*FİZİKSEL ENGELLİ KİŞİLER- REHABİLİTASYON YAKLAŞIMI *MENTAL RETARDASYON:ENTELLEKTÜEL BOZUKLUK VE SONUÇLARINA HALK SAĞLIĞININ YAKLAŞIMI

Transkript

1 *İŞÇİLER *FİZİKSEL ENGELLİ KİŞİLER- REHABİLİTASYON YAKLAŞIMI *MENTAL RETARDASYON:ENTELLEKTÜEL BOZUKLUK VE SONUÇLARINA HALK SAĞLIĞININ YAKLAŞIMI Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı A.D Yrd. Doç.Dr.Meltem Çiçeklioğlu Arş.Gör.Dr F.Özlem Polat

2 İŞÇİLER 1.Giriş 2.İş kazası ve hastalık yaygınlığı Maliyet tahminleri ve ekonomik kayıp Mesleki hastalığın az tanınma nedenleri 3.Mesleki kaza ve hastalığın önemli grupları Akciğer/ kanser/deri/ infeksiyöz hastalıklar/üreme çağı hastalıkları/kas-iskelet kazaları/ciddi travmatik kazalar/gürültüye maruz kalma 4.Ekonomik küreselleşme ve işçilerin sağlığı 5.Spesifik gruplar Gelişen ülkelerde/çocuk/kadın/engelli işçiler

3 İŞÇİLER 6.Mesleki hastalığın tanısı Klinik tanı-mesleki hikaye Epidemiyolojik analiz- kesitsel çalışmalar/orantılı mortalite çalışmaları/ retrospektif kohort mortalite çalışmaları/nüfus temelli sağlık bilgisinin epidemiyolojik analizi Toksikolojik değerlendirmeler Araştırma öncelikleri 7.Mesleki hastalık sürveyansı Mesleki maruziyet sürveyansı/mesleki hastalık sürveyansı 8.Mesleki hastalığın önlenmesi Eliminasyon veya yerine koyma/mühendislik kontroller/çalışma pratikleri/idari kontroller/personel hijyeni/koruyucu araçların kullanımı 9.İşçilerin sosyal hakları 10.Bilme hakkı 11.Tartışma

4 1.GİRİŞ İşçiler büyük ve önemli bir nüfusu oluşturur. WHO*1997*2600milyon iş gücü*%75 i gelişen ülkelerde*%60-70 erişkin erkek/%30-60 erişkin kadın. ILO*1996*5-14 yaş arasında 250 milyon çocuk*en az 120 milyonu tam gün çalışmaktadır. İşçiler,iş yerinde maruziyetlerin neden olduğu hastalıklarla karşı karşıyadır: Asbestos - mezotelyoma ve akciğer kanseri*boya-mesane kanseri*benzenlösemi*toz-kronik bronşit*solvent -sinir sistemi hastalıkları*co-kalp hastalığı*pestisit-kadın/erkek üreme fonksiyonu bozukluğu*sık tekrarlayan travma-kas/iskelet sistem kronik hastalıkları. TARİHÇE: Amerika*1970*iş güvenliği ve sağlığı kanunu*güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları. İngiltere*1788*ilk kanun*baca süpürenler ve çırakları*19. ve 20. yy da bu kanunu takip eden yasalar çıkmıştır. 1974*iş kanunu *işçilerin korunması ile ilgili düzenlemeler 1988*sağlığa zararlı maddelerin kontrol yasaları 1989*Avrupa Birliği*işçilerin temel sosyal hakları

5 1.GİRİŞ Koruyucu yasalara rağmen işe bağlı hastalığı azaltmadaki başarı düşüktür. Örneğin; silikozis dünya çapında en yaygın mesleki akciğer hastalığıdır.(who 1999) Her yıl Amerika da yaklaşık 300 ölüm meydana gelmektedir. Asbestosla ilgili 1990 lı yıllarda yanlışlıkla kampanyalarla satışları artmıştır. İşe bağlı hastalığın kontrolünde sürveyans teknikleri, riskli grupların tanımlanması,hastalığın yaygınlığının kontrolüne yönelik girişimler etkili olarak uygulanabilmektedir. Toksik zararlar,işyerinden ortak çevreye sızarak hava,içme suyu,besin kirliliği de yapabilmektedir. Yine bu toksinler kontamine işçilerin elbise ve ayakkabıları ile taşınmaktadır. Bu bölümde işyeri zararları, ekonomik küreselleşme ile ilişkisi,kadın ve çocuk işçiler, mesleki kaza ve hastalığını önlemedeki tekniklerin hiyerarjisi değerlendirilecektir.

6 2.İŞ KAZASI VE HASTALIK YAYGINLIĞI İşe bağlı kaza ve hastalığın yaygınlığında bilgi kaynağı, birçok ülkelerde,tam olarak güvenilir değildir. ILO,1.1 milyon insan iş kazası ve hastalıktan her yıl ölmektedir.250 milyon işyeri kazalarından,300bin işçi ölmektedir. Her yıl 160 milyon yeni olgu işe bağlı hastalık görülmektedir yılında, işverenler 6.3milyon iş kazası, 515bin mesleki hastalık rapor etmiştir.

