Tarihler bize, krallara ve büyük adamlara verilen hediyeler arasında Türk halılarının da büyük değer taşıdığını göstermektedir.

Transkript

1 Halıcılık, Türk nefis sanatlarından biri ve hatta birincisidir. Hayvan beslemesini ve beslediği hayvanın her türlü mahsulünden faydalanmasını bilen ecdadımız, beslediği koyunun da yününden yaptığı çeşitli dokuma örnekleriyle dünyaya zengin örnekler vermişlerdir. Türklerde kahramanlık vasfı kadar, sanat zevki de ezelidir. Çadırından sarayına kadar her çeşit meskenini zengin motifli, çeşitli dokumalarla süsleyen Türk kadınları, medeniyet dünyasına sanat zevkimizin inceliğini belirten kıymetli eserler vermişlerdir. Zengin dokuma eserleri arasında halıcılık, Türklerin baş sanatlarından birisini teşkil etmiştir. Denebilir ki; halıcılık, Türklerle beraber doğmuş, büyümüş ve yine bunlar vasıtasıyla dünyanın dört yanına yayılmıştır. Tarihler bize, krallara ve büyük adamlara verilen hediyeler arasında Türk halılarının da büyük değer taşıdığını göstermektedir. Eski Türk halıcılığının eşsiz yapıcısı Türkmen kızları hakkında (Gaston Richar) da, Mihayilof un şu sözlerini nakletmektedir: hiçbir alete, hiçbir modele, teknik mahiyette hiçbir tahsil ve terbiyeye malik olmayan Türkmen kızının, taklit edilmesi kabil olmayan nakışlarla süslü çok nefis halılar vücuda getirebilmesi, ancak bir sanat sevkitabiisine malik olmasıyla izah olunabilir. Halıcılık Türk ün ve Türk kadınının ezeli sanatı olmakla beraber, her yerde dokunan halılar ayrı ayrı vasıf taşırlar. Bunda, halının işlendiği yer ve o yerdeki tabii unsurlar, halkının sanat zevkinin tesiri görülmektedir. Bu bakımdan Anadolu muzda dokunan halılar, ayrı ayrı vasıflar taşıdıklarından, yapıldıkları yerlere göre ad almaktadır: Kula, Uşak, Niğde, Bor, Kayseri, Demirci, Isparta... gibi. Isparta halıları bugün, dünya piyasasında değerli bir yer tutmaktadır. Dünya piyasalarında önemli bir mevki işgal eden Isparta halıcılığının bir tarihi vardır. Şunu peşin kaydetmek yerinde olur ki, Isparta halıcılığını, adım adım takip eden bir tarihini bulmak bugün için mümkün olamamıştır. Yalnız bazı tarihi kaynaklar bize, Isparta da halıcılığın oldukça eski bir tarihe sahip bulunduğunu gösterecek mahiyettedir: Isparta ve çevresi VII. Hicri asır başında Selçuk oğullarıyla tekrar bir Türk devleti hakimiyetine girmiştir. Harzemşahlar, idaresindeki Türk boylarından bir kısmının da, Cengiz istilası üzerine, yine Selçuk Türk devleti topraklarına geçerek her birinin bir tarafa yerleştirildikleri malumdur. İşte bu zamandan itibarendir ki çevremiz tarihinde Yumut (Hamitoğulları) adını görmekteyiz. Bu ada bugün Türkmenistan Cumhuriyetinde de rastlıyoruz. Kendi adlarıyla anılan ve yaşayan bu soydaşlarımızın ana ve babadan görerek büyük bir itina ile dokudukları halıların, Avrupa halı piyasalarında (Yamut) halıları diye angın, üstün bir yer tutmuş olmaları Isparta ve çevresinde dahi halıcılığın uzun bir ömrü, yazılmamış bir tarihi olduğu düşüncesini veriyor. diyen sayın Fehmi Aksu, Isparta da halıcılığın eski bir tarihe sahip bulunduğunu kabul ve ifade etmiş oluyor. Isparta, tarihte ziraat ve ticaret memleketi olmaktan ziyade, bir sanat memleketi olarak yer almaktadır. Isparta da kavaflık, tabaklık, mutaflık, pamuklu ve yünlü dokumacılık

