendeniz burada yoktum. Fakat işittiğime göre Bekir Sami Bey gayet manidar bir şekilde bugün iyi bir iş yapılmadığı için mesuliyeti ben üzerime alıyorum, demiş. Bekir Sami Bey in bu sözü pek manidardır. Bundan da bazı manalar çıkar. Tabii bunda bir maddi mesuliyeti yoktur ama manevi mesuliyet varsa, paylaşılsın. TUNALI HİLMİ BEY (Bolu): Müzakere usulüne dair söz istiyorlar. (gürültüler) YUSUF KEMAL BEY (Dışişleri Vekili): İkinci mesele, İngiliz müracaatına dair gazetelerde halkın lisanında pek çok şeyler dolaşıyor. Resmi olarak Hükümetiniz 10

11 hiç bir müracaata maruz kalmamıştır. İstanbul'daki görüştüğümüz kimselerden kendisine bu hususta isim vermeyerek bir İngiliz, buranın en büyük İngiliz makamı bana müracaat etti. Mustafa Kemal Paşa sulh yapmak arzu ediyorsa, cevap bekliyor diye bir telgraf aldık. Fakat işte arz ettiğim gibi telgraf böyledir. İstanbul'da etkili bir İngiliz makamı adına bana müracaat etti. Mustafa Kemal Paşa Hazretleriyle bir sulh yapmak istedikleri arzusunu bildirdi. Cevap bekliyorum. Kendisine verdiğimiz cevapta müracaat eden zatın kim olduğunu, müzakerenin gizli veya aleni olarak mı icrasını, salahiyeti ne olduğunu sorduk. İşte telgraf budur. Yüce Heyetiniz dosyamda her ne varsa, emrederse hepsini arz ederim. Gördüğüm işten sonra beni mesul tutunuz. Bu hususta cereyan edenler bunlardan ibarettir. Sonra İnebolu'ya iki adam gelmiş. O adamlar, biz Ankara'ya gitmek istiyoruz, Mustafa Kemal Paşa Hazretleriyle görüşmek istiyoruz demişler. Eskiden İngiltere Ordusunda, harp zamanında binbaşılık etmiş olduklarını söylediler. Ellerinde vesika yoktu, isimlerinin filân olduğunu, rütbelerinin vaktiyle binbaşı bulunduğunu kendilerinden öğrendik. Şimdiye kadar bizim yaptığımız incelemede bunların böyle bir adam oldukları anlaşılamadı. Bu kişiler orada kendisiyle temas eden diğer birine yani bizim adımıza kendisiyle temas eden birine İngiltere'nin bizimle sulha hazır olduğunu, Anadolu yu ve Trakya yı tahliye edeceklerini ve buna benzer bazı sözler söylemişler. Bunlardan biri geldi, diğeri kaldı. Gelen bir telgraf çekiyor. İngiltere fevkalâde komiseriyle... Buna cevap olarak, şimdi tabii Paşa Hazretlerinin oraya gitmesi imkânı yoktur. Bu adamların hüviyetleri hakkında bize malûmat veriniz dendi. Bizim yazdığımız telgrafta Amiral Harington un İnebolu ya gelmesi... Onlar da Amirale bir telgraf çekmişler. O telgraf gitmemiş. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara): Hatırımda kaldığına göre İngilizlerin kabul ettikleri noktalar bizim Milli Misak hakkında General Harington ile diğer Amiral ile görüştüm, İngiltere'ye bildirdim, henüz bir haber yok. Dışişleri Vekâletimizin malûmatı bundan ibarettir. İstanbul ve Avrupa gazetelerinde çıkan haberlerin hiç bir resmi değildir. Asıl olanlar yaptığımız telgraf haberleşmeleridir. (İngiliz makamlarıyla Ankara arasında yapılan telgraf haberleşmesinin metinleri tek tek okundu.) YUSUF KEMAL BEY (Devamla): İngiliz müracaatı hakkında malûmumuz olan şeylerden teferruatıyla hepsini anlattık. Öbür İngiliz İstanbul'a gitmiştir. Diğeri de İnebolu'da kalmıştır. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara): Ufak bir cevap verildi galiba. Yusuf Kemal Bey, Refet Paşaya cevap yazılmıştır. YUSUF KEMAL BEY (Devamla): Üçüncü mesele, bir Bulgar heyetinin geldiğine dair şayiadır. Bulgaristan Çiftçi Partisinden bir kişi iki arkadaşıyla birlikte Hükümetimizle, Reisimiz Paşa Hazretleriyle temasta bulunmak üzere gelmişler. Kendileriyle ilk temasımızda ziyaretlerinin sebebini izah edemediler. Paşa Hazretlerinin aldığı malûmata göre, henüz katî bir şey öğrenmemişlerdir. 11