7 2.İŞ KAZASI VE HASTALIK YAYGINLIĞI Maliyet tahminleri ve ekonomik kayıp: Ekonomik kayıplar büyüktür.ilo*1997*işe bağlı tüm kaza ve hastalık maliyeti yaklaşık %4 tür. En fazla maliyet %40 ile kasiskelet sistemine aittir için total yıllık maliyet 171milyar dolardır. Mesleki hastalığın az tanınmasının nedenleri: Klinik ve patolojik olarak diğer hastalıklardan ayırımındaki güçlüktür. Ticari kimyasalların çoğu potensiyel toksisite yönünden değerlendirilmez. Örneğin,endüstride kullanılan 70bin kimyasalın sadece 12bininde hayvanlarda toksisite test edilmiştir. Diğer bir neden,işyerindeki zararlılar hakkında sağlık çalışanlarının farkındalık yokluğudur.

8 3.MESLEKİ KAZA VE HASTALIĞIN ÖNEMLİ GRUPLARI Mesleki hastalık her sistemi etkileyebilir. Akciğer ve deri toksik maddelerin direk teması ile ilişkilidir. Sese bağlı işitme kaybı ve kas-iskelet hastalıkları işyeri fiziksel ortamlarına bağlı olarak sıktır. AKCİĞER HASTALIKLARI:Akciğerin toz hastalıkları veya pnömokonyozları (silikozis, asbestos )*kanserleri*mesleki astım*endüstriyel bronşit* irritanların diğer etkileri* infeksiyonları. KANSERLER:Akciğer*mesane*deri*plevra (mezotelyoma)*karaciğer* hematopoetik sistem*kemik ve yumuşak doku sistem. DERİ:Tekrarlayan travmaya bağlı olarak oluşur.en sık kontakt dermatit görülür. Sıklıkla tarımcılık,ormancılık,balıkçılık gibi alanlarda sıktır.

9 3.MESLEKİ KAZA VE HASTALIĞIN ÖNEMLİ GRUPLARI ENFEKSİYÖZ HASTALIKLAR:Hepatitler(özellikle hepatit b ve c)*hiv*tüberküloz ÜREME ÇAĞI HASTALIKLARI:Kurşun, pestisitler,metil civa, karbon disülfit gibi maddeler,östrajenler, anestezik gazlar gibi.erkeklerde sperm sayı-fonksiyon-şekil bozukluğu,hormon değişikliği;kadınlarda menstrual bozukluklar, infertilite, kromozal kırıklar;annenin maruz kalmasına bağlı preterm doğum, fetal kayıp, prenatal ölüm,çocukluk çağı malignensileri oluşmaktadır. KAS-İSKELET SİSTEM KAZALARI:Akut travmalardan sonra oluşur.en fazla üst ekstremite el-bilek tutulması ile görülen karpal tünel sendromudur. TRAVMATİK KAZALAR: Amputasyonlar,kırıklar,ciddi laserasyonlar, göz kayıpları,akut zehirlenmeler,yanıklar. SESE MARUZ KALMA:85dB ve üzerinde sese bağlı işitme kaybı riski görülür.

10 4.EKONOMİK KÜRESELLEŞME VE İŞÇİLERİN SAĞLIĞI Hızlı teknolojik yenilik ve çok uluslu organizasyonların artışı işçilerin güvenliği ve sağlığında büyük etkisi olmuştur. Bu yenilik,ortaklık,ticaret kuralları,yatırım sermayesi,gelişen yeni ürünlerle şekillenmiştir. Hızlı iletişim,gelişmiş hava ve deniz ulaşımı, rekabet halinde geçici-hızlı kampanyalar, artan hızlı ve verimli çalışma dünya ekonomisini ayakta tutmaktadır. Artan alışveriş ihtiyacı*güçlü olmak*bilgisayarlı üretim*zamanında üretim*üretimi arttırma *esnek çalışma* işçilerin kontrolünün kaybı*artan iş hızı*artan iş stresi nedeniyle part -time ve evde çalışma gibi alanları doğurmuştur. Küresel ekonomi, dünya bölgeleri arasında farklıdır. Endüstriyel gelişmiş ülkelerde silika, asbestos,ağır metallere maruziyet, bilgisayara bağlı ergonomik maruzlar,yeni sentetik materyal ve solventlere maruziyet;gelişen ülkelerde temel maruziyet ise tehlikeli maddelerin gelişmiş ülkelerden taşınmasıdır.

11 5.SPESİFİK GRUPLAR Gelişen ülkelerdeki işçiler: Dünya iş gücünün 8/10 çalışanı gelişen dünyadan kaynaklanır.işçi sağlığı ve gelişmişlik bir çok nedenle ilişkilidir.örneğin kötü beslenme, endemik hastalıklar,düşük eğitim,tropikal iklim durumu kötüleştirebilir. Çocuk İşçiler: Çocuklar önemli nüfusu oluşturur.ilo nun 1996 yılındaki tahminlerine göre 5-14 yaş 250 milyon çocuk çalışmaktadır.çalışmalarında yoksulluk ilk nedendir.bir çok açıklamalar işverenlerin düşük ücretle çalıştırdığı hakkındadır.zararlı maddelere duyarlı oldukları için anatomik,fizyolojik,psikolojik olarak daha fazla etkilenirler. Kadın İşçiler: Sosyoekonomik durum, iş, üreme fonksiyonu ve aile bakımı olarak rolleri vardır.çeşitli iş alanlarında çalışmaktadırlar.özellikle karpal tünel sendromu erkeklerden fazla görülür. Kayıt dışı çalışmaları ve ev çalışmalarının ücretlendirmesi olmaması dezavantajlarıdır. Engelli İşçiler: Fiziksel engelli insan olmasına rağmen işyerinde kendileri için olumlu gelişmeler yapılabilir.

