COĞRAFİ KONUM VE ETKİLERİ

Transkript

1 COĞRAFİ KONUM VE ETKİLERİ Aynı boylam üzerindeki noktaların tümünde yerel saat aynıdır. Başlangıç paraleli Ekvator, başlangıç meridyeni ise Greenwich tir. Doğu-batı doğrultusunda geniş yer kaplayan ülkelerde yerel saat farkı fazladır.(rusya- Kanada) Herhangi bir merkeze Güneş ışınlarının en dik açıyla (en az kayıpla) düştüğü ana öğle vakti denir. Türkiye de 19 derecelik boylam farkına rağmen, uygulamada saat farklılığının gözlenmemesi ortak saat kullanımı ile ilgilidir. Ülkemizde yerel saat farkının en fazla olduğu bölge doğu batı yönünde en geniş alan kaplayan Karadeniz Bölgesi dir. Doğuda bulunan noktaların yerel saati batıda bulunan noktalardan daha ileridir. Ülkemizde kış mevsiminde 30º Doğu (İzmit) boylamının saati, yaz mevsiminde ise 45º Doğu (Iğdır) boylamın saati ortak saat kabul edilir. Tarih değiştirme çizgisinin zikzaklı çizilmesinde adalarda birliği sağlamak etkili olmuştur. Güneş in önünden 1 günde 360 derece, 1 saatte 15 derecelik meridyen yayı geçer. 1 derecelik meridyen yayı ise 4 dakikada geçer. Günlerin ilk başlama ve bitmesi 180 meridyenindedir. Gün içerisinde gölge boyunun en kısa olduğu an yerel saat 12:00 dır. Ülkemizin özel konumunun sonucunun sonuçları ; Üç tarafının denizlerle çevrili olması, Kıyı kesimlerinin, iç kesimlere göre daha fazla yağış alması, Asya ve Avrupa kıtalarında yer alması, Rize de çay ve turunçgillerin yetişmesi, Iğdır da pamuk yetiştirilmesi, Marmara Bölgesi nde sanayinin çok gelişmesi, İç Anadolu Bölgesi nin az yağış alması. Eşit yol alındığında Ekvator da geçilen meridyen sayısı az (yerel saat farkı az), kutuplarda ise geçilen meridyen sayısı fazladır ( yerel saat farkı fazla). Doğusu ve batısında farklı tarihler yaşandığından 180 derece meridyeni tarih değiştirme çizgisi olarak bilinir. Ardışık iki meridyen arası uzaklık kutba doğru gidildikçe daralır. Meridyenlerin boylarının aynı olması ve bir paralel boyunca eşit uzaklıkta olması meridyenlerin kutuplarda birleşmelerinin sonucudur. Ülkemizde aynı anda 4 mevsim özelliğinin görülmesi, iklim(sıcaklık, yağış) koşullarının çok kısa mesafelerde değişmesi özel konum (yer şekillerinin çeşitliliği) ile ilgilidir. Enlem, boylam, paralel ve meridyenlerle ilgili her şey matematik konum, enlem, boylam, paralel ve meridyenlerle ilgili olmayan her şey ise özel konumu oluşturur. Ülkemizde yaz mevsiminde güneş erken doğar, geç batar, bu yüzden gündüz süresi daha uzundur. Ekinoks tarihlerinde(21 mart-23 Eylül) dünyanın her yerinde gece gündüz süreleri eşittir. Doğu-batı doğrultusunda geniş yer kaplayan ülkelerde; Yerel saat farkı, Meridyen sayısı, Ortak saat sayısı, Saat dilimi sayısı fazladır. Kuzey-güney doğrultusunda geniş yer kaplayan ülkelerde; Enlem farkı, Gece-gündüz süresi farkı, İklim tiplerinin çeşitliliği, Bitki örtüsü çeşitliliği, Tarım ürünleri çeşitliliği fazladır. Yerel saat farkı azdır. HARİTA BİLGİSİ Harita yapımı için öncelikle haritanın kullanım amacının belirlenmesi gerekir. Haritalar yer şekillerini gerçeğe tam uygun olarak göstermezler. Haritalar gerçeğin az yada çok benzeridir. Kesir ölçeğin paydası büyüdükçe harita ve ölçek küçülür, payda küçüldükçe harita ve ölçek büyür. En ayrıntılı haritalar planlardır. Planlar, genellikle mimarlık, mühendislik, şehir planlaması ve ulaşımda kullanılır. Plan, ölçeği olduğundan harita, kroki ise ölçeği olmadığında taslak çizimdir, harita sayılmaz. Haritalarda bozulmaların temel nedeni küresel yüzeyin düzleme aktarılmasıdır.

2 Bozulmalarda ölçeğin çok küçültülmesi, yer şekillerinin engebeli olması da etkilidir. Haritalar izdüşüm olarak çizilirler. Bu yüzden gerçekte engebeli arazilerin haritalarında bozulma çok olur. Başka bir deyişle gerçek alan ile harita alanı arasındaki fark fazla olur. Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için kuşbakışı görünüş ve ölçeğinin olması gerekir. Ölçek paydası küçüldükçe, haritanın ayrıntı gösterme gücü de artar. Santimetre metreye çevrilirken iki sıfır, santimetre kilometreye çevrilirken beş sıfır, metre kilometreye çevrilirken üç sıfır silinir. Bir bölgenin yer şekilleri sade ise gerçek alanı ile izdüşüm alanı arasındaki fark az, yer şekilleri engebeli ise gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki fark fazladır. Ülkemizde Marmara, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri en düz bölgelerdir. Yükselti, eğim, profil çıkarma işlemleri fiziki haritalarda yapılabilir. Fiziki haritalarda renkler yükseltileri ifade eder. Topografya haritası yer şekillerini izohipslerle gösteren fiziki bir haritadır. Hipsografik eğri, yeryüzünde en yüksek yerle, en derin çukurun birleştirildiği eğridir. İzohips haritalarında içe doğru ok yükseltinin azaldığını gösterir. İzohips haritalarında eğrilerin sık geçmesi eğimin fazla olduğunun kanıtıdır. İzohips haritalarında delta, falez gibi yer şekilleri ancak deniz kıyılarında bulunabilir. İzohips haritalarından yararlanarak ; Yükselti Eğim Yer şekilleri Yükselti farkı, Gerçek alan ile izdüşüm alan farkı, Sıcaklık farkı Akarsuyun hızlı yada yavaş aktığı yerler bulunabilir. Bozulma oranı büyük ölçekli haritalarda az, küçük ölçekli haritalarda fazladır. Tüm izohips haritalarında yamaç bulunur. En az bir tane kapanan eğri varsa tepe vardır. Çizik ölçekle gösterilen haritalarda, harita fotokopiyle büyültülüp, küçülse bile ölçek değişmez. DÜNYA NIN ŞEKLİNİN VE HAREKETLERİNİN SONUÇLARI Ekvatordan kutuplara gidildikçe sıcaklık ve Dünya nın dönüş hızının azalması Dünya nın şekli ile ilgilidir. Doğuda Güneş in batıdaki yerlere oranla erken doğup erken batmasının sebebi Dünya nın batıdan doğuya doğru dönmesidir. Gece ve gündüzün peşpeşe yaşanması, yerel saat farklarının ortaya çıkması, rüzgârlar ve okyanus akıntılarının sapmaya uğraması Dünya nın günlük hareketi ile ilgilidir. Dünya nın Güneş e uzaklığının değişmesi, yörüngesinin elips şeklinde olmasının sonucudur. Ekvator da gece-gündüz süresi uzunluğu her zaman 12 saattir. Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe gece-gündüz süreleri arasındaki fark artar. Güneş ışınları sadece dönenceler arasındaki bölgelere (sıcak kuşak) dik düşebilir. 4 Cisimlerin gölge boyu dönenceler arasında yılda iki kez, dönenceler üzerinde bir kez sıfır olurken, dönenceler dışında (örneğin Türkiye de) hiçbir zaman sıfır olmaz. Mevsimlerin oluşması, gece ve gündüzlerin uzayıp kısalması, sıcaklığın yıl içinde değişmesi eksen eğikliğinin sonucudur. Türkiye de Gündüzler 21 Aralık tan 21 Haziran a kadar uzarken, 21 Haziran dan sonra 21 Aralık a kadar kısalır. En uzun gündüz 21 Haziran da Sinop ta, en uzun gece 21 Aralık ta yine Sinop ta yaşanır. Güneş ışınlarının en dik geldiği tarih 21 Haziran; şehir Hatay, en eğik geldiği tarih 21 Aralık; şehir ise Sinop tur. Gece-gündüz süreleri arasındaki fark Mart-Eylül aylarında en az Aralık-Haziran aylarında en fazladır. En uzun gündüz yaz mevsimini yaşayan yarımkürenin kutba en yakın merkezinde, en uzun gece ise kış mevsimi yaşayan yarımkürenin kutba en yakın merkezinde yaşanır. En uzun gündüzler Güneş ışınlarının dik geldiği enlemlerle değil, yaz mevsimini yaşayan yarımkürenin kutup bölgelerinde yaşanır. Güneşli bir günde, bir cismin gölgesi izlenerek yön, enlem, yerel saat ve yarım küre belirlenebilir. Güneş ışınlarının tutulması; 21 Mart ve 23 Eylül de Ekvator da 21 Haziran da Yengeç Dönencesi nde 21 Aralık ta Oğlak Dönencesi nde en azdır.