12 Kendileriyle bu temasımız bu derecede kalmıştır. İkinci temas Paşa Hazretleriyle oldu. Henüz ne yapmak istedikleri anlaşılamamıştır. Dördüncü meseleye geçtik. Amerika tüccarları bizimle münasebette bulunmak arzusundaymışlar. Fakat resmi değil, hususi bir şekildedir. Tabii Hükümetiniz de bu arzuyu iyi karşıladı. İstanbul'da bulunan Amerika mümessili siyasisi ve hususi olarak bildirdi ki Amerika Hükümeti bunu resmi bir şekle sokarsa şu şeyler icra edilecek. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Amerika ile olan eski anlaşmaları tanıdığını ve kendileriyle münasebette bulunmaya hazır olduğumuzu hususi adamlarına bildirdi. Amerika ile ticari münasebetimiz bu merkezdedir. Dün buraya üç Amerikalı gelmiştir. Zannederim ki bunlar yine ticari münasebet işlerini ileri sürmek ve fiili teşebbüse başlamak üzere gelmiştir. Onlarla görüştükten sonra bilgi veririz. Beşinci mesele, İtalya Hükümeti tarafından Ankara'ya bir temsilci gönderileceğini işittim. Vapura binmiş, gelmiş. Ondan sonra İngilizlerle esir mübadelesi mevzuu, malumunuz Bekir Sami Bey Londra'da bir anlaşma yapmış ve Yüce Meclisinizce kabul olunmamıştı. Bu anlaşmada Malta'da isimleri bulunan yüz on esimimiz var. Bunlardan altmış dördü tahliye olunacak, elli biri kalıyor. Bundan Yüce Meclisin bilgisi olmuş ve kabul olunmamıştı. Bu halde Hükümetçe de kabul edilmemiş. Yalnız Yüce Meclisin kararı ile bütün Türk ve İngiliz esirlerin tahliyesi için sonra bir haberleşme kapısıdır başlamıştır. Ben geldiğim zaman devamı ediyordu, gördüm. İngilizler diyorlar ki siz bu anlaşma hükümlerini tatbik ediniz. Aynı zamanda Mustafa Sagir 1 meselesini protesto ediyorlar. Biz bu protestoya cevap verdik. Biz dedik ki bu kişi adi bir suçlu. Onlar da diyorlar ki suçsuz yere tutuklanmış İngiliz vatandaşıdır. Esirlerin tahliyesi meselesine gelince, Meclisin böyle bir kararı vardır. Meclis anlaşmayı kabul etmemiştir. Esirlerimiz bırakıldığı vakit biz de sizin esirlerinizi bırakırız ama Yüce Meclisin haberi olmaksızın biz bunları bırakamayız. Henüz toprağımızdan kimse çıkmamıştır. Onun için kırk kişiye, on kişi bırakıyoruz. Bu münasebetle bizde yirmi iki kadar var. İsterseniz bıraktığınız kırk dört kişiye mukabil biz de on kişi bırakıyoruz diyoruz. Onlar da, siz anlaşma hükümlerine riayet etmiyorsunuz diye kırktan atmış dörde çıkmış olan esirlerimizi bırakmıyorlar. Bizde yirmi iki kişi var. HAKKI HAMİ BEY (Sinop): Bu, Yüce Meclisin kararında mevcuttur. Malta'da bulunan arkadaşlarımızın tamamı tahliye edilmedikçe biz de tahliye edemeyiz. 1 İstanbul un işgal edilmesi üzerine Albay Kemalettin Sami Bey, İnebolu üzerinden Anadolu ya geçerken gemide bir Hintli ile tanışır. Bu adam Mustafa Sagir dir. Milli harekete yardım için Hint Müslümanlarınının kendisini gönderdiklerini söyler. Ankara ya geldiklerinde Sami Paşa, bu Hintliyi Mustafa Kemal Paşa ile görüştürür. Görüşmeden sonra Mustafa Kemal Paşa Hintlinin İngiliz casusu olabileceğinden şüphelenir. İngiltere ye gönderdiği mektuplar gizlice incelenir ve göndermek istediği gizli yazılar bulunur. Bunun üzerine Mustafa Sagir yakalanarak suçu itiraf ettirilir ve idam edilir. 12

13 Şüphesiz Londra'da anlaşma hükümlerine riayet edemedi. Etmek imkânı bulamadığı için şimdi kırk kişiye karşı, on kişinin iadesi bir tenakuz teşkil etmez mi? YUSUF KEMAL BEY (Devamla): Yüce Meclisin verdiği karar bizim arkadaşlarımız tamamen bırakıldığı takdirde biz de onların esirlerini kısmen bırakırsak bir tenakuz teşkil eder. Şimdi okuyacağım gibi, yüksek yerlerden bu hususta müracaat vaki oluyor. Meclisinizin kararı dâhilinde hareket bizim için vazifedir. RIZA NUR BEY (Sinop): Buradaki İngiliz esirlerinin tamamının verilmesi bizim oradaki esirlerimizin tamamının verilmesine bağlı. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara): Bu noktayı izah etmek isterim. Şimdiki halde Ağa Han a en son yazacağım telgraf, bu hususta Yüce Meclisiniz bunu kabul ediyorsa bu mesele müzakere edilir. Yüce Meclis karar vermişti. Fakat Hükümet iadesi lüzumuna mani olduğu zaman yirmi gün tehir etmek lâzım geliyordu. Siyasi münasebetleri iyileştirmek ümidi vardı. Binaenaleyh bu iade asıl askerlerden ibarettir. (uygundur, sesleri) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Uygun bulanlar lütfen ellerini kaldırsın. Kabul olundu, Efendim. RIZA NUR BEY: Paşa Hazretlerinin beyan buyurdukları izahat pek uygundur. Ancak esirlerde tenakus mevcuttur. Meclis böyle karar vermiş olduğu halde, Hükümet yapmış denebilir. Meclisin son kararından bahsedilsin. YUSUF KEMAL BEY (Devamla): Efendim, ben yazdığım notanın esas itibariyle Meclis kabul etti ise ben onu kabul ederim. Malta'da mahkûmlar denilsin. Sonra efendim Güney Kafkas Hükümetleri hakkında malumata gelince, uzun uzadıya gerek gizli ve gerek aleni celselerde burada müzakere ederiz. Meclise geldiği vakitte o mesele hakkında gizli müzakerede bulunuruz. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): O halde Efendim, beş dakika teneffüsle aleni celseye geçeceğiz. 1 (Ara verilir ve sonra açık oturuma geçilir.) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Buyurunuz, Yusuf Kemal Bey. YUSUF KEMAL BEY (Devamla): Hükümetimiz dış siyasetimiz hakkında Yüce Meclisinize umumi ve tafsilâtlı bazı malumatı vermeyi vazife bildi ve beni bu hususta vazifelendirdi. Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Doğu Devletleriyle olan münasebetleri evvela müttefik ve kardeş Afganistan la olan münasebetimiz eskisi gibi pekiyi bir halde devam ediyor. Rusya Devleti ile olan münasebetimiz 16 Mart 1 TBMM Gizli Celse Zabıtları (27 Haziran 1921), 1.Dönem, c.2, s.90-96, 13

14 1921 tarihinde imzalanan anlaşma ile tespit edilmiş olan esaslar dairesinde cereyan ediyor. Sovyet Rusya nın, Büyük Millet Meclisi Hükümeti nezdinde göndermiş olduğu büyükelçi Ankara'ya geldi. Müştereken dostluğumuzu daha ziyade takviyeye çalışıyoruz. Bir iki güne kadar Yüce Meclisinize bu anlaşma kabul ve tasdik için gelecek. Güney Kafkas cumhuriyetleriyle olan siyasi münasebetlerimize daha iyi ve daha muntazam bir şekil vermek üzereyiz. Komşumuz İran Devleti yle yakında münasebet tesisini ümit etmekteyiz. Londra Konferansı nezdinde Türk Milleti nin haklarını müdafaaya izin verilmiş olan Muhterem Selefim Sami Beyefendinin Avrupa'da imza etmiş olduğu anlaşma, salahiyeti haricinde görülerek Hükümet ve Meclisimizce reddedildiği malûmunuzdur. Fransa Cumhuriyeti Hükümetinin bizimle şekli ve muhteviyatı her ne olursa olsun bir anlaşma imzalamaya kalkışmasını, aramızdaki harbi bitirmeyi arzu ettiğini düşünerek Milli Misaka göre bazı tekliflerde bulunmuştuk. Bu tekliflere kabul veya ret yollu bir resmi cevap henüz verilmedi. Fakat bu arada Zonguldak'taki Fransız askerlerinin büyük bir kısmının geriye alındığını öğrendik ve Ankara'ya gelen bir Fransız la da hususi olarak görüştük ve iki millet arasındaki harbin bitirilmesi çarelerini tartıştık. İtalya'nın da Memleketimizdeki askerlerini çekeceğine dair son günlerde vermiş olduğu söze inanmaktayız. Avrupa veya İstanbul gazetelerinden gelen haberlerden Dışişleri Vekâletinin henüz resmi ve ciddi bir malumatı yoktur. Bazı yerlerde bizi, sözümüzde durmamakla itham etmek istiyorlar. Türk ve Müslüman, sözünün eridir ve bu hususiyetini dost ve düşman bütün herkes bilir. Türk ve Müslüman, sözünde durur. Fakat bu sözün, şartlar dairesinde yapılmış olması lazımdır. Dış siyasetimizin anahtarlarının ne olduğu, Hükümetimizin Reisi Paşa Hazretleri tarafından 30 Mayıs 1921 tarihinde Yüce Meclisinizde açıklanmıştı. Muhterem Reisimizin bu beyanatını tekrar olarak müsaadenizle yalnız şunu arz edeceğim. Takip ettiğimiz ve edeceğimiz siyaset, Türkiye Büyük Millet Meclisince ve bütün Milletçe kabul edilmiş olan esaslardan ayrılamaz. Davamız, milli hudutlarımız dâhilinde istiklâl ve hâkimiyeti elimize almaktır. Dış siyasetimiz, bu davanın elde edilmesinden başka bir gayeyi güdemez. Bunun içindir ki bu davamızın meşruiyetini fiilen, resmen, cidden teslim edenlerle tabii ki dost oluyoruz ve olacağız. Hakkımızı zorla elimizden almak isteyenlere vermemeye çalışacağız ve vermeyeceğiz. Hürriyetin, istiklâlin ne demek olduğunu bilen milletlerin er ve geç mutlaka bizim hakkımızı da teslim edeceklerine inanıyoruz. Medeniyet sahasında biran evvel biz de ilerlemek istiyoruz. Ana topraklarına hâkim olmasını arzu eden ve buna karar veren Türk Milleti bunun Dünya tarafından kabul edildiğini gördükten ve bunu elde ettikten sonra Dünyanın ilim ve fenninden, Dünyanın sermayesinden elbette istifade edecektir. Dış siyaset hakkında söyleyeceğim sözler bunlardan ibarettir. (şiddetli alkışlar) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim, bir önerge var. 14

