Doç. Dr. Ali CEYLAN Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD

Transkript

1 İÇME VE KULLANMA SULARI Doç. Dr. Ali CEYLAN Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD

2 Suyun Sağlık açısından önemi Vücut ağırlığının % i sudur. Su kan ve doku sıvılarının temel bileşenidir. Sindirim sisteminde besinlerin taşınıp sindirilmesi ve sonra temel besin öğelerinin kana verilmesinde temel ortamı su oluşturur. Kandaki metabolizma artıklarının böbrekler tarafından süzülebilmesi için de su gereklidir. Terleme ile vücuttan buharlaşan su vücut ısısının düzenlenmesinde önemli katkı sağlar. Vücudun elektrolit dengesinin sağlanması ve korunmasında suyun etkinliği fazladır Kısacası vücuttaki bütün fizyolojik olayların yürütülmesinde su ya aracı olarak, ya da doğrudan kimyasal işlemlere katılarak önemli rol oynar.

3 Suyun Doğada Bulunuşu Dünyadaki suyun % 97 si denizlerde bulunan tuzlu sudur. % 2 si ise kutuplardaki buzullarda bulunmaktadır. Toplam suyun % 1 i dolanım halindedir. Tatlı su kaynaklarının % 22 si yeraltı suyudur. Yer altı suyunun 2/3 ü 800 metreden daha derinlerdedir.

4 Su döngüsü

5 Suyu; İçmesuyu, Su gereksinimi Kullanma suyu ( yemek pişirme ve mutfak, yıkanma ve banyo işleri, atıkları taşımak için ) Sanayide ve ticari amaçlarla, sulama hizmetlerinde, yangın söndürmede vs. Eğlence balık avlama dinlenme, yüzme, deniz ulaşımı gibi amaçlarla kullanırız.

6 Su Tüketim Alanları Tarımda Sulama ile tüketim Sanayide tüketim Kentlerde ve kırsal Alanlarda Tüketim % 70 % 22 % 8

7 Vücuttan Günde İdrarla Solunum havası ile Dışkı ile terleme vb. ile Olmak üzere yaklaşık kaybedilir. 1.5 litre, 350 ml., 50 ml, 500 ml. 2.5 litre su Bu değerler iklim koşullarına aktiviteye göre değişiklik gösterebilir

8 Bir kişi günde; Fizyolojik ihtiyaç olarak 2.5 litre suya ihtiyaç duyar. Bunun 500 ml si katı yiyeceklerle alınır. Geri kalanı su ya da sıvı içeceklerle alınmanlıdır. Zorunlu hallerde kişi başına 5 litre su ile günlük işlevler bir süre sürdürülebilir. Kullanılan eşyalar ve konut temizliği için günde en az litre su gereklidir. Kırsal alanda su kuyudan ya da ev dışında bir kaynaktan taşıma sistemi ile karşılanacaksa kişi başına günde litre su yeterlidir.

9 Yerleşim yerlerinde su gereksinimi hesaplanırken Nüfusu 5000 e kadar olan yerlerde kişi başına 60 litre/ 24 saat, Nüfusu olan yerlerde kişi başına litre / 24 saat Nüfusu den çok olan yerlerde kişi başına litre / 24 saat arasında değişir. Okullarda öğrenci başına 65 litre / 24 saat, Hastanelerde yatak başına 500 litre / 24 saat su gerekeceği kabul edilmektedir. İller bankası 225 litre /gün/kişi olarak hesaplamaktadır.

10 ODD Bireysel su gereksinimi İçme Gıda hazırlama, temizlik Kişisel hijyen Çamaşır Toplam Toplu Beslenme Merkezi Sağlık Merkezi 3-4 litre/kişi/gün 2-3 litre/kişi/gün 6-7 litre/kişi/gün 4-6 litre/kişi/gün litre/kişi/gün litre/kişi/gün litre/kişi/gün

11 İçme Suyun Nitelikleri İyi bir içme ve kullanma suyunda şu nitelikler bulunmalıdır. Kontaminasyona uğramamış olmalı, (Barsak parazitleri, kolifrm bakteriler vb) İçinde zehirli maddeler bulunmamalı (pestisid, ağır metal ) İçinde fazla miktarda mineral ve organik madde olmamalı, çok sert olmamalı, Bulanık olmamalı, görüntü tat ve koku yönünden içme ve kullanma isteğini engellememeli