3 Güneş ışınlarının büyük açıyla gelmesi tutulma oranını azaltırken, küçük oranda gelmesi tutulma oranını arttırır. Aydınlanma çemberinin sürekli yer değiştirmesinin nedeni eksen eğikliğidir. Herhangi bir yarım küredeki gece ve gündüz süresi eşitse aydınlanma çemberi kutup dairelerinden geçmiştir. Haziran ayında Kuzey Kutbu ndan Güney Kutbu na doğru gidilirse gündüz süresi düzenli olarak kısalır. Aralık ayında ise Kuzey Kutbu ndan Güney Kutbu na doğru gece süresi düzenli olarak kısalır. Dünya da 24 saatlik gece ve gündüzlerin yaşandığı yerler sadece kutup daireleridir. Altı aylık gece ve gündüzler sadece kutup noktalarında yaşanır. Gece-gündüz sürelerinin en çok değiştiği yerler kutup noktalarıdır. Bir merkezde; En uzun gündüz 21 Haziran En sıcak ay Temmuz En uzun gece 21 Aralık Güneye dönük yamaçlar daha sıcak 21 Mart ta ilkbahar En kısa gölge 21 Haziran En uzun gölge 21 Aralık ta yaşanıyorsa Kuzey Yarım Kürede dir. Tam tersi durumlar söz konusu ise Güney Yarım Kürede dir. İKLİM BİLGİSİ İnsanların yeryüzünde dağılışını etkileyen en önemli faktör iklim şartlarıdır. Ekvatoral ve kutup ikliminde hava durumu ve iklim birbirine benzerlik gösterirken, orta kuşakta benzerlik göstermeyebilir. Atmosfer olaylarının uzun yıllar içinde gösterdiği ortalama duruma iklim denir. Kısa süreli atmosfer olaylarının ortalama durumuna hava durumu denir. Atmosferin sıcaklık ve nem bakımından benzer özellikler gösteren geniş hava parçalarına hava kütlesi denir. Kutuplardan gelen hava kütleleri sıcaklığı düşürürken, ekvatordan gelen hava kütleleri sıcaklığı artırır. Orta kuşakta yaşayan insanların mevsimlere göre giysi değiştirme ihtiyacı duymasında yıllık sıcaklık farklarının fazla olması etkilidir. Ekvatoral bölgede ahşap, kurak iklim bölgelerinde kerpiç, savan ikliminde sazlık, kutuplarda da buzdan ev (iglio)yapılması iklim şartlarının doğal yapı malzemesi üzerindeki etkisine örnektir. Kuzey Yarımküre de yüksek enlemlerde insanların alçak kesimlerde ve güneye dönük yamaçlarda daha fazla yerleşmesinde iklim şartları etkili olmuştur. Atmosferde en fazla bulunan gaz azottur. (%78) Atmosferde yoğunluğu en fazla olan tabaka troposferdir. Su buharının tamamının troposferde olması iklim olaylarının bu katmanda görülmesine neden olur. Troposferin üst kısmının güneş ışınlarını doğrudan almasına rağmen alt kısımlarının daha sıcak olmasında, troposferin daha çok yerden yansıyan ışınlarla ısınması etkili olmuştur. Görüş mesafesinin iyi olması ve hava koşullarına bağlı tehlikelerin az olmasından dolayı jet uçakları daha çok stratosfer katında uçarlar. Troposferde yerden yükseldikçe sıcaklık 200 m de 1 C azalır, alçaldıkça ise artar. Isı birimi kalori, sıcaklık birimi ise C'dir Kuzey Yarımküre deki dağların güney yamaçları, Güney Yarımküre deki dağların ise kuzey yamaçları güneş ışınlarını daha büyük açılarla aldığından daha sıcaktır.(dönenceler arasında mevsime göre bakı değişmektedir) Güneş ışınlarının geliş açısını; dünyanın şekli, günlük hareketi, yıllık hareketi ve eğim etkiler. Aynı anda farklı yarımkürelerde farklı mevsimlerin yaşanmasında eksen eğikliği yıllık hareket birlikte etkili olmuştur. Dünya'nın en sıcak yerleri ekvator değil dönenceler ve çevresindeki çöllerdir. Nedeni nemin çok az olması ve sürekli alçalıcı hava hareketlerinin görülmesidir. Tuzluluğun az olduğu alanlarda donma daha kolay olur. Kalıcı kar sınırı, tarım üst sınırı ve orman üst sınırı enlem faktörüne bağlı olarak ekvatorda en yüksektir. Denizler karalara göre geç ısınıp geç soğurlar. Bunda ısınma ısısının karadan yüksek olması, sıcaklığın 200 m derine işleyebilmesi ve denizlerde sıcaklığın akıntılar yoluyla taşınması da etkilidir. Bakı etmeninin sıcaklığı en az etkilediği alan ekvator çevresidir. Aynı enlemde deniz kenarında yer alan iki merkezdeki sıcaklıkların farklılık göstermesinde okyanus akıntıları etkili olmaktadır. Ekvatora doğru yol almasına rağmen sıcaklığın düştüğünü gören bir gözlemci yüksek bir yere gitmiştir.