15 TBMM Başkanlığına Verilen izahat kanaat verici olduğundan Hükümete kayıtsız ve şartsız itimat beyan edilmesini talep ve teklif eyleriz. 27 Haziran 1921 Edirne Mebusu Mehmet Şeref Canik Mebusu Mehmet Trabzon Mebusu Hamdi DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Kabul edenler lütfen el kaldırsın. Oybirliği ile kabul edilmiş ve Hükümete güvenoyu verilmiştir HAZİRAN 1921: İÇİŞLERİ BAKANI ATA BEY'İN İSTİFASI VE İZMİR MİLLETVEKİLİ REFET PAŞA'NIN İÇİŞLERİ BAKANI SEÇİLMESİ (1.Dönem, 2.Yasama Yılı, 44. Birleşim, Gündem: 2/1) Yunanlıların üçüncü kez büyük bir taarruz hazırlığı içinde oldukları belliydi. Bu nedenle Meclis, bütçede yapabileceği kadar tasarruf yapıp Ordunun ihtiyaçlarını karşılamak düşüncesindeydi. Yeni Hükümetin kurulduğu günlerde Bütçe Komisyonu tasarruf için bir rapor hazırladı ve Genel Kurula sundu. Rapor İçişleri Bakanlığı müfettişlik kadrolarının kaldırılmasını öngörüyordu. Meclis, uzunca süren görüşmeden sonra raporu kabul etti. Bu karar daha sonra İçişleri Bakanının istifa nedeni oldu. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): İçişleri Vekili Ata Bey'in istifasına dair Büyük Millet Meclisi Reisi Paşa Hazretlerinden gönderilen bir teskere vardır. TBMM Umumi Heyetine İçişleri Vekili Ata Beyefendinin sağlık vaziyetinden dolayı istifası sebebiyle isimleri aşağıda yazılı adaylardan birinin İçişleri Vekâletine seçilmesi için lazım olan muamelenin ifasını rica ederim, efendim. Refet Paşa (İzmir) İsmail Safa Bey (Mersin) TBMM Reisi Mustafa Kemal DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Oy pusulaları dağılıyor, şimdi seçim yapacağız efendim. 1 TBMM Zabıt Ceridesi (27 Haziran 1921), 1.Dönem, c.11, s.61-62, 15

16 (Ad okunarak oylama yapılır. Bir süre diğer gündem maddeleri görüşülür ve ara verilir. Aradan sonra...) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim, İçişleri Vekâleti için yapılan oylama neticesini arz ediyorum. Oylamaya 226 üyenin iştirak ettiği anlaşılıyor. 139 oy Refet Paşa Hazretleri, 19 oy İsmail Safa Bey (Mersin), 5 oy Vehbi Bey ve 1 oy da İhsan Bey almışlardır. 63 oy da çekimser bulunuyor. 139 oy ile Refet Paşa Hazretleri İçişleri Vekâletine seçilmiştir. (Allah muvaffak etsin sesleri) 1 (İki gün sonra, 2 Temmuz 1921 tarihindeki oturumda...) FAİK BEY (Başkan Vekili): Niğde Mebusu Ata Bey'in iznine dair Divan kararı var. TBMM Umumi Heyetine Niğde Mebusu Ata Bey'e kati ve acil olarak dört ay müddetle izin verilmesine Meclis Divan Reisliğinin 29 Haziran 1921 tarihli toplantısında karar verilmiş olmakla Yüce Heyetin tasvibine arz olunur, efendim. TBMM Reis Vekili Dr. Adnan MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul): Nedir bu kati mazereti, rica ederim? Anlayalım efendim. FAİK BEY (Başkan Vekili): Mezuniyet kararları müzakere edilmez. HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum): Malumunuz bir mebus hakkını kullanıyor. Bir mebusun üç ay izin alması kanuni hakkıdır, fakat bu dört ay istiyor. Bu bakımdan müzakere etmek zaruridir. FAİK BEY (Başkan Vekili): İzin kararları müzakere edilmez, efendim. (gürültüler) YAHYA GALİP BEY (Kırşehir): Hastadır adam yahu. (gürültüler) MUSA KAZIM EFENDİ (Konya): Efendim, üç ay için yarım tahsisat alır, bir ay için tahsisat almaz. FAİK BEY (Başkan Vekili): Ata Bey'in dört ay iznini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Kabul olundu. 2 1 TBMM Zabıt Ceridesi (30 Haziran 1921), 1.Dönem, c.11, s.79-85, 2 TBMM Zabıt Ceridesi (2 Temmuz 1921), 1.Dönem, c.11, s.95-96, 16

17 5 AĞUSTOS 1921: GENEL KURMAY BAŞKANI İSMET PAŞA'NIN İSTİFASI, YERİNE FEVZİ PAŞA'NIN ATANMASI VE REFET PAŞA'NIN MİLLİ SAVUNMA BAKANLIĞINA ATANMASI (1.Dönem, 2.Yasama Yılı, 62.Birleşim, Gündem: 3/1) Temmuz ayındaki üçüncü Yunan taarruzu bu kez cephenin yarılmasına ve Kütahya-Eskişehir Savaşının sonucunda Türk Ordusunun Sakarya Irmağına kadar çekilmesine neden olmuştu. Acil ve etkili kararlar alınması gerekiyordu. Meclis, Mustafa Kemal Paşa'ya Başkomutanlık yetkisi verdi. Üst düzey askeri komuta makamlarında değişikliler yapılması gündeme geldi. Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa Genel Kurmay Başkanlığı görevinden istifa etti. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Reis Paşa Hazretlerinin bir teskeresi var. TBMM Umumi Heyetine Genel Kurmay Reisi İsmet Paşa Hazretlerinin Garp Cephesi emir ve kumandasında meydana gelen ehemmiyet sebebiyle Genel Kurmay Reisliğinden istifa etmiş olmasından dolayı aşağıdaki adaylardan birinin seçilmesini rica ederim. 