12 KARAKTERİSTİK İÇME SULARI İÇİN TÜRK İÇME SUYU İÇİN WHO STANDARTLARI STANDARTLARI Kabul İzin verilebilecek Kabul edilebilecek İzin verilebilecek edilebilecek Max. Konsantrasyon (mg/litre Max konsantarsyon Max. konsantrasyon Max konsantarsyon FİZİKSEL Renk (Pb-Co Ünite) Bulanıklık KİMYASAL PH Toplam Katı Madde Klorür Sülfat Nitrat Demir Manganez Kalsiyum Magnezyum Florür BAKTERİYOLOJİK ml lik numunelerde koliform bakteri bulunmamalı, jelöz plakta standart olarak tesbit edilen bakteri sayısı 500 ü geçmemeli MPN İndeksi: 100 ml de en muhtemel koliform sayısı İncelene numunelerin % 90 ında koliform bakteri MPN indeksi 1 olmalı, numunelerin hiçbirisinde MPN indeksi 10 u geçmemeli.

13 Su kirliliği Su kaynaklarının kimyasal, fiziksel, bakteriyolojik, radyoaktif ve ekolojik özelliklerinin olumsuz yönde değişmesi, bağlı olarak doğrudan veya dolaylı yoldan biyolojik kaynaklarda, insan sağlığında balıkçılıkta, su kalitesinde ve suyun diğer amaçlarla kullanılmasında engelleyici bozulmalar yaratacak madde veya enerji atıklarının boşaltılması olarak tanımlanır.

14 WHO verilerine göre yüzeyel sularda kirletici etki yapabilecek etkenler Bakteriler, viruslar ve diğer hastalık yapıcı canlılar, Organik maddelerden kaynaklanan kirlenme Endüstri atıkları Yağlar ve benzeri maddeler Sentetik deterjanlar Radyoaktivite Pestisitler Yapay organik kimyasal maddeler. Anorganik tuzlar Yapay ve doğal tarımsal gübreler Atık ısı

15 Çeşitli Nitelikteki Su Kirliliği Tipleri Endüstriyel Kirlenme Evsel Kirlenme Tarımsal Kirlenme Isı Kirletmesi

16 Endüstriyel kirlenme Yeraltı depolama tanklarından sızıntılar, tarımsal akıntılar elverişsiz endüstriyel uygulamalar, madencilik uygulamaları, atık kimyasalların toprak altına enjeksiyonu, korozif sular en önemli kirletici uygulamalar olarak belirmektedir.

17

18 Çeşitli Nitelikteki Su Kirliliği Tipleri Endüstriyel Kirlenme Diyarbakır-Ergani Maden İşletmeciliğinin Nehir Sularını Kirletmesi Evsel Kirlenme Tarımsal Kirlenme Isı Kirletmesi

19 Çeşitli Nitelikteki Su Kirliliği Tipleri Endüstriyel Kirlenme Evsel Kirlenme Açıktaki Bir Çöplük Yeraltı Sularını Kirletebilir Tarımsal Kirlenme Isı Kirletmesi

20 2- Evsel kirlenme Evsel kirlenme etkenlerinin başında lağım ve çöpler gelir. Büyük oranda organik atığın su kaynaklarımıza girmesi oksijen kullanımını artırır. Deterjanlar bir diğer evsel kirlenme nedenidir. Deterjanların içerisinde bol miktarda fosfat ve nitratlar bulunabilir. Fosfat ve nitratların artması sularda alglerin artmasına neden olur.

21 Çeşitli Nitelikteki Su Kirliliği Tipleri Endüstriyel Kirlenme Evsel Kirlenme Tarımsal Kirlenme Isıl Kirlenme

22 4- Tarımsal kirlenme Tarımda üretimi artırmak amacıyla kullanılan kimyasal gübreler, böceklerle savaşmakla, kullanılan bir takım kimyasal zehirler yağmur suları ile toprak altına geçerek yer altı sularının kirlenmesine neden olabilir. Civa, kurşun ve diğer ağır metalleri bulunduran birçok insektisit bulunmaktadır.