4 Kuzeybatı Avrupa'nın Orta Avrupa'ya göre daha ılıman bir iklime sahip olmasında Golfstream sıcak su akıntısı etkili olmuştur. Kuzey Yarımküre de orta kuşak karalarının batı kıyılarının doğu kıyılarından daha sıcak olmasında okyanus akıntıları etkili olmuştur. Sıcaklığın kutuplardan ekvatora doğru düzenli bir şekilde artmasını yer şekilleri engellemektedir. Denizden esen rüzgârların yaz mevsiminde serinletici, kış mevsiminde ise ılıtıcı etki yapması kara ve denizlerin farklı ısınma özelliklerindendir. Ekvatoral bölgede bulunan yüksek dağların tepelerinde kalıcı karlara rastlanması yükselti sıcaklık ilişkisine örnektir.(5000 m civarı) İndirgenmiş sıcaklıkla gerçek sıcaklık arasındaki farkın fazla olduğu bir yerin yükseltisi de fazladır. Termik Ekvator meridyenlerin yıllık sıcaklık ortalamalarının en yüksek olduğu yerlerinin birleştirilmesiyle oluşur. BASINÇ VE RÜZGÂRLAR Rüzgârın hızını ölçen alete anemometre denir. Isınma ya da soğumaya (sıcaklığa) bağlı basınca termik, Dünya nın ekseni etrafında dönmesi ile ilgili basınca dinamik basınç denir. İki bölge arasında basınç farkı olması rüzgâr eseceğini gösterir. Rüzgârlar yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru olan hava akımlarıdır. İki bölge arasındaki basınç farkının ortadan kalkması rüzgârın durmasına neden olur. Yükseldikçe basınç azalır. Basınçla gaz yoğunluğu doğru orantılıdır. Sürekli rüzgârlarlar denizlerin geniş yer tutması nedeniyle Güney Yarımküre de daha kesintisiz eser. Genel olarak rüzgârlar geldikleri yerlerin sıcaklıklarını ulaştıkları yerlere taşır ve sıcaklığı etkilerler. Alizeler sıcak kuşaktaki kıtaların doğu kıyılarına, Batı rüzgârları ise orta kuşaktaki kıtaların batı kıyılarına yağış bırakır. Sürekli rüzgârların sapmaya uğramadan esmesi için, Dünya nın tamamen denizlerle kaplı olması ve ekseni etrafında dönmemesi gerekir. Ekvatorun termik alçak basınç, kutupların ise termik yüksek basınç alanı olmasının nedeni Dünya nın şeklidir. Basıncın gün içerisinde değişmesi Dünya nın günlük hareketi (sıcaklık), yıl içerisinde değişmesi (mevsime) değişmesi ise Dünya nın yıllık hareketiyle ilgilidir. Kuzey Yarımküre orta kuşağında dört mevsimin belirgin olarak yaşanması nedeniyle yıl içerisinde basınç değişimi fazladır. Alçak basınç alanlarında yükselici hava hareketleri olduğundan, hava genelde bulutlu ve yağışlı, yüksek basınç alanlarında ise alçalıcı hava hareketi olduğundan hava genelde açık ve güneşlidir. Yüksek basınç alanlarında alçalan havanın giderek ısınması yağış oluşumunu engeller. Isınma ve soğuma bir yerdeki basıncın değişmesinde temel etkendir. Dünyanın batıdan doğuya doğru dönmesine bağlı olarak rüzgârlar Kuzey Yarımkürede sağa, Güney Yarımküre de sola saparak ilerlerler. Kuzey Yarımküre de güneyden, Güney Yarımkürede ise kuzeyden esen rüzgârların sıcaklığı düşürmesi enlem etkisidir. Gün içinde yon değiştiren rüzgârlar meltemler, yıl içinde yön değiştiren rüzgârlar ise musonlardır. Dünya nın ekseni etrafında dönmemesi meltem, Dünya nın ekseninin eğik olmaması ise muson rüzgârlarını ortadan kaldırır. Denizden esen rüzgârlar, yer şekillerinin uzanışı ve yükseltisi yeterli soğumaya neden oluyorsa yağış bırakır. Tropikal rüzgârlar (siklonlar) sadece dönenceler çevresindeki sıcak denizlerde etkili olurlar. Tropikal kuşaktaki çok şiddetli rüzgârlar ani basınç değişimlerinden kaynaklanmakta ve yüzlerce km hıza erişip çok tahrip etmektedirler. Föhn rüzgârı ne kadar yüksekten inerse, kurutucu etkisi o kadar fazla olur. Föhn rüzgârı bir dağı aşarak aşağılara doğru kuru olarak esen ve sıcaklığı 100 m de 1 C artıran rüzgârlardır. Sürekli rüzgârlar Alize, Batı ve Kutup rüzgârlarıdır. Alizeler Ekvator da karşılaşıp yükseldiklerinden, Ekvatoral bölgenin bol yağış almasında etkilidirler. Okyanus akıntılarını sürekli rüzgârlar başlatırlar ve hareketini devam ettirirler. Rüzgârın en çok estiği yöne hakim rüzgâr yönü denir.

5 Yükselen hava kütlesinin (AB) Sıcaklığı azaltır. Taşıyabileceği nem miktarı azalır. Bağıl nemi artar. Yağış olasılığı artar. Alçalan hava kütlesinin (YB) Sıcaklığı artar. Taşıyabileceği nem miktarı artar. Bağıl nemi azalır. Yağış bırakmaz. Ülkemizi yaz mevsiminde etkileyen Basra alçak basınç merkezinin yağış getirmemesinin nedeni karalardan gelmesidir. SICAKLIK En sıcak ay ortalaması ile en soğuk ay ortalaması arasındaki fark yıllık sıcaklık farkını verir. Genelde Ekvator dan kutuplara doğru gidildikçe sıcaklık azalır. Sıcaklık değişimi buna uymuyorsa ortaya çıkan sonuç enlemle tezattır. Örneğin; Dönenceler çevresinin Ekvator dan sıcak olması Kuzey Batı Avrupa kıyılarının Orta Avrupa dan sıcak olması Kışın Karadeniz kıyılarının İç Anadolu ve Doğu Anadolu dan sıcak olması Yaz mevsiminde Akdeniz üzerinden Antalya ya doğru esen rüzgârların sıcaklığı düşürmesi Orta Kuşakta kıtaların batı kıyılarının doğu kıyılarından daha sıcak olması enlemle tezattır. Kıyı bölgelerimizin sıcaklık ortalamalarının farklı olması enlem ile ilgilidir. Tarım ürünlerinin yükseltisi sınırı, çeşidi, yetiştirme süresi ve doğal bitki örtüsünün türü enleme bağlı olarak değişir. İndirgenmiş izoterm haritalarında yükseltinin etkisi ortadan kaldırılmıştır. Bir bölgede günlük sıcaklık farklarının düşük ya da yüksek olması atmosferdeki nem ile ilgilidir. Yıllık yağışının tamamı kar şeklinde olan bir bölgede sıcaklık sürekli 0 derecenin altındadır. Bir bölgede yıllık sıcaklık farkının fazla olmasının temel nedeni 4 mevsimin belirgin olarak yaşanması (enlem) ve karasallıktır. Bir bölgede iğne yapraklı ormanların yaygın olması sıcaklığın düşük olduğunun göstergesidir. Sıcaklığın 0 derecenin üzerinde olduğu bölgelerde ağaçlar sürekli yeşil kalabilir. Yıllık yağışının tamamı yağmur olarak düşen bir bölgede sıcaklık 0 derecenin üzerindedir. Ülkemizde sıcaklık dağılışı üzerinde okyanus akıntılarının etkisi yoktur. Aynı enlem üzerindeki merkezlerin sıcaklıklarının farklı olmasının nedeni Güneş ışınlarının düşme açısı olamaz. Yükselti, karasallık, okyanus akıntıları ve nem olabilir. Karadeniz kıyılarında günlük ve yıllık sıcaklık farkının Akdeniz kıyılarından az olması nemlilik ile ilgilidir. Orta Kuşaktaki bir bölgede Ocak ve Temmuz ayları arasındaki sıcaklık farkı fazla ise karasal, az ise denizeldir. Ülkemizde köy ve kasabaların genelde dağların güney yamaçlarında yoğunlaşması bakı ile ilgilidir. Ilıman kuşakta yaşayan insanların mevsimlere göre giysi değiştirme ihtiyacı sıcak ve kuşakta yaşayan insanlara göre daha fazladır. Bu ılıman kuşakta yıllık sıcaklık farkının fazla olduğunu gösterir. Nehirler Ekvator dan kutuplara doğru gidildikçe daha uzun süre donup kalır. Türkiye de yükseltinin sıcaklık üzerindeki etkisi ortadan kaldırıldığında enlemden dolayı sıcaklık ortalamasının güneyde yüksek, kuzeyde düşük olması beklenir. Ilıman iklim kuşağında iklim kuşağında yer almasına karşın ülkemizde genel olarak karasal iklim özelliklerinin görülmesi, dağların uzanış doğrultusu ve yükselti ile ilgilidir. Bir yerdeki güneşlenme süresi uzunluğu; gündüz süresi ve bulutluluk oranına bağlıdır. Kutup noktaları çevresinde 6 aylık gündüz yaşanmasına karşın çok düşük olması, Güneş ışınlarının küçük açıyla düşmesindendir. Enlem farkının fazla olduğu ülkelerde farklı makroklimalar görülebilir. Bir merkeze Güneş ışınlarının düşme açısı enleme, mevsime, günün saatine ve bakı durumuna bağlı olarak değişir. Denizden yüksek olan merkezlerin gerçek sıcaklığı ile indirgenmiş sıcaklıkları arasındaki fark fazladır. Deniz seviyesine yakın olan ( alçak) merkezlerde ise gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklık arasındaki fark azdır. Deniz kıyılarından karaların iç kesimlerine doğru gidildikçe sıcaklık ortalaması düşer, sıcaklık farkı artar. Bir dağın yıl içerisinde bazen kuzey, bazen güney yamacı daha fazla ısınıyorsa dönenceler arasındadır. (23º 27 enleminden küçük)