5 Ağustos 1921 Fevzi Paşa (Milli savunma Vekili) Yusuf İzzet Paşa (Bolu Mebusu) TBMM Reisi Mustafa Kemal DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): İsimleri okunarak oylamaya başlıyoruz. (Ad okunarak oylama yapılır. Bir süre diğer gündem maddeleri görüşülür ve ara verilir. Aradan sonra...) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim, Genel Kurmay Reisi seçimine 184 üye iştirak etmiş, bunlardan 183 üye Fevzi Paşa Hazretlerine ve 1 üye de Yusuf izzet Paşa Hazretlerine oy vermiştir. Binaenaleyh Fevzi Paşa Genel Kurmay Reisliğine seçilmiştir. MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa): Efendim, uzun müddet Genel Kurmay Reisliği yapmış olan ve bugün Garp Cephesinde vazifesini hakkıyla ifa etmekte bulunan İsmet Paşa'ya bu münasebetle Meclisin muhabbet ve itimadının tebliğ etmeyi teklif ediyorum. (uygundur sesleri) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Bu teklifi kabul edenler ellerini kaldırsın, kabul edilmiştir. Fevzi Paşa Hazretleri Genel Kurmay Reisi olunca Milli Savunma Vekâleti makamı boşalıyor. Reis Paşa Hazretlerinin bir tezkereleri vardır. 17

18 TBMM Umumi Heyetine Fevzi Paşa Hazretlerinden boşalan Milli Savunma Vekâletine aşağıdaki adaylardan birinin seçilmesini rica ederim. Refet Paşa (İçişleri Vekil) Albay Fahrettin Bey (Mersin Mebusu) TBMM Reisi Mustafa Kemal DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): İsimleri okunarak oylamaya başlıyoruz. (Ad okunarak oylama yapılır. Oylar sayılır ve...) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim, 175 üye oylamaya iştirak etmiştir. 167 oy Refet Paşa, 4 oy Fahrettin Bey almışlardır. 4 oy da çekimser vardır. Refet Paşa Hazretleri Milli Savunma Vekâletine seçilmişlerdir. (alkışlar) MUSTAFA KEMAL PAŞA (Meclis Başkanı): Arkadaşlar, Refet Paşa'nın Milli Savunma Vekâletine seçilmesiyle İçişleri Vekâleti boşalıyor. Yüce Heyetiniz münasip birini seçinceye kadar Refet Paşa Hazretleri vekâleten bu vazifeyi ifa etsinler. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Paşa Hazretlerinin teklifini kabul buyruluyor mu? (kabul sesleri) Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Kabul edilmiştir, efendim. 1 1 TBMM Zabıt Ceridesi (5 Ağustos 1921), 1.Dönem, c.12, s.19-21, 18

19 8 EKİM 1921: RUSYA'DAN GÖNDERİLEN ALTIN PARALARDA UYGULANAN KUR HAKKINDA MALİYE BAKANI HASAN BEY İÇİN VERİLEN GENSORU ÖNERGESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ VE GÜVENOYU VERİLMESİ (1.Dönem, 2.Yasama Yılı, 89.Birleşim, Gündem: 5/1) Sovyet Rusya, 1920 yılından itibaren Batı emperyalizmine karşı savaşan Ankara Hükümetine Kurtuluş Savaşı boyunca parça parça on beş milyon kadar altın ruble para yardımında bulunmuştur. Bu yardımların bir bölümünü Rus Hükümeti ve bir bölümünü de Müslüman Sovyet Cumhuriyetleri göndermiştir. Altın paraların Türkiye içinde Osmanlı lirasına tedavülü konusunda Maliye Bakanlığının uyguladığı kur miktarı bazı milletvekilleri tarafından eleştiri konusu olmuştur. HASAN FEHMİ BEY (Başkan Vekili): Kırşehir Mebusu Yahya Galip ve Ertuğrul Mebusu Necip beylerin, Rusya'dan gönderilen altınların kıymet kaybetmesi sebebine dair gensoru önergeleri var. Bunların müzakeresine başlayalım mı? (uygundur sesleri) TBMM Başkanlığına Rus altınının piyasada Osmanlı lirası 1 olarak yedi buçuk liraya karşılık olduğu Maliye Vekâletince resmen ilan edilmiştir. Bu ilanın Devletimizin mali itibarı üzerinde ne gibi bir tesir yaratacağı düşünülmeksizin yapılması sebebinin Maliye Vekâletine gensoru olarak verilmesini teklif eylerim. 5 Ekim 1921 Kırşehir Mebusu Yahya Galip TBMM Başkanlığına Hazine tarafından Rus altını evvela altı yüz on beş kuruşa verildiği halde, daha sonra yedi yüz elli kuruşa verilmesi sebebinin Maliye Vekaletine gensoru olarak verilmesini teklif eylerim. Ertuğrul Mebusu Necip YAHYA GALİP BEY (Kırşehir): Efendim, Maliye Vekili Hasan Bey arkadaşımız beş rublelik ve on rublelik Rus altınlarının tedavülü için bir ilânda bulunuyor. Beş rublelik Rus altınlarını 375 kuruşa, on rubleliğini de 750 kuruşa değiştirilecektir diyor. Bu meselenin mali itibarımıza olan tesirlerini arz etmesi için bu gensoru 1 Osmanlı lirası, 1844 yılından 23 Ekim 1923 tarihine kadar kullanıldı. Lira ana paraydı, mecidiye, kuruş ve para alt birimleriydi. 1 lira 5 mecidiye, 1 lira 100 kuruş, 1 lira 4000 para idi. 19