23 Çeşitli Nitelikteki Su Kirliliği Tipleri Endüstriyel Kirlenme Evsel Kirlenme Nükleer Santral Tarımsal Kirlenme Isıl Kirlenme

24 5- Isı kirlenmesi Isı ötrofikasyonu arttırır. Yosunlaşma sucul bitkilerde artma olur. Isı kirlenmesinin birçok biyolojik etkisi vardır. Sıcak sularda oksijenin çözünürlüğü soğuk sulardakinden azdır. Sıcaklığın artması organik atıkların daha büyük bir hızla parçalanmasına neden olur. Suda yaşayan hayvanların çoğunun vücut ısısı dış ortamın sıcaklığına bağlı olarak artmaktadır. Sonuçta metabolik reaksiyonları hızlanır ve oksijen gereksinimleri daha da artar. Oksijen ise ortamda giderek azalmaktadır. Sonuçta birçok balık oksijensiz kalarak ölür.

25 Su ve Hastalık Kirli suya bağlı olarak insan sağlığına zarar veren durumlar Biyolojik etkenlerden ileri gelen zararlar. Kimyasal ve Radyoaktif Maddelerden ileri gelen zararlar

26 Dışkı Su Kara sinek Eller Gıdalar Ağız Fekal-Oral Bulaşan Hastalıkların Enfeksiyon Zinciri

27 SU İLE BAĞLANTILI HASTALIKLAR 1. Suyun kontaminasyonundan kaynaklanan hastalıklar (Tifo,kolera,viral hepatit-a) Korunma: Suyun temiz tutulması 2. Su yokluğundan kaynaklananlar (Skabies, trahom, basilli dizanteri) Korunma: Yeterli su temini 3. Suda yaşayan canlılarla bulaşan hastalıklar (Şistosoma Hep-A, Salm.) Korunma: Suda yaşayanları kontrolü, suyun temizliği 4. Su ile bağlantılı vektörlerle bulaşanlar (sıtma, drakunkulus medinensis danq fewer..) Korunma: Suda yaşayanları kontrolü, suyun temizliği

28 Kimyasal ve Radyoaktif Maddelerden ileri gelen zararlar Nitrat (methemoglobinemi), Arsenik (akut zehirlenme kanserojen), Kurşun (zehirlenme kronik etkilenim mental retardasyon), Civa(sanayi atıkları civa zehirlenmesine neden olabilir) Flor (yetersizliği diş çürüğüne, fazlalığı florozise) Iyot (yetersizliği Guatr).

29 Su kirliliğinin önlenmesi: Su kaynaklarının korunması kavram; içme ve kullanma suyu kaynağı olarak kullanılacak tüm yüzeyel veya yer altı ham su kaynaklarının korunmasını kapsar. Bu su kaynakları yerkürenin topografik özelliklerden dolayı belirli alanlarda (su havzaları) toplanmaktadır. Su havzalarının korunmasının önemi gün geçtikçe artmaktadır ve su havzaları yönetim sistemleri yaygın olarak uygulanmaktadır.

30 Mutlak koruma alanı metrelik bir alanı kaplar. Bu alanın içerisine kesinlikle inşaat yapılamaz. Gerektiğinde çitle, çevrilerek koruma ormanı oluşturulur. 300 m ile l km arasındaki kısa mesafeli koruma alanı içerisine ise turistik, yerleşime yönelik ya da sanayi tesisi kurma gibi uygulamalara izin verilemez. Çöp ve moloz attırılmaz. Toprak atma ya da alma işlemleri yapılamaz. Sıvı ve katı yakıt depolarına izin verilemez.

31 Suların arıtılması Su kaynaklarının işlenerek içilmeye hazır hale getirilmesinde çeşitli yöntemler kullanılmakla birlikte, temel prensipler aynıdır. Kullanılacak yöntem belirlenirken suyun kalitesi, bulanıklığı (partikül miktar), su sıcaklığı, ph düzeyi ve suda bulunan patojen mikroorganizmaların türü dikkate alınmalıdır. Yüzeyel sular için uygulanan genel su artma işleminin aşamaları şu şekilde özetlenebilir. (a) flokülasyon (b) sedimentasyon; (c) filtrasyon; (d) dezenfeksiyon;