6 Yıl içinde güney yamacı kuzey yamaca oranla fazla ısınıyorsa; Yengeç Dönencesi nin kuzeyindedir. Yıl içinde kuzey yamacı güney yamaca oranla fazla ısınıyorsa; Oğlak Dönencesi nin güneyindedir. Bitki örtüsü, yağış şekli, giyim kuşam şekli, yetiştirilen tarım ürünleri bir bölgenin sıcaklığı hakkında bilgi verir. Denizlerin geniş yer tutması nedeniyle Güney Yarım Küre de izoterm eğrileri paralellere daha uygun bir uzanış gösterir. Deniz ve göl kıyılarında ısınma ve soğuma yavaş iken, yüksek dağlarda, karaların iç kısımlarında ısınma ve soğuma hızlıdır. İzoterm eğrileri karalar üzerinde yazın kutuplara, kışın Ekvatora doğru yaklaşır, denizlerde ise durum bunun tam tersidir. Bunun sebebi kara ve denizlerin farklı ısınıp soğumasıdır. Günün en sıcak saatinin, Güneş ışınlarının en büyük açı ile geldiği değil de olması ısı birikimiyle ilgilidir. Ülkemizde en sıcak ayın haziran yerine temmuz olması da aynı nedene bağlıdır. Türkiye de mart ve eylül aylarında Güneş ışınlarının düşme açısı aynı olmasına karşın mart soğuk eylül sıcaktır. Çünkü mart kıştan sonra geldiği için ısı kaybı fazla, eylül yazdan sonra geldiği için ısı birikimi fazladır. Ekvator dan kutuplara doğru sıcaklığın düzenli azalmaması sıcaklık dağılışı üzerindeki tek etmenin enlem olmadığının kanıtıdır. Normal şartlarda, günlük hava sıcaklığının en düşük olduğu zaman Güneş in doğma saatleridir. Çünkü yeryüzü gece boyunca ısı kaybeder. Yükselti bir bölgenin; Sıcaklığı Bitki örtüsü Yağış miktarı ve şekli Ekonomik faaliyet türü ile Tarım ürünü çeşitliliği üzerinde belirleyicidir. Havadaki su buharı havanın aşırı ısınıp aşırı soğumasını önler. Aynı enlem üzerindeki merkezlerin sıcaklığının aynı olmaması enlemle tezattır. Sıcak kuşakta karasallık arttıkça sıcaklık ortalaması artarken, soğuk kuşakta ise karasallık arttıkça sıcaklık ortalaması azalır. Ekvator dan kutuplara doğru iklimle ilgili değişen bir durumun sebebi genelde enlemdir. Ülkemizde batıdan doğuya doğru iklimle ilgili değişen bir durumun sebebi genelde yükseltidir. İzoterm haritaları deniz seviyesine indirgendiğinde enlem ve karasallığın etkisi daha iyi gözlenebilir. Güney Kutbu nun Kuzey Kutbu na oranla soğuk olmasının nedeni karasallık ve yükseltidir. İzoterm eğrilerinin okyanuslarda paralellerle uygun uzanmamasının nedeni okyanus akıntılarıdır. Enlemden dolayı tarımın yükselti sınırı: And Dağları ve Habeşistan da 4000 metre Türkiye de 2000 metre Orta Avrupa da 1500 metre Kuzey Avrupa da ise 500 metredir. NEMLİLİK VE YAĞIŞ Mutlak nem, havadaki su buharıdır. Sıcaklıkla doğru orantılıdır. Kutuplara, yükseklere, yazdan kışa, gündüzden geceye doğru azalır. Sıcak hava soğuk havaya oranla daha fazla nem taşır. 1m³ havada bulunan su buharı miktarına mutlak nem denir. Havanın nemini ölçen alete higrometre denir. Mutlak nem havanın yağış yağdırabilme potansiyelini belirlediğinden önemlidir. 1 m³ havada bulunabilecek en fazla nem miktarına maksimum nem denir. Maksimum nem sıcaklıkla doğru orantılıdır. Maksimum nemden mutlak nemi çıkardığımızda nem açığını buluruz. Nem açığının fazla olduğu havalarda yağış olasılığı azdır. Bağıl (nisbi) nem mutlak nemin maksimum neme oranıdır. Bağıl nemin % 100 olması havanın doymuş olması anlamına gelir. Bol ve düzenli yağış alan bir bölgede bağıl nem oranı yüksektir. Bir bölgede yağıştan sonra mutlak ve bağıl nem azalır. Bağıl nem, havanın yağışa uzaklığını ifade eder. Isınan hava kütlesinin bağıl nem oranı azalır, yani yağıştan uzaklaşır. Soğuyan hava kütlesinin bağıl nem oranı artar, yani yağışa yaklaşır. Bağıl nemin artması iki koşula bağlıdır: Sıcaklığın düşmesine, Sıcaklık değişmeden mutlak nemin artmasına

7 Sıcak ve soğuk karakterli hava kütlelerinin karşılaşma alanlarında yağış olması beklenir. Bir yerde yağışın başlayabilmesi için bağıl nemin % 100 olması havada nem açığının olmaması gerekir. Ekvatorda sıcaklık yüksek olmasına rağmen bağıl nem de yüksektir. Bunda havada bulunan mutlak nemin fazla olması etkili olmuştur. Kutuplarda ise mutlak nem az olmasına rağmen bağıl nem yüksektir bunda ise havanın çok soğuk olması maksimum nemin az olması etkili olmuştur. Yağışlar yamaç, cephe ve yükselim olarak üçe ayrılır. Yamaç yağışlarına en çok Muson Asyası nda, yükselim yağışlarına en çok Ekvatoral kuşakta, Cephe yağışlarına ise en çok Akdeniz iklim kuşağında rastlanır. Yerde görülen yoğunlaşma çeşitleri; çiy ve kırağıdır. Yere yakın katmanlarda görülen yoğunlaşma çeşitleri sis ve kırçtır. Havada görülen yoğunlaşma çeşitleri ise yağmur, kar ve doludur. Bu oluşumlar bulutlar içerisinde oluşur. Dünyanın en az yağış alan yerleri çöller ve kutuplardır. Her iki iklimde de alçalıcı hava hareketlerinin etkisi fazladır. Kutuplarda ayrıca sıcaklığın çok düşük olması mutlak nemi dolayısıyla da yağışı azaltmıştır. Mutlak nemleri aynı olan hava kütlelerinden soğuk olanın bağıl nemi yüksektir. Doymuş sıcak bir hava, doymuş soğuk bir havaya göre daha fazla yağış bırakır. Denizden itibaren m yüksekliğe kadar yağışlar artar. Daha yukarılarda ise hava soğuduğundan nem azalacağından yağışlar da azalır. Kuraklığa karşı, yangınlara karşı suni yağışlar yağdırılabilir. Bunda nemli hava kütlesinin içerisine 89 C de donan karbondioksit gazının püskürtülmesi etkili olmaktadır. 89 C de havada hiç nem kalmaz. Ekvator çevresinde yıllık ve günlük sıcaklık farkının 5 C'yi geçmemesinde nem miktarının fazla olması, çöllerde günlük sıcaklık farklarının çok fazla olmasında ise nem azlığı etkili olmuştur. Yerden itibaren yükseldikçe nem azalacağından yüksek yerlerde gece gündüz sıcaklık farkları fazla olur bu alanlarda hava çabuk ısınır çabuk soğur. Bulutların alt kesimlerinin düz olması yoğunlaşma seviyesinin aynı olmasından kaynaklanır. Güneşli ve rüzgârsız bir günde öğleden sonra bulutların oluştuğu görülüyorsa o alanda yükselici hava hareketleri etkili olmuştur. Bir yamaç boyunca yükselen havanın yağış bırakması, gündüz sis yoğunluğunun geceden az olması sıcak havanın soğuk havadan daha fazla nem taşıyabileceğini gösterir. Ekvatoral Bölge nin bol yağış almasının nedeni yükselici hava hareketleridir. Ekvatoral Bölge ( Amazon Havzası, Kongo Havzası, Endonezya), Muson ülkeleri ve orta kuşak karalarının batı kıyıları Dünya nın en yağışlı bölgeleridir. Dönence Çölleri, Kutup Bölgeleri ve Orta Kuşak karalarının iç kısımları Dünya nın en kurak bölgeleridir. Türkiye de bağıl nem oranının en yüksek olduğu bölge Karadeniz dir. Cephe yağışlarının oluşumunda gezici basınçlar etkilidir. Ülkemizde kış yağışlarının büyük kısmı cephe yağışıdır. Sis, bulut ve yağış oluşumunda temel koşul soğumadır. Bulutluluk oranı güneşlenme süresi ile ters orantılıdır. Sıcaklığın artması ya da rüzgârın esmeye başlaması sisi ortadan kaldırır. Yağışın aylara göre dağılımına yağış rejimi denir. Yağış rejimi; Bitki örtüsü Nüfus dağılışı Konut tipleri Tarımsal ürün çeşitliliği ve verimi Akarsu rejimi ve debisi Yer altı su seviyesi Toprak türü üzerinde etkilidir. Bir yamaçta alçalan hava kütlesi kesinlikle yağış bırakmaz. Genelde denizlerden uzaklaştıkça yağış miktarı azalır. Bir bölgede yağışın başlaması; Havanın doyduğunu Nemi taşıyamadığını gösterir. Yeryüzündeki yağış dağılımında; Enlem Denize uzaklık Yükselti Dağların uzanış doğrultusu Okyanus akıntıları Nemli hava kütleleri etkilidir.

