İkinci Ürün Karnabahar Yetiştiriciliğinde Verim ve Kalite Özelliklerinde Genotip x Çevre İnteraksiyonu Fatih MEYDAN

Transkript

1 İkinci Ürün Karnabahar Yetiştiriciliğinde Verim ve Kalite Özelliklerinde Genotip x Çevre İnteraksiyonu Fatih MEYDAN Yüksek Lisans Tezi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Prof. Dr. Naif GEBOLOĞLU 2012 Her hakkı saklıdır.

2 T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ İKİNCİ ÜRÜN KARNABAHAR YETİŞTİRİCİLİĞİNDE VERİM VE KALİTE ÖZELLİKLERİNDE GENOTİP X ÇEVRE İNTERAKSİYONU Fatih MEYDAN TOKAT 2012 Her hakkı saklıdır

3

4 TEZ BEYANI Tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçların başka bir yerden alınmadığını, kullanılan verilerde herhangi biri tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Fatih MEYDAN

5 ÖZET Y. Lisans Tezi İKİNCİ ÜRÜN KARNABAHAR YETİŞTİRİCİLİĞİNDE VERİM VE KALİTE ÖZELLİKLERİNDE GENOTİP X ÇEVRE İNTERAKSİYONU Fatih MEYDAN Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Danışman : Prof. Dr. Naif GEBOLOĞLU Tokat ili özellikle ikinci ürün olarak karnabahar yetiştiriciliğine uygun bir ekolojiye sahip olup çeşitli mikroklimalar içermektedir. Bu çalışmada farklı ekolojik koşullara sahip bölgelerde ikinci ürün karnabahar yetiştiriciliğinde verim ve kalite üzerine genotip x çevre interaksiyonunun belirlenmesi amaçlanmıştır. Çalışmada 10 karnabahar çeşidi (Akgün Fı, Boris Fı, Locris Fı, Deltiz Fı, Bonny Fı, Barcelona Fı, Memphis Fı, Melis Fı, Otis Fı ve Kernis Fı) 3 farklı lokasyonda ( Tokat Merkez İlçe, Niksar İlçesi ve Erbaa İlçesi ) denenmiştir. Tohum ekimi 20 Haziran 2011 tarihinde yapılmıştır. Fide dikimleri buğday hasadından sonra Niksar, Erbaa ve Tokat ta sırasıyla 11, 13 ve 24 Temmuz tarihlerinde yapılmıştır. Çeşitlerin performansı lokasyonlardan önemli düzeyde etkilenirken Erbaa karnabahar tarımı için en uygun lokasyon olarak belirlenmiştir. Denemede en yüksek performans sırasıyla Erbaa ( Boris Fı ve Deltiz Fı ), Niksar ( Bonny Fı ve Akgün Fı ) ve Tokat (Locris Fı ve Deltiz Fı ) lokasyonlarından elde edilmiştir. En yüksek pazarlanabilir verim Erbaa da Boris Fı (5,29 ton/da) ve Deltiz Fı (5.16 ton/da) çeşitlerinden elde edilmiştir. Dikimden hasada kadar geçen süre 87 ile 105 gün arasında değişmiş olup bu süreler arasındaki fark önemli bulunmamıştır. 2012, 48 sayfa Anahtar kelimeler: Karnabahar, lokasyon, çeşit, verim i

6 ABSTRACT Master of Science Thesis GENOTYPE X ENVIRONMENT INTERACTION ON YIELD AND QUALITY CHARACTERISTICS OF CAULIFLOWER AS A SECOND CROP Fatih MEYDAN Gaziosmanpasa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Horticultural Science Supervisor: Prof. Dr. Naif GEBOLOĞLU There are several microclimatic locations in Tokat Province, Turkey. These locations have suitable ecology for cauliflower cultivation especially as a second crop. The aim of this study is to determine interactions between genotypes and locations on yield and quality characteristics of cauliflower as a second crop in Tokat province. In this study, 10 cauliflower varieties (Akgün Fı, Boris Fı, Locris Fı, Deltiz Fı, Bonny Fı, Barcelona Fı, Memphis Fı, Melis Fı, Otis Fı and Kernis Fı) were tested in three different locations (Tokat Central District, Erbaa District and Niksar District). Seeds were sown on June 20 th, 2011 and seedlings were transplanted after the wheat harvest in Niksar, Erbaa, and Tokat on July 12 th, 13 th, and 24 th, respectively. Performance of varieties was significantly affected by locations, and Erbaa was the most suitable location for cauliflower cultivation. The highest performance was obtained from Erbaa (Boris Fı and Deltiz Fı), and Niksar (Bonny Fı and Akgün Fı), and Tokat (Locris Fı and Deltiz Fı), respectively. The highest marketable yield was obtained from Boris Fı (5.29 tons/decar) and Deltiz Fı (5.16 tons/decar) in Erbaa. Duration from planting to harvest was not significantly affected by locations and varieties ( days). 2012, 48 sayfa Key words: Cauliflower, location, variety, yield ii

7 ÖNSÖZ Bu çalışmanın Tokat ilinde sebzecilikle uğraşan, özellikle karnabahar yetiştiriciliği yapan üreticilere ve bu alanda çalışan herkese bir kaynak olmasını, ortaya çıkan sonuç ve önerilerin dikkate alınarak bundan sonraki çalışmalara katkıda bulunmasını temenni ederim. Tez çalışmamın her aşamasında bilgi, öneri, yardım ve desteğini esirgemeyen ayrıca engin fikirleriyle akademik anlamda yetişmeme ve gelişmeme katkıda bulunan danışman hocam sayın Prof. Dr. Naif GEBOLOĞLU na teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca yaz döneminde çalışmamla ilgilenen arkadaşlarım Arş. Gör. Mine AYDIN, Arş. Gör. Hakan YÜCEL, Zir. Müh. Seda YALAP, Zir. Müh. Duygu YILDIZ a ve 2011 yaz dönemi staj öğrencilerine teşekkür ederim. Hayatım boyunca beni her konuda destekleyen, her fedakârlığa katlanan ve bu başarıları elde etmemi sağlayan aileme ve arkadaşlarıma teşekkür ederim. Tez çalışmamın ülkemiz tarımına yararlı olması dileğiyle. Fatih MEYDAN Mart, 2012 iii

8 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET i ABSTRACT..... ii ÖNSÖZ iii İÇİNDEKİLER.. iv ÇİZELGE DİZİNİ. v ŞEKİLLER DİZİNİ vi 1. GİRİŞ... 1 Karnabaharın Yayılışı ve Besin Değeri Karnabaharın Morfolojik Özellikleri... 3 Karnabaharın Ekolojik İstekleri... 5 Türkiye de ve Dünya da Karnabahar Üretimi KAYNAK ÖZETLERİ Karnabaharda Verim Çalışmaları MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Yöntem Denemede Yapılan Gözlemler Dikimden Hasada Kadar Geçen Süre (gün) Bitki Boyu (cm) Yaprak Sayısı (adet/bitki) Taç Genişliği (cm) Pazarlanabilir Taç Ağırlığı (g) Pazarlanabilir Verim (ton/da) BULGULAR Tokat Lokasyonu Bulguları Niksar Lokasyonu Bulguları Erbaa Lokasyonu Bulguları Lokasyon x Genotip İnteraksiyonları Dikimden Hasada Kadar Geçen Süre (gün) Bitki Boyu (cm) Taç Genişliği (cm) Yaprak Sayısı (adet/bitki) Pazarlanabilir Taç Ağırlığı (g) Pazarlanabilir Verim (ton/da) Kolerasyon Analizi TARTIŞMA VE SONUÇ.. 42 KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ 48 iv