32

33 flokülasyon (veya koagülasyon); suya şap (alüminyum sülfat) veya metal tuzları ilave edilerek sudaki partiküllerin bir araya gelmesi sağlanır, sedimentasyon; ilk aşama sonunda bir araya gelen parçacıkların yer çekiminin etkisi ile suyun içinde bulunduğu tankın dibine çökmesi işlemidir (bu ilk iki işlem arıtma sonunda oluşabilecek dezenfeksiyon yan ürünlerinin miktarını da azaltır),

34 filtrasyon; yavaş veya hızlı kum filtreleri ile veya aktif kömür filtreler ile sedimentasyon sonucunda halen uzaklaştırılamayan katı partiküller sudan uzaklaştırılır, Havalandırma Süzülen suyun havalandırılması ile istenmeyen tad ve koku giderilir, demir ve manganez çöktürülür. Su oksijene doyması için çağlayan şeklinde ya da fıskiye şeklinde havalandırılmalıdır. Dezenfeksiyon:

35 Suyun Dezenfeksiyonu dezenfeksiyon; sudaki mikroorganizmaları etkisiz hale getirmek için uygulanan işlemlerdir. Ayrıca arıtılan suya, dağıtım sistemine verilmeden önce rezidüel koruma için klor veya kloramin ilave edilir (Rezidüel koruma; su sisteme verildikten sonraki mikrobiyolojik bulaşmalar sonucu suya geçebilecek mikroorganizmaların üremesinin engellenmesi için suda dezenfektan madde bulundurulmasıdır).

36 Suyun dezenfeksiyonunda kullanılan maddeler Klor Kireç Kaymağı (Kalsiyum Hipoklorit Kloraminler ya da Halozon Klor Dioksit Çamaşır Suyu İyotPotasyum Permanganat Ozon Ultraviyole ışınlar

37 Klor içme ve kullanma sularının dezenfeksiyonunda kitlesel olarak en elverişli ve en uygun dezenfeksiyon maddesinin klor olduğu bilinmektedir. Klorun ucuz olması, sanayide yan ürün olması, kolay kullanılması, klorun zehirli olmaması, gereğinde sudaki klorun beklemekle uçması, suda toksik etkisinin bulunmaması, etkin bir dezenfektan olması nedeniyle 14 Mayıs 1967 gün ve sayılı, yine 24 Mayıs 1967 gün ve sayılı Resmî Gazetelerde yayımlanan 186 sayılı içme ve kullanma sularının dezenfeksiyonuna ait yönetmelikte suların klorla dezenfekte edileceği belirtilmiştir.

38 Suya klor verildiğinde; Bir kısım klor gaz olarak uçar ve havaya karışır, Bir kısmı ise organik maddeler tarafından tutulur. Bu ikisinin toplamına (Aslan denir. Payı) Normal koşullarda dezenfeksiyonun olabilmesi için aslan payından sonra suda ppm (milyonda kısım) serbest klor kalmalıdır.

39 Klor gazı otomatik klorlama cihazı ile veriliyorsa suyun 1 litresine 1 mg klor gazı verilmelidir. Su çok kontamime değilse bu klorun 0.8 mg ı uçar ya da organik maddeler tarafından tutulur (aslan payı). suyun litresinde 0.2 mg serbest klor kalır bu da dezenfeksiyon için yeterlidir. Klorlanan sularda dezenfeksiyon için uç noktada mg serbest klor kalmalıdır.

40 Kireç Kaymağı (Kalsiyum Hipoklorit) %25 aktif klor içerir. Stok solüsyon hazırlamak için kullanılır. 40 gramlık poşetler halinde hazırlanır. 1 litre suya 40 gram kireç kaymağı ( iki çorba kaşığı) konur ve karıştırılır. 30 dakika beklenir. Üstteki çözelti nötr bir şişeye alınır ve bu % 1 lik klor eriyiğidir. Plastik ve damlalıklı şişelere konarak saklanır. Işıktan korunursa 2 hafta etkinliğini sürdürür. 1 damlasında 0.5 mg klor vardır. 1 litre suya 3 damla katılıp 30 dakika bekletilirse su dezenfekte olur ve içilebilir

41 Granüler Kalsiyum Hipoklorit Perkloran olarak adlandırılan bu kuru toz % serbest klor içerir. 15 gram kalsiyum hipoklorit granülü 1 Litre suda eritilirse yine % 1 lik stok solüsyon elde edilir. Bunun da 1 damlasında 0.5 mg klor vardır.