8 Yan yana bulunan iki yöreden yüksek olan alçak olana oranla genelde daha fazla yağış alır.( Erciyes Dağı ve Kayseri gibi.) Isınan havanın nem taşıma kapasitesi artar. Soğuyan havanın ise nem taşıma kapasitesi azalır. Düşük sıcaklığa rağmen kutup bölgelerinin az yağış alması; mutlak nem azlığı ve yüksek basınç ile ilgilidir. Deniz üzerinden gelen her rüzgâr yağış bırakmaz. Denizden esen rüzgârın yağış getirebilmesi için yükselip soğuması gerekir. İKLİM ÇEŞİTLERİ Farklı iklim tiplerinin ortaya çıkmasında enlem en önemli etmendir. Bir ülkede değişik büyük iklim tiplerinin görülmesi enlem farkının fazla olması ile ilgilidir. Yıllık sıcaklık farkının en fazla olduğu iklim tipi sert karasaldır. Ekvatoral iklimde hep yaz, kutup ikliminde ise hep kış mevsimi yaşanır. Yağış rejimi en düzenli olan iklim tipleri Ekvatoral ve Okyanusal iklimdir. Savan, Muson, Sert karasal iklim tipleri en fazla yağışı yaz mevsiminde alır. Avrupa kıtasında çöl iklimi görülmez. Günlük sıcaklık farkı çöl ikliminde en fazladır. Akdeniz, okyanus ve karasal iklim tiplerinde dört mevsim belirgin olarak yaşanır. Kutup, çöl, ekvatoral ve tundra iklimleri yerleşime uygun değildir. Ekvatoral iklimde insanlar yerleşmek için yüksek yerleri seçerler. Enlem farkı fazlalığı nedeniyle iklim çeşitliliğinin en fazla olduğu kıtalar Amerika ve Asya dır. İklim koşulları açısından yerleşmeye en uygun kıta Avrupa dır. Dönencelerin geçmesi nedeniyle çöl ikliminin en yaygın olduğu kıta Afrika dır. Akdeniz ikliminde kar yağışı ve don olayları ender olarak görülür. Ekvatoral ve muson en fazla yağış alan iklim tipleridir. Bir bölgede görülen iklim özellikleri hakkında en doğru bilgiyi doğal bitki örtüsü verir. Doğal bitki örtüsü, Yetiştirilen tarım ürünleri, Toprak türleri, Akarsu rejimi, Konut tipleri Bir bölgenin iklim tipi hakkında bilgi verir. İklim; Doğal bitki örtüsü Tarım etkinlikleri Toprak türleri Akarsu rejimleri Ekonomik faaliyetler Konut tipleri Nüfus dağılışı Hayvan dağılışı Giyim kuşam şekli üzerinde etkilidir. İspanya ve Fransa da Akdeniz, Okyanusal, Karasal iklim tiplerinin üçü de görülür. Farklı iki ülkede aynı tarım ürünlerinin yetiştirilmesi iklim tiplerinin benzerliğinin kanıtıdır. Sert karasal iklim tipi, karaların az yer tutması nedeniyle Güney Yarımkürede pek etkili olmaz. Ekvatoral, Ilıman Okyanus ve Sert Karasal iklim tiplerinde ormancılık önemli bir ekonomik faaliyettir. Çöl ve karasal iklim tiplerinde kerpiç evler, ekvatoral, savan, muson ve okyanusal iklimlerde ahşap evler yaygındır. Kutuplara gidildikçe düşük sıcaklık nedeniyle tarım ürünlerinin yetiştirilemediği sınıra tarımın kutup sınırı adı verilir. Bu sınır kara-deniz dağılışı ve akıntılara bağlı olarak sapmalar gösterir. Tropikal karaların batı kıyılarındaki soğuk su akıntıları kıyılarda çölleşmeye neden olmuştur. Kuru tropikal hava kütlelerinin etkisi nedeniyle Akdeniz ülkeleri yazın yağış almaz. Kuraklık ve düşük sıcaklık insanların ekonomik etkinlik alanlarını sınırlar. Ağaç türlerinin yatay ve düşey yönde değişmesinin nedeni sıcaklık ve yağıştır. İKLİM BİTKİ TÜRLERİ Geniş alanlarda görülen iklim türüne makroklima, dar alanlarda görülen iklim türüne ise mikroklima denir. İklimi en güzel yansıtan şey bitki örtüşüdür. Bitki örtüleri aynı olan yerlerin iklimleri de aynıdır. Bitki örtüsü ekvatordan kutuplara gidildikçe yayvan yapraklı, karma yapraklı ve iğne yapraklı

9 ormanlar şeklinde kuşaklar oluşturur. Bitki örtüsü bir dağ yamacından yükseldikçe de değişikliğe uğrar. Bunda sıcaklık azalması temel etkendir. Yükseltileri aynı olan ve aynı paralellerde yer alan iki merkezin bitki örtülerinin farklı olmasında nemliliğin rolü büyüktür. Soğuk nemli alanların bitki örtüsü iğne yapraklı ormanlardır. Maki Akdeniz ikliminin bitki örtüşüdür. Akdeniz'de 800 m ye kadar görülen makiler daha yukarılarda yağışın artmasına bağlı olarak yerini ormanlara bırakırlar. Bitki örtüsünün yeryüzünde aralıksız kuşaklar oluşturması için karaların aynı yükseklikte ve engebesiz olması gerekirdi. Maki; sakız, mersin, zeytin, keçiboynuzu, defne gibi bitkilerden oluşur. Ekvatoral iklim sıcak ve nemli olduğundan bitkiler; yayvan yapraklı, sürekli gelişen, saçak köklü ve uzun boylu ormanlardır. Ekvatoral iklimde sıcaklık ve nem fazla olduğundan yükselti yerleşme için olumlu etki yapar. Günlük, yıllık sıcaklık farkının en az olduğu iklim ekvatoral iklimdir Dünyada yağış rejimi en düzenli olan iklim Ekvatoral iklimdir. Ekvatoral iklimde sıcaklık yıl içinde 20 C nin altına düşmez. Ekvatoral iklimin bol yağış almasında; Alize rüzgârlarının karşılaşarak sıcaklığında etkisiyle yükselmesi etkili olmuştur. Ekvatoral iklimde; muz, ananas, Hindistan cevizi, kauçuk türü ürünler yetişir. Savan iklimi yazları yağışlı kışları kuraktır. Savan ikliminde akarsu boylarında ve deniz kenarlarında galeri ormanlarına rastlanır. Savan ikliminde yükselim yağışları görülür. Muson iklimi yaz mevsiminde, denizden gelen hava kütlelerinin etkisiyle bol yağış alır. Yağışlar yamaç yağışları şeklindedir. Muson ve savan ikliminde aylık sıcaklık ortalaması 20 C'nin altına düşmez. Çöl ikliminde yağış miktarı 100 mm'nin altındadır. Bazı yıllar hiç yağış olmayabilir. Günlük sıcaklık farkının en fazla olduğu iklim çöl iklimidir. Çöl iklimi tropikal kuşakta alçalıcı hava hareketlerinin etkili olduğu alanlarda, orta kuşakta ise denizel etkilerin azaldığı karaların iç kesimlerinde görülür. Step iklimi tropikal kuşakta ve orta kuşakta görülür. İnsan tahribiyle oluşmuş step görünüşlü alanlara antropojen step denir. Akdeniz iklimi kışı yağışlı yazı kuraktır. Yağışlar daha çok cephe yağışları şeklindedir. Orta kuşakta yağışların ilkbahar ve yaz mevsimin de çoğalması iklimin karasal olduğuna kanıttır. Yıllık sıcaklık farkının en fazla olduğu iklim tipi karasal iklimdir. Ilıman iklimlerde kıyı