ANLATIM İLKELERİ VE ANLATIMIN OLUŞUMU

Transkript

1 ANLATIM İLKELERİ VE ANLATIMIN OLUŞUMU

2 ANLATIM İLKELERİ

3 AKICILIK Aktarılacak düşüncenin, durumun, duygunun özelliğine göre uzun ve kısa cümleleri birbirlerinin arasına yerleştirmek akıcılığı sağlar. Ayrıca yeri geldiğinde, yazıyı tekdüzelikten kurtarmak için devrik cümleler de kullanılabilir. Birbirlerini olumsuz etkileyerek söyleyişi (telaffuz) güçleştiren sesler bir arada kullanılmaz. Böylece arka arkaya kolayca söylenebilen cümlelerle metinde akıcılık sağlanır. (Akıcı olmayan cümle örneği: Şu köşe yaz köşesi, şu köşe kış köşesi, ortada su şişesi, "ş" harfinin sıralanışı söyleyişi güçleştirmektedir.)

4 DURULUK - AÇIKLIK Bir anlatımda gereksiz sözcük kullanılmaması duruluktur. Bir sözcüğün cümleden çıkarılması anlamı bozmuyor, daraltmıyorsa o sözcük gereksizdir. Örnek: Akıllı ve civanmert olan kişi, kendi hesabına bir korku beslese de o, gerekeni yapar dostları için. ("O" sözcüğü, "kişi" sözcüğünün yerine kullanıldığı için duruluğu bozmuş, bağdaşıklığa aykırı bir kullanım meydana gelmiştir.)

5 DURULUK - AÇIKLIK Bir anlatımda her okuyan aynı anlamda birleşiyor, farklı anlamlar çıkarmıyorsa o anlatım açıktır. Sözcüklerin yerinde kullanılmaması, uygun yerde virgül kullanılmaması, çelişen sözcüklerin kullanılması, açıklığı yok eder ve anlatım bozukluğu meydana gelir. Örnek: Uysal insanı suskunluğuyla dize getirir. (Virgül eksikliği) Sevincini herkes paylaştı, güzel bir tören oldu. (Zamir eksikliği - Senin sevincin mi, onun sevinci mi?) Konferansın amacı, nutukta olduğu gibi dinleyiciyi heyecanlandırmak değil, bilgilendirmektir. (Anlam belirsizliği - Konferansta da nutukta olduğu gibi mi yoksa konferansta nutukta olduğu gibi değil mi?)

6 YALINLIK Sade, içten bir anlatıma yönelerek süsten, işlevsiz edebî sanattan kaçınıp doğal bir anlatıma önem vermektir. Örnek: Zamanla nasıl da değişiyor insan!

7 YOĞUNLUK Az sözle derin düşünceleri çağrıştırmaktır. Anlam katmanlarında çağrışımların önemli bir yer tutmasıdır. Örnek: İnsan, insanın kurdudur.

8 DOĞALLIK Duygu ve düşüncelerin içten bir biçimde konuşma diliyle yansıtılmasıdır. Yapmacıklıktan kaçınılır.

9 ANLATIM ÖZELLİKLERİ ÖZLÜLÜK: Düşüncenin özünün gereksiz uzatmalardan kaçınılarak ayrıntıdan uzak verilmesidir. ÖZGÜNLÜK: Bir sanatçının, taklit olmayan ve taklit edilemeyen eserleri özgündür. Duygu ve düşüncelerin "üslup" oluşturacak biçimde sunulmasıdır. TUTARLILIK: Sözcükler ya da cümleler arasında anlam, kullanım ve söz dizimi açısından çelişmezlik ilkesine uyulmasıdır. İNANDIRICILIK: Duygu ve düşüncelerin mantık çerçevesi içinde samimi bir biçimde aktarılmasıdır. İLETİŞİM DİLİNDE YETKİNLİK: Dil bilgisi ve anlama dayalı yanlışların yapılmamasıdır.