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa Çizelge1.1. Dünya da önemli karnabahar ve brokoli üreticisi ülkelerin üretim miktarları ve üretim alanları Çizelge 1.2. Dünya da önemli karnabahar ve brokoli üreticisi ülkelerdeki verim miktarları Çizelge 3.1. Denemede kullanılan karnabahar çeşitleri ve temin edildikleri firmalar 20 Çizelge 4.1. Tokat ta çeşitlere göre bitki boyu, taç çapı, yaprak sayısı, pazarlanabilir taç ağırlığı ve pazarlanabilir verim değerleri Çizelge 4.2. Niksar da çeşitlere göre bitki boyu, taç çapı, yaprak sayısı, pazarlanabilir taç ağırlığı ve pazarlanabilir verim değerleri... Çizelge 4.3. Erbaa da çeşitlere göre bitki boyu, taç çapı, yaprak sayısı, pazarlanabilir taç ağırlığı ve pazarlanabilir verim değerleri... Çizelge Çeşitlere ve lokasyonlara göre vegetasyon süreleri Çizelge 4.5. Bitki boyu (cm) bakımından genotip x lokasyon interaksiyonu Çizelge 4.6. Taç genişliği (cm) bakımından genotip x lokasyon interaksiyonu Çizelge 4.7. Yaprak sayısı (adet / bitki) bakımından genotip x lokasyon interaksiyonu Çizelge 4.8. Pazarlanabilir taç ağırlığı (g) bakımından genotip x lokasyon interaksiyonu. 38 Çizelge 4.9. Pazarlanabilir verim (ton/da) bakımından genotip x lokasyon interaksiyonu. Çizelge Uygulamalar ve özellikler arasındaki korelasyonlar ve önem düzeyleri v

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa Şekil 3.1. Merkez ilçede deneme alanında 2011 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen ortalama sıcaklık değerleri.. Şekil 3.2. Merkez ilçede deneme alanında 2011 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen en düşük ortalama sıcaklık değerleri Şekil 3.3. Merkez ilçede deneme alanında 2011 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen en yüksek ortalama sıcaklık değerleri Şekil 3.4. Merkez ilçede deneme alanında 2011 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen aylık ortalama yağış değerleri Şekil 3.5. Karnabaharlarda tohum ekiminden görünümler Şekil 3.6. Karnabahar fidelerinin değişik gelişme aşamalarından görünüm.. Şekil 3.7. Dikime hazır fidelerden bir görünüm Şekil 3.8. Niksar ve Merkez ilçede arazi hazırlığı ve fide dikimi Şekil 3.9. Karnabahar bitkilerinin değişik gelişme aşamaları Şekil Erbaa ilçesinde yürütülen denemede gözlemlerin yapılması Şekil Erbaa ilçesinde hasat ve ölçümlerden görünümler Şekil Niksar ilçesinde hasat ve ölçümlerden görünümler Şekil Denemede hasatlardan görünümler vi

11 1 1. GİRİŞ Serin iklim sebzelerinden karnabahar (Brassica oleraceae var. botrytis) Brassicaceae familyasının önemli türlerinden biridir. Çiçeği ve çiçek tablası yenen sebze türlerine giren karnabahar, sarımsı beyaz, beyaz ve mor renkteki çiçek tablası için yetiştirilmektedir. Mineral madde, karbonhidrat, vitamin ve fitokimyasallar açısından bakıldığında karnabahar insan beslenmesinde önemli bir yer tutmaktadır. Avrupa da önemli sebze türlerinden biri olan karnabaharın Türkiye de üretimi ve tüketimi yeni yaygınlaşmaktadır. Karnabahar yetiştiriciliğinde; son yıllarda talebin artması, pazarda diğer lahana grubu sebzelere göre daha fazla fiyatla satılması, birim alandan daha fazla gelir getirmesi nedeniyle artış görülmektedir. İstatistiklere göre Marmara, Ege, Akdeniz ve Karadeniz Bölgelerinde üretiminin yapıldığı görülmektedir. En fazla üretim alanı ve verim Marmara Bölgesindedir. Bunu Akdeniz ve sonra Ege Bölgesi izlemektedir. Karadeniz Bölgesinde karnabahar üretimi, 1980 li yıllardan itibaren başlamış ve hızla yaygınlaşmıştır (Günay, 1984). Orta Karadeniz Bölgesinde karnabahar ve brokoli üretimi, Samsun ili Bafra ilçesinde önemli bir yer tutmakta ve bunu Amasya ili izlemektedir. Tokat ta ise karnabahar yetiştiriciliği üzerine araştırmalar Ece ve arkadaşlarının 1995 yılında yaptığı çalışma ile başlamış olup, 2010 yılında 210 ton karnabahar ve brokoli üretiminin yapıldığı tahmin edilmektedir (Anonim, 2010). Karnabahar tek ürün olarak yetiştirilmesinin yanında ekolojiye bağlı olarak ikinci ürün olarak da yetiştirilebilmektedir. Tokat, ekolojik yapısı dikkate alındığında bir vejetasyon dönemi içinde 2 ürün yetiştiriciliğinin yapılabilmesi mümkündür. Yörede hububat veya patates yetiştiriciliğinden sonra yıl içinde ikinci ürün tarımına yetecek kadar vejetasyon süresi kalmaktadır. Ancak, Tokat ta sulanabilir alanlarda dahi hububat hasadından sonra araziler genellikle boş bırakılmaktadır. Bu dönemde karnabahar brokoli, baş lahana ve benzeri vegetasyon süresi kısa sebzeler yetiştirilebilmektedir. Tokat ın kendi içinde farklı mikroklimalara sahip olduğu dikkate alındığında bu mikroklimalara uygun ikinci ürün karnabahar çeşitlerinin belirlenmesi önem kazanmaktadır.

12 2 Bu çalışmada amaç; Tokat ta değişik ekolojik yapıya sahip 3 farklı lokasyonda, değişik vejetasyon sürelerine sahip karnabahar çeşitlerinin performanslarını belirlemektir. Bu amaçla Merkez ilçe ile Niksar ve Erbaa ilçelerinde ikinci ürün olarak yetiştirilecek olan karnabaharlarda ekolojiye bağlı olarak verim, kalite ve bitkisel özelliklerde meydana gelecek değişimler ve bu değişimlerin ekolojik farklılıkla ilişkileri belirlenmektedir. Karnabaharın Yayılışı ve Besin Değeri Latince Caulis (lahana) ve flower isimlerinin birleşmesiyle oluşan karnabahar (Brasicca oleracea var. Botrytis) Brassicaceae familyasının önemli türlerinden biridir. İki yıllık sebze türlerinden biri olup, ikinci yılda çiçeklerini oluşturur. Sarımtırak beyaz, beyaz ve nadiren mor renkli çiçek tablaları için yetiştirilir. Karnabaharın ana vatanı Akdeniz Bölgesi kabul edilmektedir. Buradan Atlantik kıyıları boyunca yayılmıştır. Akdeniz Bölgesinde M.Ö. 600 yıllarında insanlar tarafından tüketildiği tahmin edilmektedir (Thomson, 1976; Quiros ve Farnham, 2011). Anavatanının Akdeniz Bölgesi olduğu kabul edilen brokoli ve karnabaharın özellikle İtalya orijinli olduğu birçok araştırıcı tarafından kabul edilmektedir (Nichols, 1990). Üretimi ve dünya üzerindeki yayılma alanları dikkate alındığında karnabahar, baş lahana ile birlikte önem derecesi bakımından ilk iki sırayı paylaşmaktadır. Branca (2008), karnabahar ve brokolinin Avrupa nın geleneksel ürünleri olduğunu ve Asya ya yakın geçmişte yayıldığını belirtmektedir. Çin ve Hindistan da yılları arasında karnabahar yetiştirilen alanın % 28 artışla Çin de 363 bin ha ve Hindistan da 280 bin ha a ulaştığını belirten araştırıcı son yıllarda çeşit geliştirme çalışmalarının önem kazandığını vurgulamaktadır. Ülkemizde karnabahar haşlanarak salata şeklinde, kızartılarak, çeşitli şekillerde yemekleri yapılarak, turşu olarak ve dondurulmuş sebze olarak değerlendirilmektedir. Düşük yağ içeriği nedeniyle önemli bir diyet sebzesidir. A ve C vitaminlerinin yanı sıra, fitokimyasal bileşiklerce de zengin içeriği sayesinde insan sağlığı ve beslenmesi açısından önemli sebze türlerden biridir (Vural ve ark., 2000; Kirsh ve ark., 2007).