12 6.MESLEKİ HASTALIKLARIN TANISI Tanımlama ilk adımdır. Klinik gözlem, epidemiyolojik analiz, kimyasalların toksikolojik değerlendirilmesi önemlidir. Klinik tanı: Klinisyen uyanık olmalıdır. Etyolojiye yönelik mesleki hastalığı tanımlamalıdır. Mesleki hikaye: Tanı için mesleki hikaye önemlidir.rutin olarak her hastaya bu yönden soru sorulması önemlidir.iş yerindeki kimyasallar,duman,gazlar,toz,radyasyon sorgulanmalıdır.

13 6.MESLEKİ HASTALIKLARIN TANISI Epidemiyolojik analiz: Kesitsel çalışmalar,orantılı mortalite çalışmalar,retrospektif kohort mortalite çalışmaları,nüfus temelli sağlık bilgilerinin epidemiyolojik analizidir. Toksikolojik değerlendirmeler: Klinik ve epidemiyolojik çalışmalar altında ölçümler yapılmalıdır.maruziyette bu kimyasallar laboratuar testlerle bulunabilir. Araştırma öncelikleri:1995 te,amerika da başlatıldı.çalışma grupları tanımlandı.hastalık,ölüm,ekonomik etki gibi kriterler kullanıldı.21 öncelikli araştırma alanları tanımlandı.

14 7.SÜRVEYANSI Hastalık sürveyansı, mesleki hastalık tipleri, coğrafya,endüstri,işe göre dağılımı sağlar. Mesleki maruziyet sürveyansı :Toksik kimyasallara maruz kalan nüfus değerlendirilir.bu amaçla, endüstride kullanılan kimyasalların tanımı, maruz kalan işçilerin sayısı, spesifik gruplarda toksisite değerlendirilmesi önemlidir. Mesleki hastalık sürveyansı :NOMS,ABLES, SENSOR ve çeşitli proğramlar uygulanmıştır.

15 8.ÖNLENMESİ Mesleki hastalığın önlenmesi için kullanılan hiyerarşi teknikleri: Primer önlem( maruziyeti azaltma) *eliminasyon veya yerine koyma*mühendislik kontroller*çalışma uygulamaları*idari kontroller*personel hijyeni*koruyucu gereçlerin kullanımı. Sekonder önlem( maruziyet etkisinin azaltmak) *klinik gözlem, maruziyet öncesi tarama,aşırı maruziyetin saptanması *ilave kontrol ve sinerjik maruziyetler Tersiyer önlem(hastalık etkilerini azaltmak) *hastalığın klinik tedavisi*rehabilitasyon*işe yeniden giriş

16 9.İŞÇİLERİN SOSYAL HAKLARI VE BİLME HAKKI Medikal ve rehabilitasyon, ödenekler olarak,kanuni sistem, iş kazası geçirenlere ve fatal kazadan sağ kalanlara destek sağlayabilmektedir. Özellikle endüstriyel ülkelerde işçi korumaları vardır yılı,afrika-%16,latin Amerika - %43,Asya-%23 olarak sosyal güvenlikten faydalanmıştır. İşçilerin sigortası,medikal durumlar,uygunluk kriteri,finanse etme ve idaresine göre her ülkenin yaklaşımı farklıdır. Uluslararası,işçi koruma proğramları uygulanmaktadır.tüm proğramlar da işgücü kaza ve hastalığını önlemeye yöneliktir. Bilme Hakkı: Bu,işveren ve işçi,düzenleyen şirketler,işyerinin yakınındaki kuruluşlar arasında zorunlu olarak bilginin paylaşımını sağlar.temel olarak da dakik olarak bilginin verilmesidir. Potensiyel zararlar hakkında işveren bilgiyi vermekle sorumludur.

17 10.TARTIŞMA İşçiler,işyerinde kaza ve hastalıkla karşı karşıyadır. Koruyucu yasalara rağmen yine de görülmektedir. Bu da klinik pratisyen ve tanımlama,önleme ve idarisine yönelik halk sağlığı proğramları için esastır. Uluslararası koordinasyon gereklidir. Hükümetler ve çokuluslu toplumlar ileri teknoloji ve kaynakları paylaşabilmelidir. Ürün kampanyaları yerine, finansal olarak özendirici durumlar sağlanmalı, güvenli ürün ve teknoloji ihracı yapılmalıdır. En azından, uluslarası sistemler, ham madde ve ürünler gibi potensiyel zararlı maddelerin etiketlenmesini yapabilmelidir.