kesimler ve verimli tarım alanları insan yaşamına en uygun alanlardır. Yazların serin, kışların ılık geçtiği ve her mevsim yağı alan iklim tipi ılıman okyanussal iklimdir. Okyanussal iklimin oluşmasında sıcak su akıntıları da etkili olmuştur. Akdeniz'e kıyısı olmasına rağmen kuzey Afrika'nın bazı kıyılarında çöl ikliminin görülmesinde kıyılar da yer şekillerinin sade olmasıyla güneyden gelen sıcak hava akınlarına açık olmasıdır. Dünyanın en geniş ormanlık alanı sert karasal iklim bölgesinde olan tayga ormanlarıdır. Kutup ikliminde bitki örtüsü yoktur. Tunda ikliminin bitki örtüsü yosun ve likenlerden oluşan tundralardır Tundra ikliminde iklim şartları tarıma elverişli değildir. TÜRKİYE İKLİMİ Ülkemizde; Çeşitli tarım ürünlerinin yetiştirilebilmesi, Doğal bitki örtüsünün çeşitlilik göstermesi, Turizm mevsiminin güneyde erken başlaması, Çeşitli akarsu rejimlerinin görülmesi, Ürünlerin olgunlaşma süresinin bölgeden bölgeye farklılık göstermesi, Toprak türlerinin çok çeşitlilik göstermesi, Hayvan türlerindeki çeşitliliğin fazla olması değişik iklimlerin görüldüğünün kanıtıdır. Van, Beyşehir, İznik, Eğirdir gibi merkezlerde günlük sıcaklık farkının az olması nemlilik ile ilgilidir. Yükselti azlığı nedeniyle kıyı bölgelerimizden en az yağışı Marmara Bölgesi alır. Ülkemizde Karadeniz kıyılarının dışında yaz mevsiminin kurak geçmesinde basınç etkilidir. Kıyı bölgelerimizin sıcak ortalamalarının birbirinden farklı olması enlem farkı ile ilgilidir. İç bölgelerimizde kış yağışlarının kar şeklinde olması sıcaklık ile ilgilidir. Akdeniz iklim kuşağında yer alan ülkemizde üç farklı iklim tipinin görülmesi özel konum şartlarından kaynaklanır. Ülkemizde yükselti farklarından dolayı iklim özellikleri, bitki örtüsü, nüfus dağılışı, yerleşme

10 düzeni, ekonomi yapı, yöreden yöreye çok değişmektedir. Üç yanı denizlerle çevrili olmasına karşın ülkemizin büyük bölümü deniz etkisine kapalı ve karasaldır. Bu durumun nedeni kuzey ve güney bölgelerimizde dağların kıyıya paralel uzanmasıdır. Ülkemizde ortalama kar örtülü gün sayısı, kıyı bölgelerimizden iç kesimlere ve batıdan doğuya gidildikçe artar. ( yükselti, karasallık) Doğu Karadeniz kıyılarının çok yağış alması, kıyının hemen gerisinde sıra dağların yükselmesi ile ilgilidir. Akdeniz ve Karadeniz in ılıtıcı ve nemli etkisi, dar kıyı şeridinde görülür. Nedeni kıyı boyunca uzanan sıradağlardır. Kıyılarda günlük, aylık ve mevsimlik sıcaklık farkları yüksek değildir. Karla örtülü gün sayısı üzerinde; Denize uzaklık Yükselti Karasallık etkilidir. Yaz aylarında bağıl nem oranı en yüksek olan bölgemiz Karadeniz dir. Ülkemiz orta kuşakta yıl boyunca dört mevsimi belirgin yaşayan ülkelerdendir. Ülkemizde çeşitli iklim özelliklerinin aynı anda görülebilmesinde denize göre konum ve yer şekilleri etkili olmuştur. Ülkemiz dönenceler dışında ve Kuzey Yarımküre de yer aldığından dağların güney yamacı diğer yamacından daha sıcak olur. Ülkemizde ortalama sıcaklığın en yüksek olduğu yer Anamur'dur. (19.2 C) Kaydedilebilen en yüksek sıcaklık Şanlıurfa'dadır. (46.5 C) Kaydedilebilen en düşük sıcaklık Ağrı'dadır. ( C) Yıllık ortalama bağıl nemin en yüksek olduğu il Rize'dir. (% 77) Yıllık ortalama bağıl nemin en düşük olduğu il Şanlıurfa'dır (% 49) Yıllık yağış miktarı en fazla olan il Rize'dir. (2300mm) Karla örtülü gün sayısı en fazla olan il Ağrı'dır. (116.8 gün) Akdeniz ikliminin Güneydoğu Anadolu Bölgesi ne sokulabilmesinde en büyük etmen Nur Dağları nın yükseltisinin az olmasıdır. Denizel iklimin iç kesimlere doğru en fazla sokulduğu kıyımız Ege kıyılarıdır. Kıyı bölgelerimiz arasındaki sıcaklık farkının temel nedeni enlem faktörüdür. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yaz mevsiminin çok sıcak geçmesinde karasal olması ve güneyden gelen sıcak rüzgârlara (samyeli) açık olması etkilidir. Ülkemizde Doğu Anadolu Bölgesi nin en soğuk bölge olmasında yükselti, karasallık ve kuzeydoğudan gelen soğuk hava kütlelerinin etkisi olmuştur. Ülkemizde yaz ve kış mevsiminde düşen yağış arasındaki farkın en fazla olduğu bölge Akdeniz Bölgesi dir. İndirgenmiş izoterm haritalarında bölge içi sıcaklık farkının en fazla olduğu bölge Doğu Anadolu Bölgesi'dir. Ülkemizde etkili olan ana basınç merkezleri; İzlanda alçak basıncı, Azor yüksek basıncı, Sibirya yüksek basıncı ve Basra alçak basıncıdır. Batı Karadeniz kıyılarının doğu Karadeniz kıyılarından daha soğuk olmasında balkanlardan gelen soğuk hava kütlelerine açık olması etkili olmuştur. Karadeniz Bölgesi nde ormanların deniz seviyesinden başlamasında yağışın kıyıdan itibaren başlaması etkilidir. Ülkemizde sıcaklığın dağılışını etkileyen en önemli etmen yükseltidir. En kurak bölgenin Güneydoğu Anadolu olmasında buharlaşmanın yaz mevsiminde şiddetli olması etkili olmuştur. Tahrip edilen bitkiler en kısa sürede Karadeniz Bölgesi nde kendini yeniler. Bunda bölgede nemin fazla olması etkili olmaktadır. Ülkemizde görülen yaklaşık tür bitkinin yarısı Karadeniz Bölgesi nde bulunur. İÇ KUVVETLER Yerkabuğunu oluşturan katmanların sınırlarının belirlenmesinde yoğunluk farkı esas alınır. Volkanik olaylar yerkabuğunun ince olduğu okyanus diplerinde daha fazla görülür. Ülkemiz Afrika ve Avrasya levhaları arasında sıkışarak yükselmiştir. Kıtalar birleşik haldeyken Pangea adını alıyordu. Türkiye'nin bulunduğu alan geçmiş dönemlerde Tetis Denizi'ydi. Bor Dünya'da en çok Türkiye'de bulunan önemli bir kimyasal tortul taştır. Yerkürenin yapısında en çok bulunan element demirdir. İç kuvvetlerin kaynağı magmadır. İç kuvvetler; orojenez, epirojenez, volkanizma ve depremlerden oluşur. Orojenik hareketler sonucunda; horst, graben, antiklinal ve senklinaller oluşur. Yerkabuğu hareketlerine tektonik hareketler denir. Orojenik hareketler Türkiye'nin bugünkü görünümünü kazanmasında en etkili iç kuvvetler olmuştur.