42 Sodyum hipoklorit: % 10 luk solüsyon halinde bulunur. 9 litre suya 1 litre sodyum hipoklorit karıştırılarak % 1lik solusyon elde edilir.

43 Kloraminler ya da Halozon % 33 oranında klor içerir. Tablet halinde üretilir. Bir tablet (4 Mg) 1 lt suya 1 tablet konur. 160 mg lık tabletler, 40 litre temiz suyun veya 20 litre bulanık ve aşırı renkli suyun dezenfeksiyonunda kullanılabilir.

44 Kloraminler belirli miktarlardaki klor ve amonyan sulu ortamda birleştirilmesi ile elde edilirler. Kloraminler klora göre daha güçsüz olduklarndan genelde primer dezenfektan olarak kullanılmazlar. Kloraminlerin en önemli özelliklerinden birisi ortamda uzun süre bozunmadan kalabilmeleridir. Bu nedenle kloraminler sıklıkla uzun dağıtım şebekelerinde serbest klor ihtiyacını karşılamak üzere ikincil (rezidüel) dezenfektan olarak kullanılırlar. Kloraminlerin diğer bir tercih nedeni de dezenfeksiyon sonrasında oluşan yan ürünlerin klorlamaya göre daha az olmasıdır. Yine tat ve koku giderici özelliklerinden dolay da tercih edilirler

45 Çamaşır Suyu % 5 aktif klor içerir. Daha çok dekontaminasyon solüsyonu hazırlamak için kullanılır. %05 lik solüsyonu ( 9 ölçek su + 1 ölçek Çamaşır suyu) tıbbi müdahalede kullanılan aletlerin yıkama öncesi dekontaminasyonu için kullanılır. Aletler 10 dakika bu solüsyonda bekletilirse patojen bakteri ve virüslerin ölmesine neden olur. Zorunlu hallerde ferdi klorlamada kullanılabilir. % 5 lik solusyondan 1 litre suya 1 damla çamaşır suyu damlatıp 30 dakika beklenir.

46 İyot Zorunlu durumlarda suyun dezenfeksiyonu için kullanılır. 1 litre suya % 2 lik tentürdiyottan 2 damla damlatılıp 30 dakika beklenir.

47 Potasyum Permanganat. Potasyum Permanganat: Zorunlu durumlarda kullanılabilir. Kullanıldığı kapta leke bırakır. 1 litre suya 500 mg dan fazla katılırsa suyun rengini değiştirir. Oysa bu miktar kolera dışındaki patojen mikroorganizmalara etki etmez. Özellikle sebzelerin dezenfeksiyonunda çok yararlıdır. Sebzelerin permanganatlı suda yarım saat bekletilmesi amacı sağlayacaktır. Daha çok yüzme havuzlarında ayak dezenfeksiyonunda kullanılır.

48 Ozon havadan veya oksijen içinden elektrik akımı geçirilerek elde edilir. Yaklaşık 1 kg ozon için kw-saatlik bir elektrik enerjisine ihtiyaç vardır. Maliyeti oldukça yüksektir. Dezenfektan olarak kullanılan ozonun klora karşı üstünlüğü vardır. Sporlu bakterilere ve viruslara karşı klor gazına göre daha etkindir. 0.4 mg/l ozon ile 4 dakikada etkin bir dezenfeksiyon sağlanır. Ancak etkisi kalıcı değildir. Bu nedenle ozon ile yapılan dezenfeksiyondan sonra bakteriyostatik bir dezenfektanın kullanılması uygun olur.

49 Yaklaşık 4-10 dakikalık bir ozonlama ile çabuk bir dezenfeksiyon sağlanır. Ozonun dezenfeksiyon hızı aynı koşullar altında klorunkinden 3125 kat daha fazladır. Dezenfeksiyon için temas süresi klor için ozondan daha önemlidir. Spor, kist ve virüslere karşı da klordan daha etkilidir.

50 Ultraviyole ışınlar: Dalga boyu kısa olan ultraviyole ışınlarına doğrudan etkisi altında kalan sularda hastalık yapıcı bir çok etken ölür nanometre dalga boyundaki UV ışınların dezenfektan etkisi yüksektir. Suyun derinliği fazla değilse, içinde demir yoksa, bulanıklık yoksa canlı ve spor yapan tüm mikroorganizmalar ölür. Kalıcı etkisi yoktur ve maliyeti yüksektir.