20 önergesini verdim. Hazinede mevcut Rus altınları Hazineye hangi kıymet üzerinden geçirmiştir? Hangi tarihten hangi tarihe kadar ne kıymet üzerinden sarf etmişlerdir? Bunu anlamak istiyorum. Ayrıca Osmanlı altınlarını kaç kuruştan alıyorlar ve kaç kuruş üzerinden satıyorlar? Bu kur ilanından sonra kaç kuruşa alacaklar ve satacaklar? Bu altınlara verilen kıymeti hangi hesaba dayanarak yapmışlar? Bu altına kıymet takdir edilirken Hükümetin haberi var mıdır? Osmanlı ve Rus altınlarının tarih sırasına göre borsadaki fiyatları nedir ve üç dört gün evvel kıymetleri ne idi? Kars ve Artvin, Ardahan şehirlerinde bu Rus paraları hangi kıymet üzerinden değiştiriliyor? Oralara kur hakkında talimat verilmiş midir? Verilmiş ise bunu doğrudan doğruya Maliye Vekili mi vermiştir? Yoksa Hükümetin kararıyla mi verilmiştir? Bunu anlamak isterim. Tedavülde bulunan Osmanlı altınlarının Osmanlı parasının karşılığı olduğunu kabul ediyorlar mı? 31 Mart 1915 tarihli Banknot Kanununun 2.Maddesini mütalaa buyurdunuz mu? Türkiye'nin hangi şehirlerinde yabancı paralar tedavül ediliyor? Hükümetin yabancı paraların kurlarını tespit etmesi mümkün müdür? Bu altınların başka şekilde alınıp satılmasına imkan yok mu? Altınların bu şekilde kıymetlerinin tespit edilmesi Hazineye maddi bir zarar vermiş midir? Lütfen şimdi bunlara cevap versinler. (kabir suali sesleri) HASAN BEY (Makiye Vekili): Bu kadar mıdır sorularınız, efendim? YAHYA GALİP BEY (Kırşehir): Evet, bu kadar. HASAN FEHMİ BEY (Başkan Vekili): Necip Bey, önergenizi siz de izah buyurunuz. NECİP BEY (Ertuğrul): Vekil Bey'den sonra söyleyeceğim. Yahya Galip Bey'in izahatı kâfidir. HASAN FEHMİ BEY (Başkan Vekili): O halde hakkınızı kaybedersiniz. HASAN BEY (Makiye Vekili): Yahya Galip Bey arkadaşımızın sorularına cevap vermeden evvel müsaade buyurunuz bu Rus parası meselelerinden Yüce Heyetinizi haberdar etmek isterim. Diğerlerine de sıra ile cevap vereceğim. Hükümetin eline bir miktar Rus altını geçmiştir. Bu Rus altınları bize bir iktisadi yardım tarzında dostumuz Rusya Hükümeti tarafından karşılıksız verilmiş olan paralardandır. Para kısmen buraya getirilmiştir. Bu paralar elimize geçtiği zaman bunlardan ne şekilde istifade edileceği tetkik edilmiş ve düşünülmüştü. Bunlardan başlıca iki şekli istifade ve iki şekli harcama vardır. Birisi, altınları gerek içeride, gerek dışarıda Osmanlı lirasına karşılık olarak satarak kullanmak. Bir kısmını da öteden beri her memlekette, Dünya Harbinden evvel her devlette olduğu gibi ticaret tedavüle çıkarmaktır. Satmak meselesini etraflıca düşündük ve bu paraları içeride taliplerine satmak veya yabancı piyasalara ve kısmen işgal altında bulunan İstanbul'a sevk edilmek şartıyla bizim istifademizden ilelebet çıkacak yerlere satıp bedelini almak uygun görülmedi. İçeride satma imkanlarını aradık, piyasaları sorduk, piyasada on rublelik Rus altınının kaça satılabileceğini sorduk. O zaman yani Ağustos'un başlarında henüz paralar daha buraya gelmeden evvel 20

21 muhasebecilerden ve diğer mahallerden bazı telgraflar aldık. Bazı yerde beş yüz altmış, bazı yerde beş yüz seksen, bazı yerde beş yüz doksana satılabileceğini öğrendik. Halbuki bizim Memleketimizin para ve altın hakiki piyasasını teşkil eden İstanbul piyasası idi. Orada altın fiyatlarını daha yüksek gördüğüm için içeride teklif edilen fiyatları uygun görmedim. Bugün dünya borsalarında altın satılmamaktadır. Hiçbir devlet bugün altınlarının elden çıkmasına razı değildir. Osmanlı piyasalarında, İstanbul'da satıldığı mahallere müracaat edilmesini, Memleketten altının ihracının yasaklanması hakkında vaktiyle yapılmış olan ve halen Anadolu Hükümeti tarafından yürürlükte bulunan Kanuna uygun bulmadım. Hükümet Anadolu'dan, Türkiye'den, İstanbul'a veya her hangi bir memlekete çıkarılmak istenilen altınları kaçak sayarak kaçakçıları cezalandırırken ve