2 gibi sanatlar görülmekte, kadın sanatları arasında da kadın süsüne ait dikiş, nakış, oya, tentene, peşkir takımları gibi sanatların yanında alaca, kilim, bez, halı gibi sanatlar da yer almaktadır. Halı ve dokumacılıkta önemli yer tutan boyacılığını da. Isparta da mühim miktarda bir esnaf topluluğu tarafından işlendiğim bize tarihî.vesi-kalar ispat etmektedir. Bu açıklamalar bize Isparta da halıcılığın eskiliğini belirtmektedir. Bu kadar eski bir tarihe sahip olan, halıcılık, Isparta da ikinci derecede sanatlar arasında yer almıştır. Muhitin istihlâkim temin bakımından bez dokumacılığı, eski zamanlarda Isparta da mühim bir yer işgal etmekte idi. Avrupa'da dokuma sanayiinin fabrikalar vasıtasıyla gelişmesi ve ucuza satılması, Türkiye'nin birçok yerlerinde olduğu gibi Isparta'da da tesiri-ni göstermiş ve bez dokumacılığını sönük bir hâle getirmiştir. Makine rekabeti karşısında sönük ha-le gelen bez dokumacılığının yerini halı dokuma-cılığının işgal ettiğine şahit olmaktayız. Bu durumdan faydalanmak isteyen Ispartalılardan bir kısmı, öteden beri münferit faaliyetler halinde bu-lunan halı dokumacılığını daha verimli hale getirmek için aralarında bir hah şirketi kurarak Ispar-ta da halıcılığın ilerleme ve gelişmesine; hizmet et-mişlerdir. Bu hususu Isparta tarihi yazarı Böcü-zade Süleyman Bey tarihinde şöylece belirtmekte-dir: 1891 yılında Babanzade Mustafa Zihni Paşa zamanında açılan Halı Şirketinin epeyce büyük halılar çıkarmağa başladığını ve san'atın köy, nahiye ve kazalara tammümüne muvaffak olduğunu Avrupa dan 7-8 yüz liralık bir sipariş aldığını ve bu sipariş bedelinin o zaman Osmanlı devletinin (Mancister) şehbenderi tarafından dolandırıldığı-nı, şirketin parayı almak için İstanbul da açmış olduğu dâvayı kazanamaması dolayısıyla hissedar-ların fayda yerine zarar göreceklerini anlamala-rı üzerine fesih olunduğunu belirtmekte ve sonra-dan kurulan Şark Halı Kumpanyası nın kuru-luşu hakkında şu bilgiyi vermektedir: Şirketin kurucularından Bodosaki ve kayın-biraderleri çıkarılan halıları İzmir e sevk ettikleri sırada Zihni Paşa, Bodosakinin bıraktığı tezgahları tanzim ve ıslah ettirmesi, bu sanatın terakki ye taammümüne çalışması ve boyaların tespitiyle uğraşması için bu sanata meraklı ve alışık olan Reji muhasebeciliğinden uzaklaştırılmış, Akşehirli Ermeni Haçik efendiyi bu işin başına getirmiştir. Haçik efendi de İzmir de oturan Ispartalı oğlu Agob'un oğullarıyla muhabere ederek, onların gös-terdiği kolaylık ve yardımlarla (ark Halı Kumpan-yası) m kurmuş ve kendisi de direktör olmuş ve halıcılığı merkez, kaza, nahiye ve köylere kadar yaymaya çalışmıştır" der. Haçik'in bir de halı ma-kası icad ettiğini ve bunun beratının da Zihni Pa-şa tarafından alı verildiğini kaydeder. Diğer taraf-tan Bodosaki ve ortaklarının işi iyice ileri götü-rerek bir hayli istifade ettiklerini de yazmaktadır. Halıcılık işinde gayrimüslimlerden başka İslamlardan da Etireli zade merhum Mehmet efen-diyi görmekteyiz: Böcüzade, Etireli hakkında da bize şu bilgiyi veriyor: İslamlardan Etireli zade Mehmet efendi müteaddit tezgâhlar kurmuş, idarehane, boya ve resimhaneler açmış ve işi ileri gö-türmeğe çalışmıştır, daha sonraları kaybederek idarehaneyi kapatmıştır, der.