18 FİZİKSEL ENGELLİ KİŞİLER- REHABİLİTASYON YAKLAŞIMI 1.Giriş 2.Epidemiyoloji 3. Nörolojik hastalıklar*travma*hareket hastalıkları 4.Genel durumlar 5.Rehabilitasyon süreci 6.Rehabilitasyon ekibi 7.Hizmetlerin düzenlenmesi

19 FİZİKSEL ENGELLİ KİŞİLER- REHABİLİTASYON YAKLAŞIMI 8.Rehabilitasyon hizmetlerinin sunumu 9.Kimler için rehabilitasyon? 10.Rehabilitasyon yerine getirilmezse ne olur? 11.Rehabilitasyon araştırması 12.Rehabilitasyon sonuç ölçümleri 13.Tartışma

20 1.GİRİŞ Yaşlı nüfusun artmasıyla, fizik tedavi merkezleri sağlık bakımında toplumda ihtiyaç haline gelmiştir. Ve mortaliteyi, hastalığı ve travmayı azaltmaya yönelik büyük düzenlemeler yapılmıştır. Başlangıçta sağlık hizmetlerindeki yaşam kalitesi akut faz ve sonrasındaki rehabilitasyona bağlıyken, sonradan sosyal hizmetler, mesleki hizmetler ve çevreye bağlı olmuştur. Rehabilitasyon son yıllarda oldukça gelişmiştir. Sağlığa dayalı olmaktansa, rehabilitasyonun bütünlüğü önemlidir. Yeni teknolojilerin kullanımı ile yeni olanaklar sağlanmıştır. Fiziksel engelliğe klinik yaklaşım, rastgele olmaktan çok, hizmet dağılımı çocuklara, yetişkinlere, çok yaşlılara göre ayrılmıştır. Farklı ülkelerde verilen hizmet, çeşitli isimlerle adlandırılır. Avrupa da ortak kullanılan terim, fizik ve rehabilitasyon bakımıdır. Rehabilitasyon 1.Dünya Savaşından sonra önem kazanmış, 2.Dünya Savaşından sonra tanınmıştır. Spinal kord hasarları aynı zamanda bulunmuştur.

21 2.EPİDEMİYOLOJİ Engelliliğin anketi, İngiltere de, yıllarında, populasyonun %10 da tüm prevalans gösterilmiştir. Bu anket,sadece kayıtlı olan rahatsız kişilerin sayılarından değil, evinde yaşayanlar, çocuklar, hizmetler, taşıma, işveren, finansal durumlar ve kendi evinde olan engelliler de dahil edilmiştir. Prevelans tahminleri, ICIDH( International Classification of Impairments Disabilities and Handicaps) kriterlerine göre 1 den(az önemlilik) 10 a(çok önemlilik) kadar olan ağırlık skalası uygulanarak yapılmıştır.

22 TABLO 1,Engellilik Tiplerine Göre 13 grubun prevelansı,ingiltere,icidh,1000 kişi YAŞ GRUPLARI ENGELLİLİK TİPLERİ Tüm yetişkinler Hareket 31* 198* 496* 99* İşitme Kişi bakımı El çabukluğu Rehberlik Entellektüel fonksiyon Davranış Uzanma ve gerilme İletişim Kontinans Şekil bozukluğu Yeme,içme,sindirme Farkındalık

23 TABLO 2,Engellilik Tiplerinin önemlilik derecelerine göre yüzdeleri ENGELLİLİK TİPİ ÖNEMLİLiK DERECESİ TOPLAM Fiziksel olmayan engellilik Fiziksel Fiziksel ve duysal Fiziksel ile mental ve/veya duysal

24 TABLO 3,Fiziksel Engeliliğe (ICD grup)neden olan hastalık grupları ve yetişkinler için tüm engellilik tiplerinin sıklığı(1000 kişi) ENGELLİLİK(ICD GRUP) TÜM GRUPLAR HAREK ET ENGELLİLİK TİPİ UZANMA VE GERİNME EL ÇABUKLUĞU ŞEKİL BOZUKLUĞU KAS-İSKELET 46* 56* 64* 67* 61* İŞİTME GÖZ DOLAŞIM MENTAL SİNİR SİSTEMİ 13* SOLUNUM SİNDİRİM GENİTOÜRİNER KANSERLER ENDOKRİN İNFEKSİYONLAR KAN DERİ KONJENİTAL DİĞER

25 3.NÖROLOJİK HASTALIKLAR* TRAVMA*HAREKET İnme Multipl sklerozis Parkinson hastalığı Motor nöron hastalığı Serebral palsi, spina bifida, muskuler distrofiler TRAVMA: Beyin hasarı Spinal kord hasarı HAREKET: Artritler Amputasyon

26 4.GENEL DURUMLAR Basınç yaraları İnkontinans Seksüel problemler Konuşma, iletişim ve ilgili hastalıklar Duysal-görsel ve işitme bozukluğu Okuldan ayrılmış ve genç yetişkinler

27 5.REHABİLİTASYON SÜRECİ TANIMLAR:(ICF sınıflaması) *İMPAİRMENT:Bozukluk: Psikolojik,fizyolojik,anatomik olarak yapı ve/veya fonksiyon kaybı/anormalliğidir. *DİSABİLİTY:Özürlülük&AKTİVİTE: Bu bozulma sonucu, yetilerin kısıtlanması veya yetilerden tamamen yoksun olmasıdır. AKTİVİTE:Birey tarafından gerçekleştirilen eylem ve davranışların yerine getirilmesidir. *HANDİCAP:Engellilik&KATILIM: Bozukluk ve özürlülükten kaynaklanan sosyal dezavantajdır. KATILIM:Toplumsal yaşam içerisinde yer almaktır.