11 Kırıklı ve kıvrımlı dağların oluşumunda kıta hareketlerinin etkisi büyük olmuştur. Türkiye'de yüksek düzlüklerin fazla alan kaplaması; 3. zaman sonlarında düzleşmiş arazilerin epirojenik hareketlerle tekrar yükselmesi etkili olmuştur. İnsanların kendileri için yarattığı tehlikeleri bile bile graben alanları ve aktif volkanik alanların çevrelerine yerleşmelerinde toprak verimliliği ve maden zenginliği nedeniyle her zaman insanları çeker Dünya da en genç oluşumlu kıvrım sistemi Alp-Himalaya kıvrım sistemidir. 1. jeolojik zamanda oluşmuş Amerika'daki Appalaş Dağları ve Asya'daki Ural Dağları deprem riskinin az olduğu ve taşkömürü yataklarının çok olduğu alanlardır. Depremin merkezi yüzeyden ne kadar uzaksa depremin etki alanı da o kadar geniş olur. Çöküntü depremlerine en fazla karstik arazilerin yaygın olduğu alanlarda rastlanır. Yeryüzünde yerkabuğunun hareket halinde olduğu genç oluşumlu alanlarda; deprem, volkanizma, genç kırık ve kıvrım dağları, sıcak su kaynakları fazla olur. Gayzerler volkanik arazilerdeki sıcak gaz basıncıyla fışkıran sulardır. Dünya üzerinde en fazla depremlere Pasifik Ateş Çemberi nde rastlanır. Bu alan Büyük Okyanus çevreleridir. Deniz altında deprem, volkanik patlama, meteor düşmesiyle oluşan dalgalara tsunami denir. Dünyanın en yüksek yeri Himalaya Dağları üzerindeki Everest Tepesi dir. (8848 m) Türkiye de en yüksek yer Büyük Ağrı volkanik dağıdır. (5137 m) Kıvrımlı sıradağlar Akdeniz, Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerimizde yaygın iken, kırıklı dağlar Ege Bölgesi nde yoğunlaşmıştır. Ülkemizde volkanizmanın en çok etkili olduğu bölgeler Doğu Anadolu ve İç Anadolu, en az etkili olduğu bölgeler Akdeniz ve Marmara dır. Ülkemizde volkanik dağların genelde bir hat boyunca uzanması kırık hattının varlığı ile ilgilidir. Yer kabuğunun en eski arazilerinde depremlere pek rastlanmazken, genç yapılı arazilerde sık sık deprem olmaktadır. Türkiye de kaplıca ve ılıcaların dağılışı ile kırık hatlarının dağılışı arasında paralellik vardır. Türkiye de deprem riski en az olan bölgelerimiz İç Anadolu ile Güneydoğu Anadolu dur. Doğu Anadolu Bölgesi nde maden çeşitliliği ve rezervlerinin zengin olması volkanik göllerin yaygınlığı, volkanizmanın etkinliğini gösterir. İç kuvvetlere neden olan etmen yerin iç ısısıdır. Deprem dalgaları, volkanik püskürmeler yerin içyapısı hakkında bilgi verir. Granit, andezit, bazalt volkanik; mermer, gnays metamorfik; linyit, taşkömürü, konglomera, traverten ve tebeşir ise tortul taşlara örnektir. Kırık hatları yer kabuğunun zayıf ve hareketli bölgeleridir. İklim değişiklikleri, yan basınçlar ile aşındırma ve biriktirme faaliyetleri epirojeneze neden olur. 1. zamanda taş kömürü yatakları 2. zamanda kıtaların ayrılması ve tortullaşma 3. zamanda ülkemizde kıvrımlı sıradağlar, linyit, petrol ve tuz yatakları 4. zamanda ise buzul devreleri, Çanakkale ve İstanbul boğazları oluşmuştur. Yer kabuğundan derinlere inildikçe sıcaklık 33 metrede 1 derece artar. Volkanlardan çıkan lavlar, kaplıca, ılıca gibi sıcak su kaynakları, derinlere doğru sıcaklığın her 33 metrede 1 derece artması Dünya nın iç kesimlerinin sıcak olduğunun göstergesidir. DIŞ KUVVETLER Kaynağını Güneş'ten alan kuvvetlere dış kuvvetler denir. İç kuvvetler yer şekillerini yükselterek şekillendirirken, dış kuvvetler yeryüzünü aşındırarak şekillendirirler. Fiziksel(mekanik) çözülme çöl iklimi ve sert karasal iklim tiplerinde çok etkilidir. Dış kuvvetler; akarsu, rüzgâr, buzul, dalga, gelgit, yeraltı suları ve akıntılardır. Ülkemizde en etkili dış kuvvet akarsulardır. Kimyasal çözülme en fazla sıcaklık ve nemliliğin fazla olduğu ekvatoral kuşakta görülür. Günlük yıllık sıcaklık farkının fazla olduğu alanlarda mekanik ufalanma fazla olur. Bu alanlara örnek olarak; çöller ve yüksek dağlık alanlar verilebilir. Doğal erozyonun hiçbir zararı yokken hızlandırılmış erozyon büyük zararlara yol açmaktadır. Erozyon üstteki toprağın, heyelan ise üstteki toprakla birlikte kütlenin hareket etmesidir. Akarsu erozyonu ile rüzgâr erozyonunun birlikte etkili olduğu yerlerin ortak özelliği bitki örtüsünden yoksun olmalarıdır. Dünyada havzası en büyük ve debisi en yüksek olan akarsu Amazon'dur. Dünyanın en uzun akarsuyu Nil Nehri dir. Türkiye'deki akarsuların denge profiline ulaşamamalarının nedeni yakın bir jeolojik devirde toptan yükselmeye uğramasıdır. Akarsuda mendereslerin görülmesinde ve mendereslerin sık sık yatak değiştirmesinde eğim azalması etkili olmaktadır. Peribacalarının oluşumunda volkanik arazi, eğim ve sallanma etkili olmuştur. Rüzgârlar ise dolaylı olarak şekillendirme yapmıştır.

12 Akarsuların biriktirme yapabilmesi için eğimin azalması gerekmektedir. Delta oluşumunda; kıyıda gel git genliğinin az olması, kıyının derin olmaması, kıyıda akıntı olmaması ve akarsuyun bol alüvyon taşıması etkili olmaktadır. Deltaların hızla gelişmesi, akarsuların bulanık akması erozyonun çok olduğuna en güzel kanıtlardır. Akarsuyun rejimi, akarsuyun yıl içerisindeki akım durumudur. Deltaların verimli tarım alanları olmasında biriken alüvyonların çeşitli yerlerden getirilmesi ve farklı mineraller içermesindendir. Akım ve rejimde en etkili faktör iklim şartlarıdır. Orta kuşakta bulunan ülkelerde akarsu akımında ilkbahar mevsiminde görülen artışlar daha çok kar erimelerindendir. Ülkemiz kıyılarında gel git genliğinin az olduğuna delta ovalarını kanıt gösterebiliriz. Bir akarsuda ulaşımın yapılabilmesi için akarsu rejiminin düzenli ve akarsuyun denge profiline ulaşması gerekmektedir. Bir gölün suları bir kolla dışarıya gönderilebiliyorsa o gölün suları tatlı olur. Çöllerdeki vahaların oluşumunda yer altı suları ve nemli hava akımları etkili olmaktadır. Yer altı suları karstik arazilerde daha fazla şekillendirici etkide bulunmaktadır. Kalkerli arazilerde bulunan kaynak sularının önemli bir özelliği de sularının çok kireç içermesidir. Pamukkale travertenleri su içerisinde eriyik halde bulunan kalsiyum bikarbonatın(caco.) ün çökelmesiyle oluşur. Travertenlere beyaz rengi veren karbonattır. Rüzgârlar çöllerde en etkili olan dış kuvvetlerdir. Rüzgârlar kıyıların şekillenmesinde dolaylı etkiye sahiptirler. Rüzgâr dalgayı oluşturur dalga da kıyıyı şekillendirir. Dünyada en fazla buzul Antarktika kıtasındadır. Bu kıta önemli bir tatlı su kaynağıdır. Dünya üzerindeki tatlı suların % 70 i bu kıtadadır. Ülkemizde buzul aşındırma ve biriktirme şekillerine yüksek dağlık alanlarda rastlanır. Dünya'da en tuzlu deniz Kızıldeniz'dir.