13 3 Karnabahar insan sağlığı açısından önemli sebze türlerinden biridir. Bitki sterollerinin serum kolesterolü düşürücü etkisi bilinmektedir. Diyet özelliği nedeniyle insan sağlığı üzerine pozitif bir etkiye sahiptir. Bitkisel kökenli tüm gıda maddelerinin bir miktar bitkisel sterolleri içerdiği bilinmektedir. Tüketimi en fazla olan 14 sebze türü üzerine yapılan bir çalışmada brokoli, bürüksel lahanası ve karnabaharın bitki sterolleri açısından en yüksek içeriğe sahip oldukları belirlenmiştir (Normen ve ark., 1999). Karnabaharın insan sağlığı üzerine etkileri ile ilgili bir diğer çalışmada, karnabaharın kolon ve prostat kanseri riskini azalttığı belirtilmektedir (Clarke ve ark., 2008). Karnabahar besin değeri açısından diğer Brassicaceae familyası sebzeleri gibi önemli bir tür olup, zengin içeriğe sahiptir. % 16,1 protein, % 16 selüloz, % 8 hemiselüloz içeriği sayesinde önemli bir protein ve selüloz kaynağıdır (Wadhwa ve Bakshi 2006). Ayrıca antioksidant bileşikler ve C vitamini bakımından oldukça zengin bir türdür (Podsedek, 2007). Karnabaharın Morfolojik Özellikleri Karnabaharda kök, bir ana kazık kök ve toprak yüzeyine yakın kısımda yoğunlaşan bol miktarda saçak kökten oluşur. Bitki bu kökleri sayesinde besin maddelerinden yararlanma etkinliği artar ve toprağa çok kuvvetli bir şekilde tutunur. Karnabaharda gövde, lahanalarla benzerlik gösterir. Gövdenin toprak içindeki cm'lik kısmı sağlam bir selülozik yapıya sahiptir ve bu kısımda yaprak meydana gelmez. Gövdenin üst kısmında ise yoğun bir yaprak oluşumu görülür. Gövde çok dallanmış çiçek demeti sapları ve çiçekler ile son bulur. Gövde kalınlığı 4-8 cm, gövde uzunluğu cm arasında değişir. Yaprakların genel özellikleri dikkate alındığında lahanaya çok benzerler. Gövde üzerinde oluşan ilk yapraklar dışa doğru gelişir. Karnabaharın tacını örten iç yapraklar ise içe doğru kıvrılır ve karnabaharın tacını dış etkenlerden korur. Karnabaharlarda taç oluşumu dönemine kadar meydana gelen yaprak sayısı erkencilikle ilişkilidir. Erkenci çeşitlerde, geççi çeşitlere oranla daha az sayıda yaprak oluşur, erkenci çeşitler taç

14 4 oluşumu dönemine kadar arasında yaprak meydana getirir (Eşiyok ve Eser, 1990). Karnabahar yaprakları genellikle dar, beyzi şekilli ve lahana yapraklarına göre uzundur. Genç yapraklar sapsızdır ve tacın dip kısmından yukarıya doğru büyürler. İç kısımdaki yapraklar daha küçüktür. Bu yapraklar sebze olarak değerlendirilen tacı güneş ışınlarından, sıcaktan ve yağışlardan korur. Ancak geççi çeşitlerin iç yapraklarında, erkenci çeşitlere göre taç kısmını örtme eğilimi daha fazladır. Yaprakların rengi koyu gri, maviye yakın yeşil olup yaprakların üzeri mum tabakası ile kaplıdır. Karnabaharda sebze olarak yenilen kısımları oluşturan taçların morfolojik yapıları tartışma konusudur. Sadık (1962), çiçekleri taç üzerindeki tanecik veya kabarcık olarak tarif etmekte, bunların işlevi olmayan çiçeklerin kalınlaşıp şekil değiştirmesiyle oluştuğunu, esas çiçeklerin ise taç üzerindeki dallardan çıktığını bildirmektedir. Aynı araştırıcı tacın kısa boğum aralarına sahip olan sürgün, dal ve brakte sisteminden oluştuğunu açıklamaktadır. Karnabaharlarda taç büyüklüğü; ekim - dikim zamanı, dikim sıklığı ve çeşit özelliğine bağlı olarak değişir. Ekim ve dikimin erken veya geç yapılması, bitkiler arası mesafenin azalması karnabaharların taç büyüklüğünü etkilemektedir (Eşiyok ve Eser, 1990; Eser ve ark., 1992). Karnabaharın taç genişliği cm, ağırlığı ise 0,250-5 kg arasında değişmektedir (Eşiyok ve Eser, 1990). Tacın rengi beyaz, kirli beyaz ve sarı tonlardadır. Hasat edilmeyen ve güneş ışınlarına maruz kalan taçlar da renk sarıya dönüşür. Sarıya dönüşmüş taçların pazar değeri azalır. Karnabaharda tacın büyüklüğü, ağırlığı ve kalitesi üzerine çeşitler yanında iklim ve yetiştirme koşullarının da etkisi büyüktür (Eşiyok, 1990). Yetiştirme dönemindeki düşük ve yüksek sıcaklıklar çiçeklenmeyi etkilemektedir. Karnabaharda çiçeklerin yapısı lahanaya çok benzer. Çiçeklerde taç yaprakların rengi açık ve koyu sarı arasında değişmektedir. Çiçekler tacın yan taraflarından çıkarlar. Orta kısımdan genellikle çiçek sapı gelişimi olmaz. Ana çiçek sapı dallanmış cm boyundadır. Çiçeklenme süresi yaklaşık 3 haftadır. Sıcaklığın düşmesi ile bu süre uzar yükselmesi ile kısalır. Karnabaharlarda sıkı taçlı bitkilerin çiçeklenmesi daha geç ve uzun süre devam etmektedir (Nieuwhof, 1969).

15 5 Karnabaharda çiçek tablası, çiçeklenme öncesi yapı olarak tanımlanır ve vejetatif generatif gelişmenin karakteristiklerini yansıtır. Bitkilerin büyüme ucu kısmında kısa çiçek sapları üzerinde çok sayıda çiçek tomurcuğundan oluşur. Çiçek tablası hasada geldiğinde, hasat edilmezse taç üzerinde nekrotik lekeler ve çürümeler görülür. Çiçek tomurcuklarının genişlemesiyle oluşan çiçek tablası genellikle bitkinin cm yukarısında oluşur (Wien ve Wurr, 1997; Sadık, 1962). Karnabahar ürün rotasyonunda önemli türlerden biridir. Karnabahar atıkları azot bakımından zengin olup, toprağa bırakılan karnabahar atıkları toprağın besin elementi içeriğini arttırmaktadır. İngiltere de karnabahar birçok bitki ile rotasyonlu olarak yetiştirilmektedir (Akkal-Corfini ve ark., 2010). Karnabaharın Ekolojik İstekleri Karnabahar iklim istekleri bakımından kışlık sebzeler arasında yer almaktadır. Ancak karnabahar yetiştiriciliğinde sıcaklığın önemi çok fazladır. Karnabahar bitkisi nötr gün bitkisi olarak kabul edilir. Karnabaharda verim ve taç kalitesinin yanı sıra bitki gelişimini de etkileyen birçok faktör vardır. Bu faktörler arasında ekolojik koşullar en önemlilerinden biridir. Vejetatif gelişme dönemindeki yüksek sıcaklık koşulları, bitkinin su ihtiyacı özellikle taç formasyonu devresinde karnabaharın verimini ve kalitesini önemli derecede etkiler. Bu faktörler içerisinde en önemlisi sıcaklıktır. Karnabahar ılıman iklim sebzesi olup yüksek sıcaklıklara karşı negatif reaksiyon gösterir. Eğer bu yüksek sıcaklıklar çiçek tablasının oluşum döneminde gerçekleşirse generatif gelişme gecikir ve verim düşer. Bu nedenle karnabahar yetiştiriciliğinde yetiştiriciliği yapılan dönemin iyi seçilmesi gerekir. Bununla beraber yetiştiricilikte kullanılacak çeşidin seçimi de önemli bir faktördür (Liptay, 1981; Hadley ve Pearson, 1998). Karnabahar bitkisi özellikle taç oluşumu döneminde topraktaki suyun fazla olmasını ister. Hem pazar olgunluğuna gelmiş taçlar hem de çiçeklenme dönemindeki karnabahar bitkileri fazla yağış ve rüzgârlı havalardan hoşlanmazlar. Hasat, vejetasyon dönemindeki sıcaklıklara bağlıdır. Sıcaklığın 20 C'nin üzerine çıkması taçların