10 ANLATIMIN OLUŞUMU

11 ANLATIMIN OLUŞUMU Bağdaştırma: Birden fazla dil birliğinin (tamlama, deyim gibi) yan yana gelerek yeni bir anlam ifade etmesine bağdaştırma denir. Örneğin, sokağı aydınlatmak için kullanılan lamba ile sokak sözcüklerinin bağdaştırma sonucu sokak lambası birliğini oluşturması. Bağdaştırmalar ikiye ayrılır. 1. Alışılmış Bağdaştırma 2. Alışılmamış Bağdaştırma

12 1. Alışılmış Bağdaştırma: Bunlar, dilde hazır bulunan göstergelerdir. Dilin alışılmış kalıplarından, yaygın kullanılan ifadelerden yararlanılarak oluşturulanları alışılmış bağdaştırma adını alır. Bu bağdaştırmalar herkes için doğal ve ortak bir durumdur. Örneğin: "kara gece" "dilsiz insan" "körpe salatalık" "çıkmaz sokak"

13 2. Alışılmamış Bağdaştırma: Anlam belirleyicileri, anlam ayırıcıları arasında uyum bulunmayan birleştirmeler alışılmamış bağdaştırma adını alır. Bunlar şiir dilinde sıklıkla kullanılır. Örneğin: "Dinlerdim kanunlardan sarışın Türkçeyi.","Ne haydut bir akşamdı ağır nargilelerle." "enli ve kalın hüzünler", "laf ebesi" "körpe merdiven","şeytan çekici", "dilsiz hayaller","uçurum renkli gece" Bağdaştırma, bağdaşıklık ve bağlaşıklık ile sağlanır.

14 Bağdaşıklık Bir metinde, dil öğelerinin (ek, sözcük ve sözcük grupları) ifade ettikleri özellik ve bağıntılarının bulunmasına bağdaşıklık denir. Bağdaşıklığa uyulmaması sonucu anlama dayalı anlatım bozuklukları ortaya çıkar.

15 Bağdaşıklığa uyulmamasından kaynaklanan anlatım bozuklukları: 1.Cümlede Duruluğun Olmaması - Gereksiz Sözcük Kullanımı - Gereksiz Yardımcı Eylem Kullanımı 2.Cümlede Açıklığın Olmaması - Sözcüğün Yerinde Kullanılmaması - Uygun Yerde Virgül Kullanılmaması - Çelişen Sözcüklerin Kullanımı 3.Cümlede Sözcüklerin Doğru Seçilmemesi - Yanlış Anlamda Kullanılan Sözcükler - Atasözü ve Deyim Yanlışları - Bağlaç Yanlışları

16 BağlaşıkLık: Bir metinde dil öğelerinin dil bilgisi kurallarına uyularak cümle haline getirilmesine bağlaşıklık adı verilir. Bağlaşıklık kuralına uyulursa ortaya bir metin çıkar. Sözcükler arasındaki bağlaşıklığın, metni oluşturan cümleler, paragraflar arasında da olması gerekir. Bağlaşıklığa uyulmaması sonucu dil bilgisine dayalı anlatım bozuklukları ortaya çıkar.

17 Bağlaşıklığa uyulmamasından kaynaklanan anlatım bozuklukları: 1. Öge Eksikliğinden Kaynaklanan Yanlışlar 2. Ek ve Tamlamalara İlişkin Yanlışlar Anlatımın etkili olmasını sağlayan çeşitli faktörlerin en önemlisi dili yanlışsız kullanmaktır. Anlatım bozuklukları tasarlanan duygu ve düşüncelerin sözlü ve yazılı anlatıma aktarılırken dil bilgisi kurallarına uymaması ve anlatımın kopuk olmasından kaynaklanır.

18 A) BAĞDAŞIKLIK İLKESİNE AYKIRILIK (SÖZCÜK DÜZEYİNDE ANLAMLA İLGİLİ ANLATIM BOZUKLUKLARI)

19 1. Cümlede Duruluğun Olmaması: Bir cümlede sözcük ya da söz gruplarının gereksiz kullanılması duruluğu bozar.