28 5.REHABİLİTASYON SÜRECİ WHO, 1980 tanımı günümüzde kullanılmaktadır: Sağlık temelli rehabilitasyon(çalışmanın tanımı)*tıbbi rehabilitasyon*rehabilitasyon terapisi. Rehabilitasyon ve engellilik arasındaki ilişki:patoloji*bozukluk* özürlülük*engellilik terimlerine göre yapılmıştır.(who,1980, ICIDH) WHO,1997(ICIDH-2); özürlülük ve engellilik terimlerinin yerine aktivite ve katılım terimlerinin kullanımı daha uygun görülmüştür. Kişiler için yapılacak yaşam desteği prensipleri: *Kişilerin beklentilerini belirlemek *Yaşamlarına girmek *Kişi destek servisleri *Topluma kazandırma *Özel servisler *Kişinin gelişimi için fırsatlar verilmesi.

29 Bozukluk,Yetenek, Katılımda Rehabilitasyon Hizmetleri Ve Sağlık İçeriği REHABİLİTASYON HİZMETLERİ Patoloji_bozukluk* * * * * * * * ****************************Katılım * * * * Sağlık hizmetleri* * * * * * Yetenek * * Bağlayıcı faktörler (fiziksel çevre,kaynaklar,sosyal çevre)

30 6.REHABİLİTASYON EKİBİ Rehabilitasyon multiprofesyonel bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım, kişiler ve uygulayıcıların arasındaki iyi iletişime bağlıdır. Ekip, multidisipliner ve interdisipliner halinde çalışmalıdir. Bu ekipte:doktor*fizyoterapist*hemşire*mesleki terapist* klinisyen*sosyal hizmet uzmanı*konuşma ve dil terapisti görevlidir. OLGU :29y,K,evli ve 2 çocuk annesi, spontan pons hemoraji, spastik quadripleji, disfaji, dizartri, depresif, duygudurum bozukluğu,ağrılı ekstremite ve çene, tekrarlayan göğüs enfeksiyonları,üriner inkontinans * PLAN:ağrı/ mobilite/transferi/dokuların korunması/iletişim/disfaji/kontinans / duygudurum ve kişilik/çevresel kontroller/ev yönelik rehabilitasyon olacaktır.

31 OLGU:GÖREV DAĞILIMI 1. AĞRI*doktor 2. MOBİLİTE*doktor,fizyoterapist,ortotist,hemşire,iş terapisti 3. TRANSFER*fizyoterapist,hemşire. 4. DOKU KORUNMASI*iş terapisti,hemşire 5. İLETİŞİM*konuşma ve dil terapisti,iş terapisti 6. DİSFAJİ*hemşire,konuşma ve dil terapisti 7. KONTİNANS*hemşire 8. DUYGUDURUM-KİŞİLİK*doktor,klinik psikolog 9. ÇEVRESEL KONTROLLER*iş terapisti 10. EV*doktor,hemşire,iş terapisti,sosyal hizmet uzmanı

32 7.HİZMETLERİN ORGANİZASYONU Tanım:Genel rehabilitasyon*özel hizmetler*özelleşmiş rehabilitasyon olarak hizmetlerin organizasyonu sağlanır. Rehabilitasyon hizmetlerinin dağılımı: *Özelleşmiş Merkezler:yataklı tedavi kurumlardır. Ayaktan hasta da kabul etmektedirler. Rehabilitasyon hizmetleri, genellikle, hastalık ve kaza birimlerine göre ayrılarak hizmet sunmaktadırlar. *Bölgesel rehabilitasyon hizmetlerin gerekli olduğu durumlar:nörolojik,travma, kas-iskelet,kalp-solunum hastalıkları ve 1993, İngiltere,yayınlanan raporlarda hizmetler tanımlanmıştır. Buna göre, Genel(sosyal rehabilitasyon) ve Özelleşmiş hizmetler(tıbbi rehabilitasyon) olarak ayrılmıştır.

33 7.HİZMETLERİN ORGANİZASYONU GENEL HİZMETLER: LOKAL:*rehabilitasyon terapisi*tekerlekli sandalye hizmetleri*ortotikler *kontinans *doku canlılığı*disfaji *engellilik ve seksüel öğütler*yardımlar ve ekipman*iletişim rehberliği*rehabilitasyon mühendisliği ÜST DÜZEY:*Engelli yaşam merkezleri*değerlendirme merkezleri*rehabilitasyon araştırması ve gelişimi ÖZELLEŞMİŞ HİZMETLER: LOKAL:*yatan ve ayaktan hasta rehabilitasyonu*toplum rehabilitasyon ekipleri*inme merkezleri*beyin hasarı merkezleri* parkinson, multipl skleroz merkezleri*bel ağrısı merkezleri* ÜST DÜZEY:*Spinal kord hasarı merkezleri* prostetik merkezleri*kompleks ortotik,oturma,tekerlekli sandalye merkezleri*özelleşmiş iletişim rehberlik merkezleri*çevresel kontrol hizmetleri

34 8.REHABİLİTASYON HİZMETLERİNİN SUNUMU Hizmet Sunum Modelleri: Akut hizmetler Tıbbi klinikler Hastalığa spesifik klinikler Toplum rehabilitasyon ekipleri Primer bakım ekipleri Hastanın yönetimi Diğer kuruluşlarla bağlantılar: Sosyal ve mesleki rehabilitasyon ve hizmetleri.