51

52 Yeni işletmeye açılacak bir tesisat (Depo kuyu vs) kullanılmadan önce inşaat artıkları vs kirliliğin temizlenmesi için klorlanması gerekir. Bunun için depo su ile doldurulur ve suyun litresinde mg klor olacak şekilde klorlanır ve 12 saat beklenir. Bu süre içinde tesisattaki suyun içilmemesine ve kullanılmamasına özen gösterilmelidir.

53 Klorlamada dikkat edilecek noktalar Yeterli temas süresi sağlanmalı (30 Dakika), Yeterli klor kalıntısı sağlanmalı( ppm), Suya en az koku ve tad verecek biçimde uygulanmalı, Etkin antibakteriyel etki sağlanabilmelidir. Bunu da sudan belirli aralıklarla bakterijolojik analiz için örnek alarak kontrol ederiz. Klorlamanın kontrolü uç noktalarda bakiye klor ölçümü ile yapılmalıdır.

54 Sabit suların klorlanması Depo ya da kuyunun hacmi hesaplanır. Suyun klor gereksinimi hesaplanır.

55 Suyun klor gereksiniminin hesaplanması Bunun için; sudan 1 litre örnek alınır. Üzerine % 1 lik klor eriyiğinden 3 damla ( 1.5 mg klor) damlatılır ve 30 dakika beklenir. Suda kalan klor miktarı komparatör ile ölçülür. Ölçüm sonucunda suda serbest klor 0.2 ppm kalmış ise bu suyun klor ihtiyacı 1.5 mg / litredir. Daha sonra suyun hacminin kaç litre olduğu hesaplanır ve suya verilecek toplam klor miktarı bulunur.

56 Örneğin; 3x4x2 boyutlarındaki bir deponun suyunu klorlamak gerekiyor. Alınan 1 litre suya 1.5 mg klor (3 damla % 1 lik klor eriyiği ) eklediğimizde 30 dakika sonra kalan serbest klor miktarı 0.4 ppm olsun bu depodaki suyun klor gereksinimi 1.5 mg / litredir. 1 ton suya 1.5 gr klor gerekir. Deponon hacmi 24 ton olduğuna göre 24x1.5= 36 gram klor gerekir. 1 litre % 1lik klor eriyiği 10 gr klor içerir. Depoya 3.6 litre % 1lik klor eriyiği eklemek gerekir.

57 Sebze ve meyvelerin dezenfeksiyonu % 1 lik klor eriyiğinden damla/litre olacak şekilde damlatılır. 30 dakika-2 saat beklenir Havuz dezenfeksiyonu: ppm klor olmalıdır.

58 BAKİYE SERBEST KLOR ÖLÇÜMÜ Komparatör denilen el tipi bir test cihazı ile yapılabilir. Ortotoluidin solüsyonu, Tetrametilbenzidin solüsyonu veya N-N dietyl-1,4-phenylene diami (DPD) toz veya tabletleri kullanılır. İki tüpe su numunesi konur, 3-4 damla solüsyon damlatılır. Renk değişimi disk ile karşılaştırılır.

59 1. Su numunesi çemeden alnacaksa, suyu 2-4 dakika kuvvetlice aktnz. 2. Komperatör tüpünün temizliini kontrol ediniz. 3. Tüpü üstten 1 cm boluk kalncaya kadar su ile doldurunuz. 4. Tüpteki suya 3 damla ortotoluidin veya tetrametilbenzidin solüsyonu damlatnz. 5. Tüpün azn parmanzla kapatarak 5-6 kez çalkalaynz. 6. Komparatörünüz birden fazla kimyasal ölçmek için dizayn edilmise, klor için uygun olan renk diskini taknz.

60 7. Tüpü komperatörün yuvasna yerletiriniz. 8. Tüpteki suyun rengini komperatör diskindeki renk skalasnda bulunuz. En yakn rengi bulana kadar diski çevirmeye devam edin. 9. Diskin sol tarafnda, su örneindeki klor miktarn ppm** cinsinden gösteren rakam okuyunuz. 10. Tüpteki suyu lavaboya dökünüz. 11. Tüpü akar su ile ykayp, kurumaya braknz. 12. Malzemeyi kutusuna yerletirip kaldrnz.

61 komparatör