20 A. Gereksiz Sözcük Kullanımı Bir cümlede gereksiz tekrarların, aynı anlama gelen sözcüklerin bir arada bulunması, gereksiz bir sözcüğe cümlede yer verilmesi anlatımı bozar. Aşağı yukarı, yaklaşık on yıldır görüşmüyoruz, ("yaklaşık" sözcüğü gereksizdir; "aşağı yukarı" sözcüğü zaten o anlamı içermektedir.) Mecburen onunla konuşmak zorunda kaldım, ("mecburen" sözcüğü gereksizdir.) Giyiminde ve davranış biçiminde bir farklılık vardı. Çok varlıklı, zengin biriyle evlendi. Zor ve müşkül zamanlarımda hep yanımda oldu. Ağlamasının nedeni bugün kötü bir haber almasındandır. Trabzonspor - Bursaspor'u 2-1 sayı ile yendi.

21 B. Gereksiz Yardımcı Eylem Kullanımı Bir eylemle anlatılabilecek bir düşünceyi "etmek, kılmak, eylemek, buyurmak" yardımcı eylemleri ile anlatmak anlatımı bozar. Zamların yaşamımıza nasıl etki ettiğini anladık.(yaşamımızı) (etkilediğini) Bu konuda kimseden kuşku etmek istemiyorum. (kuşkulanmak) Hasta olduğu için okula gidememiş (Hastalandığı) Telaş etmeyin lütfen yangın söndürüldü. (Telaşlanmayın) Toplantıya biraz gecikme yaptım. (geciktim) Onun da davete katılacağını umut etmiştim. (ummuştum)

22 2. Cümlede Açıklığın Olmaması; Herkes tarafından aynı biçimde algılanan cümleler açıktır.

23 A. Sözcüğün Yerinde Kullanılmaması Sözcüklerin (özellikle sıfatların ve zarfların) bir cümlede yanlış yerde kullanılması, cümlenin açıklığını engeller. Tamirci, beş dakikada su akıtan makineyi tamir etti. (Tamirci su akıtan makineyi beş dakikada tamir etti.) Uykusuz yola çıkmayın. (Yola uykusuz çıkmayın.) Bütün piyasadaki sahte kasetler toplatıldı. Her yolda kalan insan mutlaka bu köye uğrar. Adım adım Antalya'nın her verini gezdik. Yemeği fazla dışarda bırakma.

24 B. Uygun Yerde Virgül Kullanılmaması: Virgülün kullanılmaması ya da yanlış yerde kullanılması anlam belirsizliğine yol açar. Avukat kardeşini arıyor. Avukat, kardeşini arıyor. Özne O / G.Ö Nesne Avukat kardeşini, arıyor. Nesne Genç kadına yardım etti. Yaramaz abisinin yanına oturdu. Yaşlı ağaca yaslanarak dinlendi. Hasta doktora yalvaran gözlerle baktı. Yurdumuz üzerinde bulunan nemli havanın etkisindedir. Virgülün kullanılmaması iki anlamın ortaya çıkmasına neden olur.

25 C. Çelişen Sözcüklerin Kullanılması: Olasılık ve kesinlik bildiren, anlamca çelişen sözlerin bir arada kullanılması anlatımı bozar. Kesinlikle söyleyebilirim ki bu işin üstesinden gelebilirim. ("Kesinlikle" ve "gelebilirim" sözcükleri çelişmektedir.) Elbette sana değer veriyor olabilir ama bunu göstermeli. Artık aynı hatayı tekrarlamaz gibi. Şüphesiz bu işi planlamıştı sanki. Ankara'ya yerleşeli yaklaşık olarak tam yedi yıl oldu.

26 3. Cümlede Sözcüklerin Doğru Seçilmemesi: Doğru ve etkili bir anlatım için sözcük seçimine dikkat edilmesi gerekir.

27 A. Yanlış Anlamda Kullanılan Sözcükler: Anlamlarını yeterince bilmediğimiz birbirine benzeyen kelimelerin birbirlerinin yerine kullanılması anlatımı bozar. Kuru fasulye ve pilav Türk mutfağına özel yemeklerdir.(özgü) Çağımızda çocukların düşünceleriyle bizimkiler çakışmaktadır.(çatışmaktadır) Karşıdakine değer vermeme, onu hafife alma anlamı taşıyan cümlelere azımsama cümlesi denir.(küçümseme) Radyoda yayınlanan oyunlardan bahseder misiniz?(yayımlanan) Çocuk suçlularla ilgili bu dosya çok kalabalık.(kabarık) Bu kitapçıkta seminerler ve etkinlikler hakkında önemli bilgiler ve resimler yer alıyor. (fotoğraf) Lise öğretimini tamamladı şimdi üniversiteye hazırlanıyor. (öğrenimini) 28 Ocak 1975 yılında doğmuş. (tarihinde)