bu kaçak olarak giden altınları el koyuyorken, her ne suretle olursa olsun eline geçmiş olan altınları bir daha eline geçmemek üzere İstanbul piyasasına ve diğer piyasalara satmasını, Altın İhracının Yasaklanması Hakkındaki Kanunun maksadına tamamen aykırı gördüm. Osmanlı Bankası tarafından, -Rus altınlarını bize gönderecek olursanız burada İstanbul piyasasında kaç kuruş ediyorsa küçük bir komisyon karşılığında bedelini size derhal yatırmak için Bankamız taliptir....tarzında bir teklif aldım. Bu teklifi de yine aynı mahiyette gördüğümden ve Osmanlı Bankasının bize her türlü bankacılık işlerinde yardımcı olmasına rağmen ve bizim bütün muamelelerimizi doğrudan doğruya yapmaları dolayısıyla, fakat Osmanlılıkla alakası maalesef yalnız isimden ibaret olduğunu pek iyi bildiğim için onun da bu teklifini uygun bulmayarak altınları göndermedim. Çünkü efendiler, çok iyi biliyorum ki İstanbul'a gidecek olan altınlar yabancılara satılacaktı. Nitekim öteden beri Dünya Harbi sırasında İstanbul'da toplanmış olan altın para Osmanlı Bankası tarafından Fransa'ya sevk edilmiştir. O zamanki hükümet adamları da buna seyirci kalmışlardır. Bu altınların da pekâlâ yabancı piyasalara gideceğini bildiğim için bu paraları içeride kullanma çarelerini aradım. Çok arzu ediyordum ki elimize geçen bu altınlar hiçbir yere kıpırdanmasın, tedavüle de çıkmasın. Hazinede, Hükümetin elinde bir ihtiyat olarak kalsın. Fakat daha sonra mali ihtiyaçlarımız bizim elimize geçen bu paralardan istifade edilmesini bir zaruret şekline koyduğu için bunların tedavüle çıkarılmasını düşündüm. Altın para bütün manasıyla beynelmilel bir paradır. O zaman altın piyasalarını araştırdım. Ankara'da 520, Karadeniz sahillerinde ve Antalya'da 550, 560 idi. YAHYA GALİP BEY (Kırşehir): Tarihini söyler misiniz? HASAN BEY (Devamla): Ağustos'tan evvel Yahya Galip Bey. Altın piyasalarının pahalı olduğu yerlerde, altın kaçakçılığını yapmak fırsatı olan yerlerde daha yüksek, kaçakçılığın zor yapıldığı yerlerde daha düşük olmak üzere Türkiye'nin muhtelif mahallerinde muhtelif rakamlar vardır. Bir taraftan da İstanbul'daki altın fiyatlarını takip ediyordum. Bu umumi fiyatların bir ortalaması olmak üzere Rus altınlarını 615 kuruş olarak tedavüle arz ediyorum ki kimseyi mecbur tutmayarak 21

22 Hazine bunu borcuna karşılık maaş ve diğer alacaklarına karşılık herkese 615 kuruş üzerinden vermek ve Hazine herkesin vergi borcuna ve diğer borçlarına karşılık aynı fiyat üzerinden almak üzere ilan ettim ve tedavüle çıkardım. Tedavüle çıkardığımız ilk partideki Rus altınları üç gün sonra kalmamıştır. Çünkü toplu ihtiyaçlarımıza verilmiştir. Yani birinci defa Orduya, sonra menzil kumandanlıklarına, daha sonra Ordunun diğer ihtiyaçlarına ve sair yerlere sarf edilmiştir. BİR MEBUS BEY: Bu kadar izahata lüzum var mı, Vekil Beyefendi? HASAN BEY (Devamla): Bilmiyorum lüzum var mı, yok mu? TEVFİK EFENDİ (Çankırı): O kadar izahatın pek lüzumu yoktur, zannederim. HASAN BEY (Devamla): Yavaş yavaş kaçakçılık maalesef itiraf edeyim ki devam edip gitmektedir. Bu sebeple Rus altınlarının da Osmanlı altınlarının izlerini takip ederek İstanbul'a kaçmaya başlamamasını temin edecek vaziyet ortaya çıkmıştır. Bu vaziyet karşısında İstanbul piyasalarını iyice tetkik ettikten sonra yani dört gün evvelki para elimize geldiği günlerde İstanbul piyasasında Osmanlı altınları 725 kuruşa çıkmış bulunuyordu. Bu tabii eşya fiyatı mahiyetindedir. Bazı ticaret erbabı altınları kanunun yasaklamasına rağmen, daha ziyade kıymetli, yani altın başına yüz, yüz elli kuruş kadar bir kâr temin edecek dereceye dahil olan buranın piyasalarından Rus altınını 620,625 kuruşa kadar toplayabilmişti. MEHMET ŞÜKRÜ BEY (Karahisar): 700'e kadar. HASAN BEY (Devamla): 700'e kadar da toplanabilirdi, çünkü vaziyet bunu icap ederdi. Bu vaziyet karşısında elimizde kalan parayı tedavüle çıkarmayı düşündük. Yani 615 kuruş üzerine piyasaya çıkarmak istedik. Osmanlı Bankasının teklifini alınca Hükümetteki arkadaşlarımla görüştüm. Meclisin Reisi ve Başkumandan Paşa Hazretlerinin huzurunda Milli Savunmada bir gün toplandığımız zaman ara yerdeki farkın pek büyüdüğünü ve Hazinenin zararı