35 9.KİMLER İÇİN REHABİLİTASYON? Bunun için 4 sorunun sorulması, kaynakların en iyi şekilde kullanımını sağlamaktadır: Kişilerin isteklerine göre rehabilitasyon düzenlenir mi?(hastane birimleri) Rehabilitasyonun etkinliği nedir?( komplikasyonlar,fiziksel ve sosyal çevre,bağımsız yaşam) Rehabilitasyonun yararı nedir? Rehabilitasyonsuz olabilir mi?

36 10.REHABİLİTASYON YERİNE GETİRİLMEZSE NE OLUR? Düzeltilebilir nedenler (beslenme,ağrı,yutma, mobilite v.s), fiziksel inaktivite problemleri ve post-akut fazda önemlidir. Başarılı sosyal integrasyon, sadece bu faktörlere değil, erken rehabilitasyon yokluğundan kaynaklanan birçok problemlere bağlıdır: İmmobilite :Bacak yaraları, spastisite, kontraktür, osteporoz Ağrı Beslenme Yutma problemleri Mesane ve barsak problemleri( konstipasyon ve inkontinans) İletişim problemleri Duygudurum ve davranış problemleri Özellikle üriner trakt ve göğüs enfeksiyonlarından kaynaklanan sistemik hastalıklar Komplikasyonların altındaki neden Oral hijyen Ekstremite kaybı

37 11.REHABİLİTASYON ARAŞTIRMASI Populasyonlardaki rehabilitasyon çalışmalarının gösterilmesi, birçok sağlık bakım alanlarından farklıdır. Kişilerin isteklerine göre değiştirilir ve ilaç tedavisi gibi standartı olmamıştır. Randomize ve diğer kontrollü klinik çalışmalar en iyi kanıt olmuştur. Cochrane Collaboration, rehabilitasyonu da içeren tüm randomize kontrollü sağlık bakım alanlarını kayıt etmiştir. Medline ve diğer veri tabanlarında ise çok az kısma yer verilmiştir. Medline de tüm randomize kontrollü çalışmalar,1987 ve 1995 arasında Klinik Rehabilitasyon da yayınlanmıştır. Randomize kontrollü çalışmalar, rehabilitasyon araştırmasında uygulamada kısıtlıdır. Nedenleri: *Çalışma büyüklüğünün yetersizliği*kontrolsüzlük*terapinin tanımlanamaması*sonuç ölçümlerinin uyumsuzluğu*körlüğün olmaması*genelleştirmenin azlığı*maliyet bilgisinin eksikliği.

38 12.REHABİLİTASYON SONUÇ ÖLÇÜMLERİ REHABİLİTASYON İHTİYACI REHABİLİTASYON YAPISI Ekip*ekipman*yapım* Organizasyon yapısı BAŞLANGIÇ AŞAMASI Problemlerin gösterilmesi* Prognostik faktörler REHABİLİTASYON YÖNTEMİ Değerlendirme*amaç durumu* Aracılık*yeniden değerlendirme SONUÇ AŞAMASI Gösterilen problemlerin azaltılması,çözümü ARACILIĞA GİRİŞ Değerlendirme*amaç durumu* Aracılık* yeniden değerlendirme ARACILIK DEĞİŞİKLİKLERİ bozukluk-rahatsızlık* Çevre*beceri*tedavi sonucu

39 13.TARTIŞMA Son 20 yılda rehabilitasyon büyük bir şekilde büyümüştür. Nörologlar, romatologlar, geriatristler, solunum hastalıkları uzmanları, kardiyologlar da bu eğitime dahil olmuştur. Fizik ve rehabilitasyonda resmi eğitim proğramları dünya çapında yayılmıştır. Sağlık bakımında klinik ve politik aktiviteler önem kazanmıştır. Yeni teknolojiler *mesleki rehabilitasyon *organizasyon *akademik temelle olan ilişkileri de halk sağlığı alanının önemini vurgulamaktadır. TÜRKİYE: Özürlüler kanunu:kanun no:5378/kabul tarihi: T.C Başbakanlık İdaresi Başkanlığı:

40 MENTAL RETARDASYON:ENTELEKTÜEL BOZUKLUK VE SONUÇLARINA HALK SAĞLIĞININ YAKLAŞIMI 1. Giriş 2. İçerikler*Sınıflandırmalar* Terimler*İsimler 3. Epidemiyolojinin Tanımı 4. Santral Sinir Sistemi Bozukluğu 5. Spesifik Etyolojik Gruplar 6. Spesifik Rahatsızlıklar 7. Bağımlılık:Toplum İstekleri*Hizmetlerin Organizasyonu 8.Toplum temelli hizmetler 9.Tartışma ve özetle

41 1.GİRİŞ Halk sağlığının ilkeleri :Problemin doğası ve büyüklüğünün epidemiyolojik açıklaması, önlenmesi, geniş toplum proğramlarına öncelik verilmesini içermektedir. Önleme proğramları birçok olanak sağlamaktadır. Geçen 30 yılda tutumlar değişmiştir. Endüstriyel ülkelerde doktorlar ve parasal bakımın hakim olduğu, büyük, uzak, özel kurumlar temel olmuştur. Rahatsızlık, yaşlanma ve uzun dönem hastalıkla ilgili olarak modern halk sağlığı yaklaşımı gereklidir.