16 6 kalitesini bozar. Taçların oluşması için optimum sıcaklığın C civarında olması gerekir C arasındaki sıcaklıklarda da taç oluşabilmektedir (Nieuwhof, 1969). Karnabaharda taç oluştuktan sonra sıcaklık yükselirse bitkilerde vejetatif gelişme hızlanır. Bu durumda çiçek saplarının üzerindeki brakteler hızla büyür ve tacın lopları arasından yapraklar çıkar ve pazar değeri olmayan yapraklı taçlar oluşur. Sonbahar ve kış dönemi dikimlerinde sıcaklığın 0 C'nin altına düşmesi ile bitkilerde büyüme ucu zarar görür ve bitkiler sadece yaprak meydana getirirler. Bunun yanında fideler birkaç yapraklı iken sıcaklık düşerse bitkilerin büyüme ucu kaybolur. Bu bitkilere kör bitki adı verilmektedir. Kör bitkilerin yaprakları karbonhidrat depolanması nedeniyle normal yapraklardan daha kalın ve sert yapılı olurlar. Hasat dönemine gelmiş bitkiler, fidelere göre düşük sıcaklıklara karşı daha duyarlıdır. Taçlar pazar olgunluğu dönemine geldiğinde sıcaklığın 0 C'nin altına düşmesi taç yüzeyinde havlı bir yapının oluşmasına neden olur. Düşük sıcaklığın devam etmesi halinde taçlarda morlaşma meydana gelmekte ve bu taçların pazar değeri düşmektedir (Vural ve ark., 2000). Karnabaharda taç oluşumunda sıcaklık birinci derecede etkili faktörlerdendir. Sıcaklığın karnabahardaki en önemli etkisi vernalizasyonla alakalıdır. Araştırıcılar çeşitlere bağlı olarak değişmekle beraber genellikle en iyi vernalizasyon sıcaklığının 7 12 o C arasında olduğunu belirtmektedirler. Taç oluşumu ve gelişimi için, yine çeşitlerin genetik yapısına bağlı olarak sıcaklık isteği o C arasında değişmektedir (Wien ve Wurr, 1997; Wurr ve ark., 1993). Karnabaharın tropikal iklimden, karasal iklime kadar çok farklı ekolojilerde yetiştirilebilen ve adaptasyon yeteneği yüksek çeşitleri mevcuttur. Karnabaharlar normalde tropikal bölgelerde 25 o C de yaklaşık 40 dolayında yaprak oluşturduktan sonra çiçek tablası oluştururlar (Wiebe, 1975). Karnabaharda sıcaklığın yanı sıra çeşidin genotipik özellikleri de vejetasyon süresi üzerine etkilidir. Geççi bir çeşit, erkenci bir çeşide göre genellikle 2 hafta daha geç hasada gelir. Bu fark geççi çeşitlerde yaprak oluşum hızının daha düşük olmasından kaynaklanmaktadır. Yine yüksek sıcaklıklar geççi çeşitlerde, daha fazla yaprak

17 7 oluşumunu teşvik ettiğinden, tacın hasada gelmesini geciktirmektedir (Wien ve Wurr, 1997; Booij, 1987). Karnabaharda verimlilik üzerine en önemli faktör sıcaklıktır. Sıcaklığın yanında su ve gübre gereksinimi, yüksek sebzelerden biridir (Wurr ve ark., 1995; Nonnecke, 1989). Bu nedenle sıcak dönemde yapılan karnabahar yetiştiriciliğinde sıcaklık ve nem kontrolü önem kazanmaktadır. Optimum sıcaklık ve nem koşullarında pazarlanabilir verim ton/ha değişebilmektedir (Lorenz ve Maynard, 1980; Default ve Waters, 1985). Karnabaharda ışık, vernalizasyon döneminde sıcaklık kadar önemli bir faktör değildir. Ancak gece sıcaklıkları 12 o C den 22 o C ye çıkarsa ve bu dönemde ışık intensitesi düşük olursa; bu durumun taç oluşumunu geciktirdiği ve yaprak sayısını arttırdığı belirtilmektedir (Wien ve Wurr, 1997). Karnabahar bitkisi toprak istekleri bakımından seçici değildir, derin kumlu - tınlı topraklarda başarılı bir şekilde yetiştirilebilir. Ağır bünyeli topraklarda özellikle kış dönemi yetiştiriciliğinde yağışlar nedeniyle oluşan suyun iyi bir şekilde drene edilmesi gereklidir. Kuraklığa hassas olduğu için hafif bünyeli topraklarda yetiştiricilik yapılmamalıdır. Aksi takdirde sıcaklığın yükselmesi halinde dağınık yapılı taçlar meydana gelir. Karnabahar bitkilerinin gelişmesi için optimum ph değeri 5,5 6,5 arasında olmalıdır. Toprak yorgunluğu meydana gelmesi nedeniyle aynı toprakta üst üste karnabahar yetiştiriciliği yapılmamalıdır. Karnabahar mutlaka farklı familyaların sebzeleri ile münavebeye alınmalıdır (Vural ve ark., 2000). Dünya üzerinde yetiştiriciliği yapılan türlere bağlı olarak, karnabaharda 4 ana grup söz konusudur (Crisp, 1982). Bunlar; 1. İtalyan Karnabaharı: Tek yıllık ve 2 yıllık olabilmektedir. Genellikle beyaz taç oluşturmakla beraber, yeşil, mor, kahverengi ve sarı taç oluşturan çeşitleri de mevcuttur. 2. Kuzeybatı Avrupa Karnabaharı: 2 yıllıktır. Avrupa da kış ve erken ilkbaharda hasadı yapılır. 19. yy da Fransa da yetiştirilmiştir. 3. Kuzey Avrupa Karnabaharı: Avrupa ve Amerika da yaz ve sonbahar dönemlerinde kullanılan tek yıllık bitkidir. Almanya da 18. yy da geliştirilmiştir.

18 8 4. Asya Karnabaharı: Çin ve Hindistan da kullanılan tropikal karnabahar tipidir. Hindistan da 19. yy da geliştirilmiştir. Yukarıdaki 4 ana gruba dahil karnabahardan da anlaşıldığı gibi karnabaharın dünya üzerinde farklı ekolojilerde yetiştiriciliği yapılabilmektedir. Türkiye de ve Dünya da Karnabahar Üretimi Ülkemizde sonbahar ve kış döneminde yetiştiriciliği yapılmakta ve sebze olarak tüketilmektedir. Kışın sert geçtiği bölgelerde, kış aylarında karnabaharın, sebze olarak değerlendirilen kısımları zarar gördüğü için yetiştiriciliği yapılmamaktadır (Günay, 1984). Gelişmiş ülkelerde karnabaharın üretimi ve tüketimi çok yaygındır. Son yıllarda ülkemizde de bu sebzenin üretimi ve tüketimi artmaktadır. Türkiye de yetiştiriciliği yapılan karnabahar çeşitleri genellikle beyaz renkli taç oluşturan tiplerin kontrolü altındadır. Bununla beraber az miktarda da olsa mor renkli karnabahar yetiştirilmektedir. Son yıllarda ise piramit karnabahar çeşitleri pazarda yer bulmaya başlamıştır. Ülkemizde bölgelere göre farklı vejetasyon sürelerine sahip çeşitler ilkbahar, yaz, sonbahar ve kış dönemlerinde yetiştirilebilmektedir. Karnabaharın sebze olarak değerlendirilen kısımlarına baş, taç, çiçek ve çiçek salkımı gibi isimler verilmektedir (Sadık, 1962). Bunlardan taç terimi karnabahar için en uygun ifade şeklidir. Çünkü baş terimi daha çok lahana ve salatalar için kullanılır. Karnabaharda taç bitkinin büyüme konisi olan uç kısmının dallanması ile ortaya çıkmaktadır. Tacın oluşması ile yaprak oluşumu durmakta, sadece brakteler ve daha önce gelişmiş olan tacın çevresindeki yapraklar büyümelerine devam etmektedir. Dünya karnabahar üretimi, brokoli ile birlikte yaklaşık ha alanda 18,1 milyon ton dolayında olup, bu rakam Avrupa da 135,5 bin ha alanda 2,36 milyon ton dolayındadır. Dünya da önemli üretici ülkeler arasında Çin 7,5 milyon ton, Hindistan ise 5,98 milyon ton ile ilk iki sırada yer almaktadırlar. Özellikle Avrupa ülkelerinde önemli sebze türlerinden biri olan karnabaharın Türkiye de üretimi ve tüketimi yeni yeni yaygınlaşmaktadır. Brokoli ile birlikte karnabaharın Türkiye deki üretimi 8 bin ha