( 41) En az tuzlu deniz ise Baltık Denizi'nde Botni Körfezidir. ( 1) Deniz seviyesinden en alçakta olan göl Lut Gölü'dür. (411 m) İnsan eliyle açılan geçitlere kanal, doğal geçitlere ise boğaz denir. Tektonik çukurlar içerisinde oluşan göller Doğu Afrika'da çoktur. Türkiye'de Beyşehir, Eğirdir, Acıgöl ve Kovada göllerinin tabanlarında kalkerli yapı bulunduğundan bu göller tektonik ve karstik kökenlidir. Türkiye'deki göllerin ortalama yükseltisi batıdan doğuya gidildikçe artar. Ülkemizde heyelan olaylarının çoğunun ilkbaharda görülmesi kar ve buz erimelerine bağlı olarak toprağın suyla doygun hale gelmesinden kaynaklanır. Bitki örtüsünden yoksun alanlarda hem akarsu hem de rüzgâr erozyonu etkili olur. Alüvyon, buzultaş ve lös gibi taşınmış toprakların ortak özelliği verimli olmalarıdır. Ülkemizde delta ovalarının bulunması, kıyılarımızda gel-git olayının etkili olmadığının bir kanıtıdır. Bir bölgede yağışın olmadığı dönemde akarsuların bol akımlı olması; Kar ve buz erimesi Yer altı su kaynakları ve Baraj gölü ile beslenmesine bağlıdır. Kapalı havzaların oluşumunda en önemli etmen yer şekilleridir. Akarsularımızın denize döküldükleri yerlerde delta ovaları oluşturmaları çok alüvyon taşıdıklarına en iyi kanıtıdır. Gel-git, deniz akıntısı ve akarsuların oluşumuna katkıda bulundukları yerşekli haliçtir. Akdeniz Bölgesi nde obruk, düden, mağara, polye, uvala, lapya gibi oluşumların yaygın olması karstik arazinin geniş yer tutması ile ilgilidir. Bir kaynak suyu yerin derinliklerinden geliyorsa, sıcaklığı yıl boyunca fazla değişmez. Bir akarsudan sulama amacıyla yılın ancak belirli bir kesiminde yararlanabiliyorsa, akarsuyun rejimi düzensizdir. Alüvyon, kahverengi orman ve çernozyom en verimli, çöl, tundra ve lateritler ise en verimsiz toprak türleridir. Ülkemizde rüzgâr aşındırmasının en çok görüldüğü bölge İç Anadolu, en az görüldüğü bölge ise Karadeniz dir. Haliç gel-git genliğinin fazla olduğu kıyılarda, delta ise gel-git genliğinin az olduğu kıyılarda görülür. Bir akarsuda taşımacılık yapılabilmesi için yatağının denge profiline ulaşması rejiminin düzenli olması ve bol su taşıması gerekir. Ülkemizde erozyonun en etkili olduğu bölgeler bitki örtüsünün cılız, yağış miktarının az olduğu İç Anadolu ile Güneydoğu Anadolu dur. Yer şekillerinin benzerliğine rağmen Akdeniz Bölgesi nde heyelan olayları Karadeniz Bölgesi ne göre yaygın değildir. Nedeni yağış azlığı ve karstik arazi yapısıdır.

13 Karadeniz Bölgesi nde heyelan set gölleri, Doğu Anadolu Bölgesi nde volkanik göller, Akdeniz Bölgesi nde karstik göller, Ege Bölgesi nde alüvyal set gölleri, Marmara Bölgesi nde ise tektonik ve kıyı set gölleri yaygındır. Göl bakımından en zengin bölgelerimiz Doğu Anadolu ve Akdeniz, en fakir bölge ise Güneydoğu Anadolu dur. Doğu Anadolu akarsularında kar ve buz erimesiyle beslenme belirgindir. Fay kaynakları Ege ve Marmara Bölgesi nde, karstik kaynaklar ise Akdeniz Bölgesi nde yaygındır. Yükselti azlığı nedeniyle Ege ve Marmara da buzullara rastlanmaz. Artezyen ve gayzer kaynaklarda su yüzeye fışkırarak çıkar. Aktif volkanizma olmadığından ülkemizde gayzer kaynağı bulunmaz. Ülkemizde toprak çeşidinin fazla olması, iklim çeşitliliğinin kanıtıdır. Taraça(seki) ve menderes oluşumunda hem aşındırma hem de biriktirme etkili olmuştur. Genç arazi yapısı nedeniyle ülkemizde denge profili ve peneplen gibi yer şekilleri azdır. Kıyının sığ, dalga ve akıntının az etkin olması nedeniyle delta ovalarının en yaygın olduğu bölge Ege Bölgesi dir. Bütün yıl yağışlı geçen bir bölgede tarımda sulama amacıyla baraj yapmaya gerek yoktur. Yer şekillerinin engebeli olması nedeniyle ülkemiz, komşu ülkelere oranla baraj gölleri yapımına uygundur. Abant, Uzungöl, Yedigöller, Van Gölü gibi göllerimiz turizm amacıyla yararlanılır. İç Anadolu, Ege, Güneydoğu Anadolu ve Marmara Bölgesi nde sulama ve içme suyu sağlamaya, Doğu Anadolu da ise hidroelektrik üretime yönelik barajlar yaygındır. Kapalı havza oldukları için Van ve Tuz Göllerinin suları tuzludur. Bu nedenle tuz elde edilir, içme suyu temini ve sulamada yararlanılmaz. Bafra(Kızılırmak), Çarşamba(Yeşilırmak), Silifke(Göksu) ve Çukurova(Ceyhan-Seyhan) delta ovalarına örnek verilebilir. Hidroelektrik üretimine en elverişli bölgemiz Doğu Anadolu, en az elverişli bölgemiz ise Marmara dır. Buna yükselti ve yer şekillerinin farklılığı neden olmuştur. Yağış olmadığı halde Akdeniz Bölgesi akarsularının yaz mevsiminde bol akımlı olmasının sebebi karstik kaynaklarla beslenmesidir. Göller Yöresi nin kapalı havza olmasında bölgenin karstik yapısı etkilidir. Falezler sıradağların yüksek ve kıyıya paralel uzandığı bölgelerde yaygındır. Gel-git ayın çekim kuvvetiyle oluşur. Haliçli kıyı tipi oluşur. Ülkemizde fiyort ve skyer kıyı ile haliç kıyı yoktur. Bir akarsuyun birkaç kol halinde akması ve biriktirme şekillerini oluşturması eğimin az olduğunu gösterir. Dağların kıyıya paralel uzandığı bölgelerde; Kıyıda girinti çıkıntı azdır. Falezler yaygındır. Şelf sahası dardır. Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım zordur. Dağların kıyıya dik uzandığı bölgelerde; Kıyıda girinti çıkıntı fazladır. Şelf sahası geniştir. Kıyıdan yararlanma kolaydır. Kıyı ile iç kesim arasında ulaşım kolaydır. TÜRKİYE EKONOMİK COĞRAFYASI Tarım ürünlerinin çeşitlilik göstermesi iklim çeşitliliği ile ilgilidir Tarım alanlarının az ve dağınık olması yer şekillerinin engebeli olmasından kaynaklanır. Yer şekilleri nedeniyle Marmara, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu da ekili-dikili alanlar geniş yer tutarken, Karadeniz, Doğu Anadolu ve Akdeniz de az yer tutar. Yaz kuraklığı nedeniyle ülkemiz tarımının en önemli sorunu sulamadır. Ülkemizde yetişme alanı en dar olan ürünler; muz, çay ve fındık, en geniş olan ürünler ise; buğday, şekerpancarı ve tütündür. Muz, zeytin, turunçgil, fındık, çay ve incir gibi ürünler düşük sıcaklığa dayanıklı olmadıklarından sadece kıyılarda yetişirler. Haşhaş, tütün, kenevir, pirinç ve anason gibi ürünlerin ekim alanları devlet denetimindedir. Ülkemiz fındık ve incir üretiminde dünya birincisidir. Tarımsal ürün çeşitliliğinin en fazla olduğu bölgelerimiz Marmara, Ege ve Akdeniz dir. Nedeni kışların ılık, yaz devresinin uzun ve sıcak geçmesidir. Yaz kuraklığı isteyen tarım ürünlerinin Karadeniz kıyısında yetiştirilmesi zordur. Meyve ve sebzelerin en erken olgunlaştığı bölge Akdeniz, en geç olgunlaştığı bölge ise Doğu Anadolu dur.