28 A. Yanlış Anlamda Kullanılan Sözcükler: Hastalığa yakalanma şansı çok yüksek. (ihtimali) Bremen Mızıkacıları diye bir hikâye okudum. (adlı) Bilinçli ders çalışmam yüzünden sınıfımı geçtim. (sayesinde) Savcı, onun suçlu olduğunu savundu. (iddia etti)

29 Yanlış Anlamda Kullanılan Sözcük Örnekleri: Karşı: Karşılık olarak Karşın: Gerekenin tersine olarak, rağmen Karşıt: Nitelik ve durumları birbirine aykırı olan, zıt Karşılık: Bir davranışın karşı tarafta uyandırdığı, gerektirdiği başka davranış Biçim: Dış görünüş, şekil Biçem: Üslup Mütevazi: Paralel Mütevazı: Alçak gönüllü Süre: Bir olayın başı ile sonu arasında geçen zaman Süreç: Olay veya hareketler dizisi Etken: Faktör Etkin: İşleyen, aktif

30 Yanlış Anlamda Kullanılan Sözcük Örnekleri: Ayrıcalık: Üstünlük tanıma Ayrılık: Ayrı olma durumu ya da farklılık Çekimser: Bir şey yapmaktan kaçınan Çekingen: Ürkek, sıkılgan Yaşam: Hayat Yaşantı: Hayat tecrübesi, hayatın bir bölümü Görev: Bir nesne ya da bir kimsenin yaptığı iş Ödev: Yerine getirilmesi insanlık duygusu, töre ya da yasa bakımından gerekli olan iş, davranış Söylence: Efsane Söylem: Söyleyiş, söyleniş Sonuç: Bir olayın doğurduğu başka bir olay veya durum Son: İlk karşıtı

31 B. Atasözü Ve Deyim Yanlışları: Deyimler ve atasözleri kalıplaşmış sözler olduğundan kelimelerin yerleri değiştirilemez veya yerlerine başla kelimeler getirilemez. Aksi durumda anlatım bozukluğu olur. Kör atın yanında duran ya huyundan ya suyundan. (Kır) Ne dikersen onu biçersin. (ekersen) Yan oturup doğru konuşalım. (Eğri) Saçları diken diken oldu. (Tüyleri) Aç ne yemez, tok ne içmez. (demez)

32 B. Atasözü Ve Deyim Yanlışları: Deyimlerin uygun cümlede kullanılmaması da anlatım bozukluğuna yol açar: Senin sevgini kazanabilmek için bütün zorlukları gözden çıkardım. (göze aldım) Herkes kulak kabartmış konferansı dinliyordu. (kulak kesilmiş)

33 C. Bağlaç Yanlışları: Sözcükler ve cümleler arasında bağ kuran bağlaçların cümlede yanlış kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar. Eve gittim ve onu bulamadım. (fakat) Anlatılanları dinliyor ama çocuğa hak veriyordu. (ve) Masaya yaklaşıp ve kitabı aldı. (Zarf - fiil eki "ıp" ile "ve" bağlacı özdeş olduğundan bir arada kullanılamaz.)

34 B) BAĞLAŞIKLIK İLKESİNE AYKIRILIK (CÜMLE DÜZEYİNDE DİL BİLGİSİ İLE İLGİLİ ANLATIM BOZUKLUKLARI)

35 1. Öge Eksikliğinden Kaynaklanan Yanlışlar A. Yüklem Eksikliği: Sıralı ve bağlı cümlelerde tek yüklemin kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar. Ben 5 Eylül'de_, kardeşim 15 Martla doğmuş. (doğmuşum) Çalışma konusunda ben onu_ o da beni destekler. (desteklerim) Ne ben seni_ ne de sen beni gördün. (gördüm)