42 2.İÇERİKLER*SINIFLANDIRMALAR* TERİMLER*İSİMLER Mental retardasyon, ne tek başına antite ne de klinik tanıdır. İçeriği, sınıflandırması, terminolojisi ile birçok karışıklığı içermektedir. Pediatristler, genetikçiler, biyokimyacılar, psikologlar, psikiatrisler, eğitimciler, yöneticiler,sosyologların alanları ile birbirine geçmektedir. Her gruba göre, farklı hasta beklentileri ve problemleri vardır. Güncel sınıflandırmalar: *ICD-10(WHO 1992a)/IQ kriteri/ yetersiz ve pratikte nadiren, *AAMR 1992 ve DSM-IV/IQ bilgisi/ kısıtlayıcı, *ICIDH(WHO 1980)/mental retardasyon sınıflaması, bozuklukrahatsızlık-engellilik tanımlamaları, *WHO 2001 sınıflaması,bu tanımlamalarda değişiklik yapılarak Ocak 2001 de sonuç olarak yayınlanmıştır. Bu bölümde kullanılan kelimeler, ICIDH içeriğine dayanmıştır. Buna göre, Küresel ve Parsiyel kategori olarak ayrılmıştır.

43 2.İÇERİKLER*SINIFLANDIRMALAR* TERİMLER*İSİMLER KÜRESEL Kategoriler: Yaygın entellektüel bozukluk: *Kriter: Entellektüel *Ölçümler:Zeka ve gelişme testleri *Temel kategoriler:şiddetli;iq 50 nin altında(bazen içeriğine göre ayrılır) Orta;IQ arasında Yaygın öğrenme güçlüğü: *Kriter: Eğitsel *Ölçümler:Öğrenme başarısının çoğunluğu *Temel kategoriler:şiddetli-orta kullanılmakta ise de sıklıkla hastalık tarifi Yaygın bağımlılık( mental retardasyon gibi entelektüel bozuklukla ilgili): * Kriter:Farklı toplumlarda değişkenler *Ölçümler:Bağımlılık skalası veya adaptasyonsuzluk *Temel kategoriler:şiddetli;çoğunlukla IQ 50 nin altına sınırlıdır. Orta;Çok değişkenli sosyal seleksiyon kriteri

44 2.İÇERİKLER*SINIFLANDIRMALAR* TERİMLER*İSİMLER PARSİYEL Kategoriler: Fiziksel bozukluklar, etyolojik ve patolojik gruplar: *Kriter:Çoğunlukla patolojik/ etyolojik tanı *Ölçümler:Genellikle klinik ve laboratuar *Temel kategoriler:çoğunlukla medikal tanı gruplarının sağladığı nörolojik bozukluklar Bozukluk ve rahatsızlıkların sendromları: *Kriter:Epidemiyolojik olarak belirti ve semptomların gruplaşması *Ölçümler:Klinik,radyolojik,biyokimyasal v.s *Temel kategoriler:epilepsiler, serebral palsiler, otistik spektrum hastalıkları,psikiyatrik hastalıklar

45 2.İÇERİKLER*SINIFLANDIRMALAR* TERİMLER*İSİMLER Spesifik bozukluklar (fonksiyon kayıpları): *Kriter:Normal fonksiyonlardaki kayıpların tanımı *Ölçümler:Elde edilir standardize değerler *Temel kategoriler:spesifik motor,duysal,entelektüel,duygusal,davranışsal disfonksiyonlar Sosyal dezavantajlar: *Kriter:Sosyal dezavantaj *Ölçümler:Oldukça az standardize ölçümler *Temel kategoriler:kazanç,istihdam,eğitim,erişim,utanç, suistimal Bakıcıların ilgisi:hasta ve aile dezavantajları *Rahatsız kişiler gibi sosyal dezavantajlar

46 3.TANIMLAYICI EPİDEMİYOLOJİ Sıklıkları etkileyen faktörler: *Mental retardasyon gibi heterojen kategorilerin insidans ve prevalansı oldukça dinamiktir. *Birçok nedenle meydana gelen sıklıklar tanımlanmış ve ayrılmıştır. Çoğu hastalıklar konsepsiyonda meydana gelir. Diğerleri erken fetal yaşam,doğum sırası,erken postnatal dönemde meydana gelir. Yeni olgular,yaşla daha az sıklık gösterir. Ve yığılmanın başlaması 4-5 yılda olmaktadır. *İnsidans, grupların tanımlanmasını içerir. Gerçek insidans çeşitli sendromlardan dolayı zordur. *Hastalığın başlangıç süreci, mortalite, göç farklı zamanlarda ve farklı toplumlardaki prevalans değişikliğine yol açar.