3 Halıcılığın terakkisi için de Böcüzade nin mü-him hizmetlerde bulunduğunu, kurulan şirketten mühim miktarda hisse senetleri aldığını; harem dairesinde halı dokuttuğunu, önceleri kapanan kız Rüştiyesini tekrar açtırıp mektepteki kız talebe-lere de halı göstermeğe teşebbüs ettiğim Fehmi Aksunun yazısından öğrenmekteyiz. Bu şekilde teşebbüs ve hareketlerle halıcılık, Isparta da birinci dereceyi işgal ederek mühim inkişaflar göstermiş ve muhitin iktisadî durumu üzerinde mühim roller ifasına başlamıştır. Isparta halıcılığının inkişaf ve şöhretinde fen-den ye muhitin hazırlamış olduğu imkânlardan faydalanmanın da çok büyük tesirleri olmuştur; bu hususu, sayın Fehmi Aksu yukarıda bahsi ge-çen yazısında şöylece sıralamaktadır: "Birçok cinste halılar yerine bir cinste ve muayyen tipte halı yapılmasına önem verilmesi, Dokuma unsur ve araçlarının ıslahı, 1882 den itibaren Alizerin boyalarının hah ipi boyacılığında yer tutması, Halı imalâtının kontrol altına alınması, 1910 dan sonra Türkiye'de halı ipi fabrikası kurularak gayri muntazam ip büken çıkrıkları durdurmaya çalışması, Bilhassa bati- ülkeleriyle her yönden, temas ve mübadelenin artması., ilâh... gibi." Yukarıda maddeler halinde sıralanan imkânlardan fay-dalanan halıcılık, ilerleme göstermiş ise de Birin-ci Cihan Savaşı ile İstiklâl Savası sırasında dur-gunluk arzetmiştir Cumhuriyet devrinde Isparta da kurulan iplik fabrikasıyla canlanmağa başlayan halıcılık mevcudu günden güne çoğalan ip-lik fabrikaları, boya ve yıkama haneler sayesinde daha çok inkişaflar göstererek şehir ve kazalar-dan başka hemen her köy evine kadar girmiş bu-lunmaktadır. Bu. inkişafı rakamlar bize daha açık olarak göstermektedir de-2450 den ibaret olan halı tezgâhı 1954 de 12rl3 bini bulmuştur. İş ve işçi hacmi da genişleyerek, 1924 de (106100), metrekare halı imal edilirken 1953 de bu miktar (223) bin metrekareyi bulmuştur de (250) bin metrekareyi aşacağı muhakkaktır. Yine.1924 de 7350 den ibaret olan işçi sayısı 20 bine yüksel-miştir ki bu rakamlar bize halıcılığın Isparta'nın ekonomik bünyesinde kaplamış olduğu önemi belirtmektedir. Dünyanın, 1927 de geçirdiği ekonomik buh-ran dolayısıyla halıcılık ta zarar görmüş ve 1930 da imal edilen halı miktarı otuz bin metrekareye kadar düşmüştür de halıcılar tarafından kurulan (Halıcı-lar Birliği) vaziyete hâkim olmuş ve halıcılığın yeni inkişaflarla ilerlemesini sağlamıştır. Bu bir-lik ilk önce 12 kişi ile kurulmuş olup, bugün yüzü aşan üyeye sahiptir yılına kadar yerli Rum ve Ermenilerin elinde bulunan halıcılık bugün bir-çok Türk vatandaşının geçim ve ticaret vasıtası olarak