19 9 alanda 158 bin ton dolayındadır. Oysa bu rakam İtalya da 511 bin ton, İspanya da 427 bin ton, Fransa da 370 bin ton ve Pakistan da 313 bin ton dolayındadır (Anonim, 2010). Dünya da önemli karnabahar ve brokoli üreticisi ülkelerin üretim miktarları ve üretim alanları Çizelge 1.1 de ve birim alandan elde ettikleri verimleri Çizelge 1.2 de verilmiştir. Çizelge 1.1. Dünya da önemli karnabahar ve brokoli üreticisi ülkelerin üretim miktarları ve üretim alanları (Anonim, 2010) Ülkeler Üretim (ton) Alan (ha) Çin Hindistan İtalya İspanya Fransa Pakistan ABD Polonya İngiltere Bangladeş Türkiye Japonya Almanya Mısır Endonezya Diğer Dünya

20 10 Abak ve arkadaşları (2010), Türkiye de birçok sebze türünün üretiminde yılları arasında önemli artışlar meydana gelirken bu türlerin bir kısmında 2000 yılından sonra önemli artışlar sağlanamadığını, bununla beraber karnabahar ve brokolininde içinde bulunduğu bir grup sebze türünün üretiminde ise 2000 yılından sonra önemli artışlar sağlandığını, karnabahar ve brokolide bu artışın % 50 olduğunu belirtmektedirler. Araştırıcılar karnabahar ve brokoli üretiminin 2000 yılında 90 bin ton iken 2007 yılında 135 bin ton olduğunu ifade etmektedirler. Çizelge 1.2. Dünya da önemli karnabahar ve brokoli üreticisi ülkelerdeki verim miktarları (Anonim, 2010) Ülkeler Verim (ton/ha) Mısır 27,08 Pakistan 24,80 İtalya 23,92 Almanya 23,20 Meksika 20,04 Türkiye 19,82 ABD 19,36 Çin 19,32 Hindistan 19,01 İspanya 17,62 Polonya 16,12 Fransa 14,23 İngiltere 11,41 Japonya 10,81 Bangladeş 9,59 Dünya 17,07

21 11 2. KAYNAK ÖZETLERİ 2.1. Karnabaharda Verim Çalışmaları Kelley ve Bertrand (2007), 14 ticari karnabahar çeşidini karşılaştırdıkları çalışmada ortalama baş çapının 12,09 cm ile 13,15 cm; ortalama baş ağırlığının 189,95 g ile 413,91 g arasında değiştiğini belirtmektedir. Pradeepkumar ve ark. (2002), tropikal ekolojide Hindistan da Ekim, Şubat ayları arasında yürüttükleri karnabahar çeşit denemelerinde ekim zamanlarına bağlı olarak dikimden olgunlaşmaya kadar geçen sürenin 68,9 78,6 gün ve yaprak sayısının 13,83 ile 21,75 arasında değiştiğini, olgunlaşmaya kadar geçen sürenin çeşide ve ekim zamanına bağlı olarak değiştiğini belirtmektedirler. Araştırıcılara göre yine çeşitlere ve ekim zamanlarına bağlı olarak taç ağırlıklarının 75,0 g 450,50 g verimin ise 0,42 ton/ha ile 11,29 ton/ha değiştiğini, çeşitler ve ekim zamanları arasındaki farklılıkların önemli olduğunu belirtmektedirler. Ara ve ark. (2009), karnabaharda farklı çeşitlerin, ekim zamanlarının verim ve bitki özellikleri üzerine etkisini araştırdıkları çalışmada, ekim zamanlarına ve çeşitlerine bağlı olarak verim ve bitkisel özelliklerden önemli farklılıklar oluştuğunu, ancak taç genişliğinde bir farklılık olmadığını belirtmektedirler. Araştırıcılara göre bitki boyunun 45,59 53,23 cm, yaprak sayısının 14,72 19,53 yaprak/bitki, pazarlanabilir baş ağırlığının 235,40 419,61 g, taç genişliğinin 8,33 12,14 cm ve verimin 9,80 17,48 ton/ha arasında değiştiğini belirtmektedirler. Apahidean ve ark. (2010), açık alanda karnabahar yetiştiriciliğinde farklı bitki sıklıkları ve çeşitlerin verim ve bitkisel özelliklere etkisini araştırdıkları çalışmada çeşitlere ve dikim sıklıklarına bağlı olarak yaprak sayısının adet, bitki boyunun 35,0 40,5 cm ve baş çapının 13,0 21,0 cm ve verimin 41,40 ton/ha 63,53 ton/ha arasında değiştiğini bildirmektedirler.

22 12 Cebula ve ark. (2005), 2002 ve 2004 yılları arasında 3 yıl süre ile karnabaharda 2 farklı yetiştirme zamanı ve farklı vejetasyon süresine sahip çeşitlerle yürüttükleri çalışmada dikimden hasada kadar geçen sürenin çeşitlere, yıllara ve yetiştirme zamanlarına bağlı olarak 64 ile 126 gün arasında değiştiğini, çeşitler arasındaki verim farkının önemli düzeyde değiştiğini, yetiştirme dönemindeki sıcaklıkların yetiştiricilik üzerine önemli düzeyde etkili olduğunu belirlemişlerdir (Wurr ve ark., 1990; Cebula ve Kalisz, 1997; Fernandez ve ark., 2003). Nathoo (2003), karnabaharda yazlık çeşitler ile yerel kışlık çeşidi karşılaştırdığı çalışmada ortalama taç ağırlığının gram arasında ve pazarlanabilir verimin ise 5,25-10,7 ton/ha arasında değiştiğini, çeşitler arasındaki farklılıkların önemli olduğunu ve yazlık çeşitlerin kışlık yerel çeşide göre daha yüksek verime sahip olduğunu belirtmektedir. Araştırıcı 2 faklı lokasyonda yürüttüğü çalışmada lokasyonlar arasında da önemli farklılıklar olduğunu ifade etmektedir. Vural ve ark. (2000), Yoldaş ve Eşiyok (2004), yaptıkları çalışmalarda 250 kg/ha N (Amonyum nitrat), 100 kg/ha P 2 O 5 (TSP) ve 300 kg/ha K 2 O (Potasyum sülfat) kullandıklarını ve bu gübreleri fertigasyon yöntemiyle verdiklerini söylemektedirler. Fosfor ve potasyumun tamamını dikimden önce, azotlu gübrenin 1/3 ü dikimde, 1/3 ü dikimden 20 gün sonra ve kalan 1/3 ü ise ikinci uygulamadan 20 gün sonra verdiklerini belirtmektedirler. Vazquez ve ark. (2008), plastik malçlama ve azot dozlarının karnabahar ürünün verimi üzerine yaptıkları çalışmada plastik malçlama ile toprak bariyeri açısından karnahabarın gelişmesinde etkili olmamıştır. Yoldaş ve ark. (2008), 0, 150, 300, 450, and 600 kg N ha 1 azot dozları uygulamasının brokolinin verimi üzerine etkilerini incelemişler. Azot uygulamalarıyla brokoli bitkisinin taç ağırlığı ve ikinci taç ağırlığında artışların olduğunu bildirmişlerdir. Hasat sonu itibariyle en fazla artış 450 kg N ha 1 uygulamasından elde etmişlerdir, bitkinin potasyum, kalsiyum, magnezyum, demir, çinko içerikleri artarken fosfor, bakır, mangan, bor ve sodyum içeriklerinde düşüşler görülmüştür.