olmasa da çünkü sermaye ile kendine mal olmuş bir şey değil, ahalinin elinde kalmış olsa bundan hiç çekinilecek bir şey yoktur. Yalnız bu paraların piyasadaki fazlalığımdan istifade ederek İstanbul'a kaçmakta olduğunu söylemek icap ederse bunları toplamak, yani Hazineye iadesini ilan etmek ve bu suretle ele geçtiği takdirde müsaade ederlerse İstanbul'a iade ederek Hazineye para kazandırmak. Fakat arkadaşlarıma bunu arz ettiğim zaman, arkadaşların hiçbiri Osmanlı altınlarının veya diğer altınların hiçbir sebeple dışarıya çıkarılmasının doğru olmayacağını ve hatta Başkumandan Paşa Hazretlerinin de fikrinin bu merkezde olduğunu görünce bunda ısrar etmedim. Maliye Vekilinin bu husustaki fikri, hakiki sermaye olan altının kaçırılmaması kaygısından başka hiçbir şey değildir. Maalesef bu fikir tamamen hasıl olmuş değildir. Çünkü elimizdeki fiyat iki günlük bir fiyattır. Rus altınının yedi yüz yetmiş beşe nazaran Osmanlı altınından 17 kuruş fazla olmasına nazaran yine Rus altınının İstanbul'daki piyasası dokuz yüzü geçmemesi lazım gelir ki bu hesapça 750 kuruş fiyatın bu altınları Memlekette, piyasada tutması imkanını haiz değildir. Arz ediyorum ki Osmanlı altınları kanunen 22

23 yüz kuruş olmak itibariyle ve bunun kıymetini ne Hükümet, ne Maliye Vekili resen bir karar ile değiştiremeyeceği için, bir kanun yapılmadıkça fiyatını değiştirmeye hiç kimse salahiyetli olmadığı için, dışarıdaki Osmanlı altınına bir fiyat koymak imkanı yoktur. Fakat altınlarımız devamlı kaçırılıyor. Ona karşı bir şey yapamıyoruz. Memleketin hakiki sermayesi olan altının muhafaza edilmesi için çareleri beraber düşünmeliyiz ve bu çareyi bir an evvel bulmalıyız. Bunun için kendime mahsus düşüncelerim vardır. Onun için bir kanunla ancak yapılabilir. Bunu bir kambiyo halinde merkezden idare edebilecek bir heyet ister. MÜFİT EFENDİ (Kırşehir): Efendim, İktisat Vekâleti bunu düşünmüyor mu? HASAN BEY (Devamla): Tabii düşünür. İktisat Vekâleti para ve altın muameleleri ile alakadar değildir. Binaenaleyh zannediyorum ki bu izahatımla Yahya Galip Bey'in birçok sorularına cevap vermiş oldum. BİR MEBUS BEY: Efendim, Osmanlı altınlarının fiyatını kaç kuruş üzerinden kabul ve sarf ediyorlar? HASAN BEY (Devamla): Efendiler, Osmanlı altınının kıymetini değiştirmek benim elimde değildir. O, kanunun elindedir. Onu, kanun şimdilik yüz kuruş tanıyor. Fakat piyasa bundan pek başkadır. Bugün fiiliyatta altının muhafazasının imkanı yoktur. Hatta parası altın kıymetine haiz olan İngiltere'de bile mümkün değildir. FERİT BEY (Çorum): Altınlara ayniyat makbuzu mu veriyorsunuz? HASAN BEY (Devamla): Bize gelince ayniyat makbuzu veriyoruz. Yapılan muameleler bundan ibarettir. Beni dinlediniz, Yahya Galip Beyefendiyi de dinlediniz. Yüce Heyetinizin vereceği karara amenna diyeceğim. Tabii meselenin bir gensoru olması sebebiyle ve neticede tarafları dinledikten sonra yaptığım şeyi Heyetiniz uygun görmüyorsa cevap vereceğim. Çünkü ben yaptığımı ve vazifemin ne olduğunu bilirim. Yüce Heyetinizin kararını bekliyorum. YAHYA GALİP BEY (Kırşehir): Efendim, ben altın fiyatlarının artmasını veya düşmesini sormadım. Bu, zamana göre değişir. Sonra benim sorularıma umumi cevaplar verdi. Maliye Vekili eski bir usulü bozar, yeni bir usul yapar. Şimdi bir mesele tayin ediyor ki o mesele de bir lira karşılığında tedavüle çıkan paranın yedi buçuğunu bir Rus lirasıyla karşı karşıya getiriyor. Evet, ihracat ve ithalat azalır veya artar, buna itirazım yoktur. Yalnız Maliye Vekili Beyefendi bir lira kıymetindeki parayı üç kuruşa, yirmi beş kuruşa satamaz. Üç liraya çıkaramaz ve bunun üzerinde oynayamaz. Evet, bu Rus parasını tedavüle koymak salahiyetine de haiz değildir. Çünkü kendi parası değildir. Bunun pazarı bankalardır. Maliye veznesi değildir. Diyor ki ben altın tutmak için böyle yaptım. Nasıl tutacak? Burada yedi yüz kuruşa ilan ettiği Rus altını İstanbul'da sekiz yüz, yarın dokuz yüz kuruşa çıkacaktır ve daha öbürüsü gün altı yüz kuruşa inecektir. Mesele Rus altınını ben Memleketimde tutacağım diye kendi altın kıymetini düşürüp, düşürmemektir. Benim iddiam budur. Yüce Meclisiniz bunu tetkik edersiniz. Bu mesele hasıl olmuş 23