4 canlanmış bulunmaktadır. Rumların Isparta dan ayrıldıkları sırada "Halıcılık öldü" diye sarfettikleri sözün ne kadar yersiz olduğunu müteşeb-bis Ispartalılar bilfiil ispat etmiş durumdadırlar. Son zamanlarda Isparta da halıcılığın inkişa-fında yeniden kurulan iplik fabrikaları yıkama ve boyahanelerin rolü büyüktür. Eskiden burada do-kunan halılar İzmir e sevk edilerek orada yıkanır ve bu suretle satışa çıkarılırdı. Halbuki bugün sa-yısı onu aşan yıkamahane ile sayısı 8 i bulan iplik fabrikası vardır. Halı işçisi de günde ortalama 2,5-4 lira arasında bir gelir sağlamaktadırlar. Isparta Ticaret Odası da bu sanatın fena el-lerde dejenere olmasını ve kötü mal ihracını Önle-mek maksadıyla imal edilen halılar üzerine alü-minyumdan soğuk damgalar vurmakta ve bu du-rumu radyo vasıtasıyla zaman zaman alıcılara duyurmaktadır. Halıcılığın hemen her eve kadar girmiş bulun-ması, büyük halı imalâtçılarından başka küçük ve yalnız kendi emeğiyle kendi hesabına çalışan bir nevi halıcılar da ortaya çıkmış bulunmaktadır. Bunlar da kendilerinin muhtaç oldukları krediyi sağlamak ve satışlarını bir elden temin etmek maksadıyla bir kooperatif kurmuşlardır. (Isparta Halıcılar, Küçük Sanat Kooperatifi) adını taşıyan bu müessesenin de iyi kaliteli halılar imal ettirdi-ği müşahede edilmektedir. Üç yüzü geçkin ortağı vardır. Isparta'nın halıları, öteden beri iyi kaliteli ve desenli oldukları için bütün Avrupa ve Amerika piyasalarında tanınmıştır. Bu hususta vereceğim misaller bu durumu açıkça ispat etmektedir: l - Ün mecmuasının 39 uncu sayısının 562 nci sayfasında Nuri Katırcıoğlu bize bu hususta şu bilgileri vermektedir: Dünyanın birçok büyük şehirlerinde şöhret kazanmış olan halılarının bir çoğu Isparta kadın-larının sanatkâr ellerinin emeğidir. Türk padi-şahları ve büyükleri tarafından başka milletler büyüklerine hediye edilen halılar arasında bilhas-sa Isparta halıları büyük bir mevki almaktadır: "1327 de (1911) Sait Halim Paşanın Köstav Löbon'a, 1331 (1915) de Sultan Reşad'ın Kayser Vilhelm'e, 1332 (1916) da Enver Paşanın Mareşal Hindenburg'a hediye ettiği halılar Isparta kadın-larının halıcılık sanatındaki inceliğini teşhir et-mektedirler." 2 - Amerika da mühendislik tahsilinde bulu-nan bir Türk mühendisine Ermeni vatandaşlardan birisinin,emanet bıraktığı baba yadigârı bir halı-ma desen itibariyle sarı, kırmızı, mavi renklerle işlenmiş: olan çiçeklerin halı eksperi tarafından fevkalâde, beğenilmesi dolayısıyla çok yüksek de-ğerle satılması Isparta halısının dünya piyasasındaki değerini belirtir. Isparta halılarının dünya piyasasında yer tut-mağa başlaması 1891 de kurulmuş bulunan (Şark Halı Kumpanyası) vasıtasıyla olmuş olup, 63 yıl-lık bir mazisi vardır. Bugün de milletlerarası sergilerde teşhir edi-len Isparta halısının değerim artırdığını

5 memnuni-yetle görmekteyiz.