23 13 Bjelic ve ark. (2005), karnabahar üretiminde yem verimi üzerine N dozlarını (80, 120 ve 160 kg/ha) etkisini araştırmışlar. Artan azot dozlarının yem verimini (kök ve yaprak) artırdığını tespit etmişlerdir. Eser ve ark. (1987), erkenci karnabaharlarda (Brassica oleracea L. var. botrytis ) gelişme, ürün oluşumu ve besin maddeleri alınımı üzerine yaptıkları çalışmada dekara 20 kg N, 10 kg P 2 O 5, 20 kg K 2 O uyguladıklarını belirtmektedirler. Crisp ve Kesavan (1978), karnabaharda genotip x lokasyon interaksiyonunu inceledikleri çalışmalarında verim ve diğer bitkilsel özellikler bakımından interaksiyonun önemli olduğunu ve etkileşimin ağırlıklı olarak çeşitlerin adaptasyon yeteneklerinin farklılığından kaynaklandığını belirtmektedirler. Sağlam ve ark., (1995) ve 1994 yıllarında yaptıkları çalışmada Tokat ta 14 farklı karnabahar çeşidinin 4 farklı ekim zamanındaki (20 mayıs, 10 haziran, 30 haziran, 20 temmuz ) etkilerini belirlemeyi amaçlamışlardır. Çalışmada tüm ekim dönemlerinde en yüksek verimi Solid Snow Fı çeşidinden elde edilmiştir. Ekim dönemleri içerisinde ise 30 haziran ekim dönemi verim açısından daha uygun bulunmuştur. Ortalama taç genişliği ve ortalama taç ağırlığı değerlerinde ekim zamanlarına göre çeşitlerin farklı sıralarda yer almaları çeşitlerin ekim zamanlarına göre performanslarının değiştiğini göstermektedir. Eşiyok ve ark. (2003), İzmir de 6 hibrit çeşit, 1 standart çeşit ve 3 ıslah tipi olmak üzere toplam 10 karnabahar çeşidinde yürüttükleri çalışmada verim, kalite ve bitkisel özellikleri araştırmışlardır. Araştırıcılar ortalama yaprak sayısının 32,6-62,9 adet arasında değiştiğini, Barcelona ve Memphis çeşitlerinde ise yaprak sayılarının sırasıyla 33,7 ve 32,6 olduğunu, gövde boyunun 18,9-24,9 cm arasında değiştiğini ve Barcelona ve Memphis çeşitlerinde gövde uzunluğunun sırasıyla 19,1 ve 19,0 cm olduğunu ve taç çapının 16,2-18,8 cm arasında değiştiğini ve Barcelona ve Memphis çeşitlerinde ise sırasıyla 18,8 ve 16,4 cm olduğunu belirtmektedirler. Araştırıcılar yaprak sayısı ve gövde uzunluğu bakımından çeşitler arasındaki farklılıkların önemli olduğunu, taç çapı bakımından ise farkın önemli çıkmadığını belirtmektedirler. Araştırıcılara göre ortalama taç ağırlığının gram arasında değiştiği, Barcelona ve Memphis çeşitlerinde ise sırasıyla 1858 ve 1254 gram olduğu, verimin 2,01-4,65 ton/da arasında değiştiği ve

24 14 Barcelona ve Memphis çeşitlerinde ise sırasıyla 4,65 ve 3,14 ton/da olarak gerçekleştiği ifade edilmektedir. Araştırıcılar ortalama taç ağırlığı ve pazarlanabilir verim bakımından çeşitler arasındaki farklılıkların önemli çıktığını belirtmektedirler.

25 15 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Materyal Çalışma 2011 yılı Temmuz - Aralık ayları arasında Tokat Merkez ilçe, Niksar ilçesi ve Erbaa ilçesi olmak üzere 3 lokasyonda; Merkez ilçe denemesi Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü deneme alanında, Niksar ilçesindeki deneme Yolkonak Beldesi nde üretici arazisinde ve Erbaa ilçesindeki deneme ise Değirmenli Beldesi nde üretici arazisinde yürütülmüştür. Tokat ili Orta Karadeniz bölgesinde, Karadeniz Bölgesi ile İç Anadolu Bölgesi arasında geçit iklimine sahip olup, 39 o 51', 40 o 55' kuzey enlemleri ile 35 o 27', 37 o 39' doğu boylamları arasında yer almaktadır. İl merkezi 610 m rakıma sahiptir, ancak Niksar ilçesinde 350 m, Erbaa ilçesinde ise rakım 150 m ye kadar düşmektedir. Tokat ilinin Kuzeyinde Samsun, Kuzeydoğusunda Ordu, Güney ve Güneydoğusunda Sivas, Güneybatısında Yozgat ve Batısında Amasya illeri vardır. İlin yüzölçümü 9958 km 2 dir. Türkiye topraklarının % 1,3'ünü kaplar. Çalışmanın yürütüldüğü Erbaa ve Niksar ilçelerine ait 2011 yılı meteorolojik verileri bulunamadığı için 2011 yılında Merkez ilçede gerçekleşen meteorolojik değerler baz alınmıştır. Bununla beraber Erbaa ve Niksar ilçeleri Merkez ilçeye göre daha düşük rakıma sahip olup, bu ilçelerin ve özellikle de Erbaa ilçesinin sıcaklık toplamı Merkez ilçeden daha yüksek seyretmektedir yılında da durum bu şekilde gözlenmiştir. Denemenin yürütüldüğü Merkez ilçe baz alınarak 2011 yılı ve uzun yıllar aylık ortalama sıcaklık değerleri Şekil 3.1 de, aylık en düşük sıcaklık değerleri Şekil 3.2 de, aylık en yüksek sıcaklık değerleri Şekil 3.3 te ve aylık ortalama yağış değerleri Şekil 3.4 te karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Denemenin yürütüldüğü 2011 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen ortalama meteorolojik değerleri incelendiğinde aylık ortalama sıcaklık seyri bakımından 2011 yılı ile uzun yıllar ortalaması arasında çok küçük artış ve azalışlar dışında önemli bir farklılık görülmemektedir.

26 yılında gerçekleşen en yüksek sıcaklık değerleri ile uzun yıllar ortalaması olarak gerçekleşen en yüksek sıcaklık değerleri incelendiğinde Ocak ayından Kasım ayına kadar ki periyotta 2011 yılının uzun yıllar ortalamalarına göre yüksek sıcaklık bakımından 10 0 C lik bir artış olmuştur yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen en düşük sıcaklıklar incelendiğinde Ocak-Kasım ayları arasında gerçekleşen en düşük sıcaklıklar arasında C düzeylerinde farklılıklar görülmektedir yılında gerçekleşen düşük sıcaklıklar, uzun yıllar ortalamalarına göre daha düşük gerçekleşmiştir. Denemenin yürütüldüğü Merkez ilçedeki aylara göre yağış değerleri ile uzun yıllar ortalamalarında gerçekleşen yağış değerleri karşılaştırıldığında özellikle Mart ayından Eylül ayına kadar ki dönem 2011 yılında daha fazla yağış gerçekleştiği görülmektedir. Şekil 3.1. Merkez ilçede deneme alanında 2011 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen ortalama sıcaklık değerleri (Anonim, 2011 a ve b).

27 17 Şekil 3.2. Merkez ilçede deneme alanında 2011 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen en düşük ortalama sıcaklık değerleri (Anonim, 2011 a ve b). Şekil 3.3. Merkez ilçede deneme alanında 2011 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen en yüksek ortalama sıcaklık değerleri (Anonim, 2011 a ve b).

28 18 Şekil 3.4. Merkez ilçede deneme alanında 2011 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen aylık ortalama yağış değerleri (Anonim, 2011 a ve b). Şekil 3.5. Karnabaharlarda tohum ekiminden görünümler

29 19 Şekil 3.6. Karnabahar fidelerinin değişik gelişme aşamalarından görünüm Çalışmada deneme alanı topraklarının besin içerikleri dikkate alınarak gübreleme yapılmıştır. Karnabahar bitkisi topraktan 20 kg/da N, 10 kg/da P 2 O 5 ve 20 kg/da K 2 O kaldırmıştır. Topraktaki eksik besin elementleri farklı formattaki gübreler karıştırılarak verilmiştir. ilk gübrelemede Potasyum Sülfat, ikinci ve üçüncü gübrelemede Potasyum Nitrat kullanılmıştır. Gübreler fertigasyon yöntemiyle verilmiştir. Fosforun tamamı, azot ve potasyumun 1/3 ü dikim sonrası can suyu ile birlikte verilmiştir. Azot ve potasyumun 1/3 ü dikimden 20 gün sonra, 1/3 ü ikinci uygulamadan 20 gün sonra verilmiştir. Denemede bitkisel materyal olarak beyaz renkli taç oluşturan karnabahar çeşitleri kullanılmıştır. Denemede kullanılan 10 karnabahar çeşidinin isimleri ve temin edildikleri firmalar Çizelge 3.1 de verilmiştir.