36 B. Özne Eksikliği Sıralı cümlelerde özneleri ortak kullanmak anlatım bozukluğuna yol açar. Kitaptaki yazım yanlışlarını düzeltin çünkü _ baskıya gidecek. (kitap) Ağlayan bebeğin karnı acıkmıştı ve _ susamıştı. (bebek) Elbisenin modeli çok güzel ama _ bana küçük geldi. (elbise) Herkes sinemaya gitti, _ pikniğe gelmek istemedi. (hiç kimse) Hiç kimse yerinden ayrılmayacak, _ olduğu yerde kalacak. (herkes)

37 Özne - Yüklem Uyumsuzluğu Özne ile yüklem arasında bir uygunluğun olmaması anlatım bozukluğuna yol açar. Özne ve yüklem arasında tekillik - çoğulluk ve kişi bakımından uygunluk olmak durumundadır. I. Tekillik - Çoğulluk Yönünden Uygunluk Özne tekilse yüklem de tekildir: Çocuk buz gibi bir ifadeyle baktı. Gizem, herkesle teker teker tokalaştı. Saygı, alay, küçümseme, sitem anlamı olan cümlelerde özne tekilse yüklem çoğul olabilir: Sevgi Hanım toplantıya henüz katılmadılar. Beyefendi hâlâ uyanmadılar mı?

38 Özne - Yüklem Uyumsuzluğu Belgisiz sözcüklerin özne olduğu cümlelerde yüklem tekil olur: Bazısı kısa hikâye okumayı seviyordu. Herkes yolun kenarında oturuyordu. Birçok kişi aynı konuyu konuşuyordu. Bitki, hayvan, soyut kavram, organ, zaman ve eylem adlarının, cansız varlıkların "çoğul özne olduğu cümlelerde yüklem tekil olur: Aylar yılları, yıllar ayları kovalıyordu. Kollarım yük taşımaktan yoruldu. Gözlerim görmez oldu. Ağaçlar çiçek açtı.

39 Özne - Yüklem Uyumsuzluğu UYARI: İnsan dışındaki varlıklarda kişileştirme (teşhis) söz konusuysa yüklem çoğul olabilir: Kuşlar bize selam getirdiler. Yıldızlar bana bakıp göz kırpıyorlardı. Sarmaşıklar hırsla duvara tırmanıyorlar Özne çoğul ve insan olduğunda, yüklem tekil de çoğul da olabilir: Çocuklar dışarıda oynuyor. / oynuyorlar. Kadınlar olayları herkese anlatıyor. / anlatıyorlar.

40 Özne - Yüklem Uyumsuzluğu II. Kişi Bakımından Uygunluk Sen ve ben hiç ayrılmayacağız. Bu grupta bir tek o ve ben kaldık sanki. Sen, ben ve o yurt dışına mı çıkıyoruz? Sen ve o aynı okula gidiyorsunuz. ÖZNE YÜKLEM I. ve II. Tekil ise I. Çoğul kişi I. ve III. Tekil ise I. Çoğul kişi I.,II. ve III. Tekil ise I. Çoğul kişi II. ve III. Tekil ise II. Çoğul kişi

41 C. Ek Eylem Eksikliği Gerektiği hâlde "idi, imiş, ise"nin cümlede kullanılmaması anlatım bozukluğuna yol açar: Bazı öğrenciler çalışkan _ ama başarılı değildi. (idi) Bilgili _ ancak girişken değildi. (idi) Bugün hava sıcak _ ama bunaltıcı değildi.(idi)

42 D. Eylemsi Eksikliği İsim fiil, sıfat fiil ve zarf fiilin eksikliği cümlede anlatım bozukluğuna yol açar: Eleştirmenler bir kitabı az _ ya da hiç okumadıkları için yanlış değerlendiriyorlar. (okudukları) Sınavdan sonra kimin çalışkan _ kimin çalışkan olmadığı ortaya çıktı. (olduğu)

43 E. Çatı Uyumsuzluğu Aynı cümlede etken ve edilgen eylemlerin, eylemsilerin bir arada kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar: Kurallara uymazsanız sorunlar yaşanılır. (etken-edilgen) (yaşarsınız) Şarkılar söyledikten sonra dans edildi. (etken-edilgen) (söylendikten) Ava gidilmeyecek ve kuş vurmayacaksın. (edilgen-etken) (gitmeyecek)