47 3.TANIMLAYICI EPİDEMİYOLOJİ Şiddetli entellektüel bozukluk(iq 50 nin altı) *Nokta prevalansı farklı toplumlarda doğum kohortlarına benzer değişir. Gelişmekte olan ülkelerde bazen özellikle iyot eksikliği bulunurken, gelişmiş ülkelerde Down s sendromu görülmektedir. *Yaşa spesifik prevalans da değişkendir. *Zamana ait değişiklik gelişmiş ülkelerde de benzerdir. *Sosyal faktörler.

48 4.SANTRAL SİNİR SİSTEMİ BOZUKLUĞU SSS hasarı ve hastalığı ile ilişkili entellektüel bozukluğa bağlı bilinen patolojik nedenler ve sendromlar oldukça azdır. Etyolojik çalışmalar, özellikle nedensel faktörler ve patolojik sonuçlarla ilgili olmalıdır.

49 5.SPESİFİK ETYOLOJİK GRUPLAR Down s sendromu Frajil X sendromu Kalıtsal metabolik hastalıklar( konjenital hipotiroidi, fenilketonüri) Resesif genetik anormallikler Nöral tüp defektleri Fetal alkol sendromu İyot eksikliği hastalıkları Genel beslenme Perinatal faktörler Bulaşıcı hastalıklar

50 6.SPESİFİK RAHATSIZLIKLAR Mental retarde kişinin tanımı ve değerlendirilmesi: Entelektüel bozukluğu olan birçok kişi, günlük yaşamlarında motor ve duysal rahatsızlıktan etkilenir. Yetenek ve rahatsızlıklara göre farklı proğram planlanır. Çalışmalar, mobilite ve sosyal etkileşimin, IQ dan daha iyi belirteç olduğunu göstermektedir. Epilepsi %20-50, serebral palsi %15-40, görsel problemler %10-30 şiddetli entelektüel bozuklukta görülürken, birçok motor ve duysal rahatsızlıklar düşük IQ ile ilişkilidir. Bunlardan kaynaklanan iletişim problemleri daha zordur. Psikoterapi, konuşma terapisi, mesleki terapi, psikolog, aile doktoru, pediatrist, psikiatrist, öğretmenler, hemşireler, sosyal çalışanlar ve bakıcıların eşliğinde profesyonel yardım gereklidir. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde farklı problemler izlenir. Duysal değerlendirme önemlidir. Gelişim ve zekanın değerlendirmesinde sağırlık engeldir. Sosyal adaptasyon, rehabilitasyon rehberliğinde değerlendirilir.

51 7.BAĞIMLILIK:TOPLUM İSTEKLERİ VE HİZMETLERİNORGANİZASYONU Hikaye, organizasyon ve bakım felsefesi: *19.yy ın sonlarından beri entellektüel bozukluk, tüm toplumlarda ayrı ve önemli bir problem olarak çıkmıştır. *Birçok ülkede kurallarla desteklenen kurumların yerini profesyonel toplum temelli hizmetler almıştır: özürlü ve ailelerin organizasyonu*amaçların yeniden tanımlanması*hizmetlerin yeniden yapılandırılması*profesyonellerin yeniden eğitilmesi*özürlü organizasyonlarının aktif katılımını desteklemek ve teşvik etmek*küçük topluluk merkezleri kurmak*merkeziyetçi olmayan,eşitlikçi özürlü organizasyonlarını teşvik etmek. *Birçok ebeveyn, çocuklarını kurum bakımına vermezler ancak alternatiflerinin yokluğunda bu kurumlara razı olurlar. *Kişilerin bağımsızlığını desteklemek, hizmet vermede önemli prensiptir. Fakat bu şiddetli entelektüel bozukluğu ve multipl rahatsızlığı olan kişiler için zordur. *Sonuçta, suistimalden ve hatalı tedaviden koruma, bilgi isteği, kendi istek ve cevaplarına göre yardım, kanun ve sivil haklarla desteklenmiştir.

52 8.TOPLUM TEMELLİ MENTAL RETARDASYON HİZMETLERİ Kendi evlerinde yaşamaları Bilgi ve eğitim Çalışma ve boş zaman Moniterize etme ve değerlendirme

53 9.TARTIŞMA VE ÖZETLE Yaygın entellektüel bozukluk, öğrenme rahatsızlığı ve bağımlılık farklı olmasına rağmen, mental retardasyonla içeriği ve sınıflandırmaları ile içiçedir. Birçok organik etyolojik faktörler, entellektüel bozukluk şiddetli olduğunda önemli nedendir. Beklentiler kişisel ve değişkendir. Hizmetler, normolizasyon ve günlük yaşam modelleri şeklinde belirlenmektedir. Bu kişiler diğer insanlar gibi aynı hak ve ayrıcalıklara sahiptir. Toplum ve kültürlerinde edindikleri rolleri ve aktiviteleri üstlenmektedirler. Toplumda kullanılan günlük yaşam modeli pahalıdır. Fakat yüksek kaliteli kurum bakımından pahalı değildir. Bununla birlikte sürdürülmesi zordur. Personel ihtiyacı olsa da yeterlidir. Toplum temelli hizmetlerde sosyal hizmetlerin sağlanması, tüm yaş gruplarının ve bakıcılarının yaşamlarının desteklenmesi gerekmektedir.