30 20 Çizelge 3.1. Denemede kullanılan karnabahar çeşitleri ve temin edildikleri firmalar Çeşit Firma adı Çeşit Firma adı Akgün Fı Genta Genel Tar. Ür. Paz. A.Ş. Memphis Fı Anadolu Tohum Üretim ve Pazarlama A.Ş. Melis Fı Anadolu Tohum Üretim ve Pazarlama A.Ş. Kernis Fı Anadolu Tohum Üretim ve Pazarlama A.Ş. Boris Fı Anadolu Tohum Üretim ve Pazarlama A.Ş. Deltiz Fı Anadolu Tohum Üretim ve Pazarlama A.Ş. Locris Fı Anadolu Tohum Üretim ve Pazarlama A.Ş. Bonny Fı İstanbul Tohumculuk Tarım San Ve Tic. Ltd. Şti. Otis Fı Anadolu Tohum Üretim ve Pazarlama A.Ş.. Barcelona Fı Multi Tarım Ticaret Ltd. Şti. Denemede kullanılan çeşitlere ait özellikler aşağıda verilmiştir. Barcelona Fı Çeşidi Akgün Fı Çeşidi Bonny F1 Çeşidi Locris Fı Çeşidi Melis Fı Çeşidi Otis Fı Çeşidi Memphis Fı Çeşidi Deltiz Fı Çeşidi : Kar beyazı renkli, günlük, erkenci, sıkı başlı, kaliteli sofralık, ihracata uygun bir çeşittir (Anonim, 2012 c). : Baş yapısı sıkı, günlük, beyaz renkli, kaliteli bir çeşittir (Anonim, 2012 e). : Baş yapısı düzgün ve sıkı, günlük, kar beyazı renkli, tam örtücü, bitki yüksekliği 67 cm olan bir çeşittir (Anonim, 2012 f). : Sıkı başlı, beyaz renkli, günlük, yuvarlak, düzgün, kaliteli taç oluşturan bir çeşittir (Anonim, 2012 c). : Kaliteli, günlük, beyaz renkli, sıkı başlı bir çeşittir (Anonim, 2012 f). : Beyaz renkli, günlük bir çeşittir (Anonim, 2012 f). : Beyaz renkli, sıkı başlı, günlük, yuvarlak, düzgün ve kaliteli taç oluşturan bir çeşittir (Anonim, 2012 d). : Erkenci, beyaz renkli, sıkı başlı, iri, güçlü habitus, sofralık tarlada yetiştiricilik için önerilen bir çeşittir (Anonim, 2012 f).

31 21 Kernis Fı Çeşidi Boris Fı Çeşidi : Sıkı başlı, beyaz renkli, kışın yetiştirildiğinde günlük vegetasyon süresi isteyen, yaprakları tacı örten bir çeşittir (Anonim, 2012 e). :Sofralık, günlük, kaliteli, tarlada yetiştiricilik için önerilen bir çeşittir (Anonim, 2012 d). Şekil 3.7. Dikime hazır fidelerden bir görünüm

32 22 Şekil 3.8. Niksar ve Merkez ilçede arazi hazırlığı ve fide dikimi

33 Yöntem Denemede karnabahar fidelerinin tohumları 20 Haziran 2011 tarihinde ekilmiştir. Fidelerin yetiştirilmesinde yetiştirme ortamı olarak torf ve 100 lük fide kapları kullanılmıştır. Fideler 4-5 gerçek yapraklı olduklarında 12 Temmuz 2011 tarihinde Niksar daki parsellere, 13 Temmuz 2011 tarihinde Erbaa daki parsellere, 24 Temmuz 2011 tarihinde Tokat taki parsellere dikilmiştir. Şekil 3.9. Karnabahar bitkilerinin değişik gelişme aşamaları

34 24 Denemenin yürütüldüğü Tokat Merkez, Niksar ve Erbaa ilçelerindeki arazilerde 2010 yılında buğday yetiştirilmiş ve buğday hasatları 2011 yılının Temmuz ayı içerisinde yapılmıştır. Buğday sapları araziden uzaklaştırıldıktan sonra tarlada kalan anız için herhangi bir işlem yapılmadan deneme alanlarına damlama sulama sistemleri kurulmuş deneme alanları dikime hazır hale getirilmiştir. Denemede her üç lokasyonda da sıra arası mesafeler 100 cm, sıra üzeri mesafeler ise 50 cm alınmıştır. Denemede 3 farklı lokasyon ve 10 karnabahar çeşidi kullanılmıştır. Çalışma, denemenin yapıldığı Tokat Merkez, Niksar ve Erbaa ilçelerindeki arazilerde deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Buna göre her lokasyondaki araziler 3 tekerrüre ayrılmış ve her tekerrür 10 parsele bölünmüştür. Bu bölünmüş olan parsellere deneme desenine göre çeşitler tesadüfi olarak yerleştirilmiştir. Böylece çalışmada her lokasyonda 30 parsel olmak üzere toplam 90 parsel kullanılmıştır. Dikim 10 metre uzunluğundaki parsellere yapılmıştır. Her parsele 20 bitki dikilmiş ve can suyu verilmiştir. Kenar tesiri etkisinde kalmayan 10 bitki üzerinde gözlemler yapılmıştır. Sulamalarda topraktaki nem seviyesi dikkate alınarak haftada bir, çok sıcak günlerde ise haftada 2 veya 3 kere tarla kapasitesine gelene kadar sulama yapılmıştır. Denemede verilerin değerlendirilmesinde ve varyans analizlerinde (ANOVA) SPSS (Version 12.00; SPSS, Chicago, IL, USA) istatistik yazılım programı kullanılmıştır. Ortalamaların karşılaştırması Duncan testine göre P 0,05 düzeyinde yapılmıştır.

35 25 Şekil Erbaa ilçesinde yürütülen denemede gözlemlerin yapılması 3.3. Denemede Yapılan Gözlemler Dikimden Hasada Kadar Geçen Süre (gün) Denemede fide dikim tarihinden itibaren her parselde ilk hasadının yapıldığı tarihe kadar geçen süreler gün olarak hesaplanmış ve kaydedilmiştir Bitki Boyu (cm) Hasada gelen bitkilerde hasattan önce bitkilerin boyu toprak seviyesinden tacın uç noktasına kadar ki uzunlukları ölçülmüş ve kaydedilmiştir.

36 26 Şekil Erbaa ilçesinde hasat ve ölçümlerden görünümler

37 27 Şekil Niksar ilçesinde hasat ve ölçümlerden görünümler Yaprak Sayısı (adet/bitki) Hasat döneminde her parselde 10 bitki üzerinde taçlar hasat edildikten sonra bitki üzerindeki yapraklar sayılmış ve bitkideki yaprak sayısı belirlenmiştir Taç Genişliği (cm) Hasat döneminde her parselde 10 bitkiden taçlar hasat edildikten sonra taç genişlikleri bir cetvel yardımıyla ölçülmüş ve kaydedilmiştir.

38 Pazarlanabilir Taç Ağırlığı (g) Ana sürgün üzerinde hasat edilen taçlar muamelelere göre ayrı ayrı tartılarak ortalama taç ağırlıkları belirlenmiştir Pazarlanabilir Verim (ton/da) Denemede her parselde hasat edilen 10 adet pazarlanabilir taçların ağırlıkları belirlenmiş ve hektara ton olarak hesaplanarak pazarlanabilir taç verimi elde edilmiştir. Şekil Denemede hasatlardan görünümler