44 F. Nesne Eksikliği Sıralı ve bağlı cümlelerde nesnenin kullanılmaması anlatım bozukluğuna yol açar: Yıllardır görmediği annesine sarıldı, _ doyasıya öptü. (annesini) Raporun altına adınızı yazın ve _ imzalayın. (raporu) Çok karışık bir adres olduğundan _ birkaç kişiye sorduk. (adresi)

45 G. Dolaylı Tümleç Eksikliği Sıralı ve bağlı cümlelerde dolaylı tümlecin kullanılmaması anlatım bozukluğuna yol açar: Söylenenleri dinliyor, _ bir anlam veremiyordu. (söylenenlere) Seni üzmek istemedi, _ bir şans daha verdi. (sana) Onun anlayışlı biri olduğunu bilsem de _ çekiniyorum. (ondan)

46 H. Zarf Tümleci Eksikliği Sıralı ve bağlı cümlelerde zarf tümlecinin kullanılmaması anlatım bozukluğuna yol açar. Her zaman kendini düşündü, _ ailesini düşünmedi. (hiçbir zaman) Kendisine sorulan sorulara hiçbir zaman cevap vermedi, _ sustu. (her zaman)

47 I. Edat Tümleci Eksikliği: Edatın (ilgeç) cümle içinde kullanılmaması anlatım bozukluğuna yol açar: Küçükken annem bana nasıl dayanmış, _ nasıl başa çıkmış bilemiyorum. (benimle) 0 Çocukları çok sever, _ vakit geçirmeye bayılırdı. (onlarla)

48 2. Ek ve Tamlamalara İlişkin Yanlışlar: I. Sıfat ve isimlerin arasında "ve" bağlacı kullanılarak aynı tamlanana bağlanması anlatım bozukluğuna yol açar: Askeri ve polis araçları art arda gidiyordu. (Askeri araçlar ve polis araçları) Ekonomik ve sağlık açısından değerlendirmeler yapılıyor. (Ekonomik açıdan ve sağlık açısından)

49 2. Ek ve Tamlamalara İlişkin Yanlışlar: II. Çoğul anlam taşıyan sıfattan sonra gelen ad tekil olmalıdır: Birçok köylüler bu olaydan etkilendi, (köylü) Çok sayıda davetliler resim sergisini gezdi, (davetli)

50 2. Ek ve Tamlamalara İlişkin Yanlışlar: III. Sıfat üreten "-ki" ekinden sonra sıfat fiilin kullanılması anlatımı bozar: İstanbul'daki yer alan tarihî yerleri gezdik. (-ki eki ya da "yer alan" sıfat fiili cümleden çıkarılmalıdır.) Kapıdaki bulunan kadın yardım istiyordu.

51 2. Ek ve Tamlamalara İlişkin Yanlışlar: IV. Tamlayan (bazen zamir) eksikliği anlatım bozukluğuna yol açar, anlam belirsizliği oluşturur: _Şiirlerini geçen gün okudum. (Onun / Senin) Arkadaşınla tanıştım ama _ tavrını beğenmedim. (arkadaşının)

52 2. Ek ve Tamlamalara İlişkin Yanlışlar: V. Gereksiz iyelik eki kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar: Yürüyüş yapmasını sevmiyorum. (yapmayı) Bisiklete binmesini bilmiyor. (binmeyi)

53 2. Ek ve Tamlamalara İlişkin Yanlışlar: VI. Tamlayan eksikliği anlatım bozukluğuna yol açar: Bu makaleler_ uzman kişiler tarafından değerlendirilmesi gerekir. (-in) Bu sevda_ yanlış ve geçici olduğunu unutma.(-nın)

54 2. Ek ve Tamlamalara İlişkin Yanlışlar: VII. Tamlayan eki "-in" yerine, çokluk içinden seçme bildirmiyorsa "-den" ekinin kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar: Çocuklardan hepsi sabaha kadar çalıştı. (Çocukların) Kadınlardan hiçbiri yarışmaya katılmadı. (Kadınların)

55 Alparslan YILMAZ