39 29 4. BULGULAR Tokat Merkez ilçedeki lokasyonda 10 karnabahar çeşidinin sadece 6 sından verim alınabilmiştir. Diğer çeşitler taç oluşturmamıştır. Tokat ın Niksar ilçesindeki lokasyonda 10 karnabahar çeşidinin 7 sinden verim alınabilmiştir. Tokat ın Erbaa ilçesindeki lokasyonda ise bütün çeşitlerden verim alınabilmiştir. Denemede ilk hasatlar Niksar ve Erbaa ilçelerinde 11 Ekim 2011 tarihinde, Merkez ilçede ise 19 Ekim 2011 tarihinde yapılmıştır. Hasatlar, Niksar ve Erbaa ilçelerinde 25 Ekim 2011 tarihinde, Merkez ilçede ise 10 Kasım 2011 tarihinde tamamlanmıştır. Hasatlar 3 farklı zamanda yapılarak tamamlanmıştır. Hasatlarda taçlar çeşide has renk ve iriliği aldığında hasat yapılmıştır. Hasatta taç üzerinde tacı örtecek şekilde 3 veya 4 yaprak bırakılarak hasatlar yapılmıştır Tokat Lokasyonu Bulguları Tokat Merkez ilçede yapılan çalışmada karnabahar çeşitlerine bağlı olarak bitki boyları 17,40 cm ile 21,97 cm arasında gerçekleşmiştir. Bitki boyu Locris Fı çeşidinde en yüksek, Deltiz Fı çeşidinde ise en düşük bulunmuştur. Tokat ta yürütülen bu çalışmada bitki boyu bakımından çeşitler arasında farklılıklar istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır. Karnabahar bitkilerinin taç genişlikleri 11,27 cm ile 13,73 cm arasında değişim göstermiştir. Buna göre Tokat ta taç genişliği en düşük çeşit Akgün Fı olurken Deltiz Fı çeşidi en geniş tacı oluşturmuştur. Taç genişliği bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak önemsiz çıkmıştır. Denemede en yüksek yaprak sayısı 23,67 adet/bitki ile Locris Fı çeşidinden, en düşük yaprak sayısı ise 20,03 adet/ bitki ile Boris Fı çeşidinden elde edilmiştir. Yaprak sayısı bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar p 0,05 düzeyinde önemli bulunmuştur.

40 30 Karnabahar bitkilerinin pazarlanabilir taç ağırlıkları 577,80 g ile 932,03 g arasında değişim göstermiştir. Buna göre Tokat ta pazarlanabilir taç ağırlığı en düşük çeşit Boris Fı olurken Locris Fı çeşidi en yüksek taç ağırlığını oluşturmuştur. Pazarlanabilir taç ağırlığı bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar p 0,05 düzeyinde önemli bulunmuştur. Denemede en yüksek pazarlanabilir verim 2,37 ton/da ile Locris Fı çeşidinden, en düşük pazarlanabilir verim ise 1,47 ton/da ile Boris Fı çeşidinden elde edilmiştir. Pazarlanabilir verim bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar p 0,05 düzeyinde önemli bulunmuştur. Tokat ta çeşitlere göre bitki boyu, taç çapı, yaprak sayısı pazarlanabilir taç ağırlığı ve pazarlanabilir verim değerleri Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Tokat ta çeşitlere göre bitki boyu, taç çapı, yaprak sayısı, pazarlanabilir taç ağırlığı ve pazarlanabilir verim değerleri Çeşit Bitki boyu (cm) Taç çapı (cm) Yaprak sayısı (adet/bitki) Pazarlanabilir taç ağırlığı (g) Pazarlanabilir verim (ton/da) Akgün Fı 19,13 11,27 22,10 b 835,67 ab 2,12 ab Boris Fı 21,37 13,30 20,03 d 577,80 b 1,47 b Locris Fı 21,97 12,93 23,67 a 932,03 a 2,37 a Deltiz Fı 17,40 13,73 20,53 bcd 872,27 ab 2,22 ab Bonny Fı 20,87 13,00 21,71 bc 795,20 ab 2,02 ab Barcelona Fı 21,00 13,53 20,33 cd 830,60 ab 2,11 ab İstatistiksel önem düzeyi ö.d. ö.d. * * * * Uygulamalar arasındaki farkın 0,05 düzeyinde önemli olduğunu ifade eder.

41 Niksar Lokasyonu Bulguları Tokat ın Niksar ilçesinde yapılan çalışmada karnabahar çeşitlerine bağlı olarak bitki boyları 21,17 cm ile 28,40 cm arasında gerçekleşmiştir. Bitki boyu Bonny Fı çeşidinde en yüksek, Memphis Fı çeşidinde ise en düşük bulunmuştur. Niksar da yürütülen bu çalışmada bitki boyu bakımından çeşitler arasında farklılıklar p 0,01 düzeyinde önemli bulunmuştur. Karnabahar bitkilerinin taç genişlikleri 11,10 cm ile 17,17 cm arasında değişim göstermiştir. Buna göre Niksar da taç genişliği en düşük çeşit Deltiz Fı olurken Bonny Fı çeşidi en geniş tacı oluşturmuştur. Niksar da taç genişliği bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar p 0,001 düzeyinde önemli bulunmuştur. Denemede en yüksek yaprak sayısı 24,47 adet/bitki ile Locris Fı çeşidinden, en düşük yaprak sayısı ise 20,47 adet/ bitki ile Boris Fı çeşidinden elde edilmiştir. Yaprak sayısı bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar p 0,001 düzeyinde önemli bulunmuştur. Karnabahar bitkilerinin pazarlanabilir taç ağırlıkları 517,33 g ile 1114,30 g arasında değişim göstermiştir. Buna göre Niksar da pazarlanabilir taç ağırlığı en düşük çeşit Memphis Fı olurken Bonny Fı çeşidi en yüksek taç ağırlığını oluşturmuştur. Pazarlanabilir taç ağırlığı bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar p 0,001 düzeyinde önemli bulunmuştur. Denemede en yüksek pazarlanabilir verim 2,83 ton/da ile Bonny Fı çeşidinden, en düşük pazarlanabilir verim ise 1,31 ton/da ile Memphis Fı çeşidinden elde edilmiştir. Pazarlanabilir verim bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar p 0,001 düzeyinde önemli bulunmuştur. Niksar da çeşitlere göre bitki boyu, taç çapı, yaprak sayısı pazarlanabilir taç ağırlığı ve pazarlanabilir verim değerleri Çizelge 4.2 de verilmiştir.

42 32 Çizelge 4.2. Niksar da çeşitlere göre bitki boyu, taç çapı, yaprak sayısı, pazarlanabilir taç ağırlığı ve pazarlanabilir verim değerleri Çeşit Bitki boyu Taç çapı Yaprak sayısı Pazarlanabilir taç ağırlığı (g) Pazarlanabilir Verim (ton/da) Akgün Fı 22,17 bc 13,60 b 23,10 ab 886,87 b 2,25 b Boris Fı 23,89 bc 12,91 bc 20,47 d 649,77 cd 1,65 cd Locris Fı 25,62 ab 13,38 b 24,47 a 791,73 bc 2,01 bc Deltiz Fı 21,42 c 11,10 d 21,10 cd 574,77 d 1,46 d Bonny Fı 28,40 a 17,17 a 22,40 bcd 1114,30 a 2,83 a Barcelona Fı 23,97 bc 14,30 b 21,50 bcd 683,87 cd 1,74 cd Memphis Fı 21,17 c 11,58 cd 22,90 bcd 517,33 d 1,31 d İstatistiksel önem düzeyi ** *** *** *** *** ** Uygulamalar arasındaki farkın 0,01 düzeyinde önemli olduğunu ifade eder. *** Uygulamalar arasındaki farkın 0,001 düzeyinde önemli olduğunu ifade eder Erbaa Lokasyonu Bulguları Tokat ın Erbaa İlçesinde yapılan bu çalışmada karnabahar çeşitlerine bağlı olarak bitki boyları 32,13 cm ile 39,37 cm arasında gerçekleşmiştir. Bitki boyu Barcelona çeşidinde en yüksek, Deltiz Fı çeşidinde ise en düşük bulunmuştur. Erbaa da yürütülen bu çalışmada bitki boyu bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar p 0,01 düzeyinde önemli bulunmuştur. Denemede karnabahar bitkilerinin taç genişlikleri 16,23 cm ile 19,87 cm arasında değişim göstermiştir. Buna göre Erbaa da taç genişliği en düşük çeşit Boris Fı olurken Deltiz Fı çeşidi en geniş tacı oluşturmuştur. Erbaa da taç genişliği bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar p 0,001 düzeyinde önemli bulunmuştur. Denemede en yüksek yaprak sayısı 26,67 adet/bitki ile Locris Fı çeşidinden, en düşük yaprak sayısı ise 18,96 adet/bitki ile Melis Fı ve Kernis Fı çeşitlerinden elde edilmiştir. Erbaa da Yaprak sayısı bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar p 0,001 düzeyinde önemli bulunmuştur.