T.C. GAZĐ ÜNĐVERSĐTESĐ SAĞLIK BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ HEMŞĐRELĐK PROGRAMI

Transkript

1 T.C. GAZĐ ÜNĐVERSĐTESĐ SAĞLIK BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ HEMŞĐRELĐK PROGRAMI HUZUREVLERĐNDEKĐ YAŞLILARIN VE SAĞLIK PERSONELĐNĐN EVCĐL HAYVANLAR ĐLE TERAPĐYE ĐLĐŞKĐN GÖRÜŞLERĐNĐN BELĐRLENMESĐ YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Đmran KOÇAK Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Nermin GÜRHAN ANKARA Temmuz 2009

2 TEŞEKKÜR Bu çalışmanın gerçekleşmesinde Sayın Yrd. Doç. Dr. Nermin GÜRHAN a danışmanım olarak, araştırmanın her aşamasındaki katkılarından dolayı, Sayın Prof. Dr. Hatice FESÇĐ ye ve Sayın Doç. Dr. Aygül AKYÜZ e katkılarından dolayı, Sayın Ahmet GÜL e araştırmanın istatistiksel değerlendirilmesindeki katkılarından dolayı, teşekkür ederim. Sevgili eşim Barış KOÇAK a manevi desteğinden dolayı çok Biricik annemin anısına, Đmran KOÇAK 1

3 -I- ĐÇĐNDEKĐLER 1. GĐRĐŞ 1.1. Problemin Tanımı Ve Önemi Araştırmanın Amacı 5 2. GENEL BĐLGĐLER Yaşlılık Dünyada Ve Ülkemizde Yaşlı Nüfus Dünyada Ve Ülkemizde Yaşlılara Sunulan Hizmetler Çekirdek Aileye Geçiş Yaşlılık Ve Huzurevlerinde Barınma Huzurevlerinde Yaşam Ve Yaşanılan Güçlükler Evcil Hayvanlar Đle Terapinin Tarihçesi Evcil Hayvanlar Đle Terapinin Faydaları Hemşirelik Ve Evcil Hayvanlarla Terapi GEREÇ VE YÖNTEM BULGULAR TARTIŞMA SONUÇ Sonuçlar Öneriler ÖZET SUMMARY KAYNAKLAR 69

4 -II- 10. EKLER 77 EK 1 Huzurevlerindeki Yaşlılar Đçin Veri Toplama Formu EK 2 Huzurevlerinde Görev Yapan Sağlık Personeli için veri toplama formu EK 3 Araştırma, Đzin Yazıları 11. ÖZGEÇMĐŞ 89 2

5 -III- TABLOLAR DĐZĐNĐ Tablo 1: Yaşlıların Tanıtıcı Özellikleri Tablo 2: Yaşlıların Huzurevlerindeki Durumları Tablo 3: Yaşlıların Sağlık Problemlerini Paylaşma Durumları Tablo 4: Yaşlıların Hayvan Beslemeye Yönelik Bilgi Ve Düşünceleri Tablo 5: Yaşlıların Evcil Hayvan Đle Terapiye Đlişkin Düşünceleri Tablo 6: Yaşlıların Evcil Hayvan Đle Terapiyi Ülkemizde Uygulanabilir Bulma Durumları Tablo 7: Yaşlıların Huzurevlerine Göre Evcil Hayvan Đle Terapiyi Uygulanabilir Bulma Ve Faydalanmak Đsteme Durumları Tablo 8: Yaşlıların Daha Önce Hayvan Besleme Durumlarına Göre Evcil Hayvan Đle Terapiyi Uygulanabilir Bulma Ve Faydalanmak Đsteme Durumları Tablo 9: Yaşlıların Yaş Aralığına, Cinsiyetine, Eğitim Durumuna Göre Evcil Hayvan Đle Terapiyi Ülkemizde Uygulanabilir Bulma Durumları Tablo 10: Yaşlıların Evcil Hayvan Đle Terapiye Dair Bilgi Sahibi Olmalarına Göre Ülkemizde Bu Terapiyi Uygulanabilir Bulma Durumları Tablo 11: Yaşlıların Yaşadıkları Huzurevlerine Göre Evcil Hayvan Đle Terapiye Đlişkin Bilgi Sahibi Olma Durumları Tablo 12: Sağlık Personelinin Tanıtıcı Özellikleri Tablo 13: Sağlık Personelinin Hayvan Beslemeye Yönelik Bilgi Ve Düşünceleri Tablo 14: Sağlık Personelinin Evcil Hayvan Đle Terapiye Đlişkin Düşünceleri Tablo 15: Huzurevlerine Göre Sağlık Personelinin Evcil Hayvan Đle Terapiyi Ülkemizde Uygulanabilir Bulma Durumu Tablo 16: Sağlık Personelinin Unvanına Göre Evcil Hayvan Đle Terapiyi Ülkemizde Uygulanabilir Bulma Durumu

6 1. GĐRĐŞ Problem Tanımı ve Önemi Dünya nüfusu giderek yaşlanmakta olup, 2000 yılı itibariyle 6 milyar 57.3 milyon olan dünya nüfusunun 418 milyonunu yaşlılar oluşturmaktadır. Bu sayının ise 2025 yılında 900 milyon civarına ulaşacağı tahmin edilmektedir. Türkiye de ise yaşlı nüfus oranı % 30 düzeyinde olup, 4 milyon yaşlı bulunmaktadır. Bu sayının 2050 yılında 12 milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir 1,2,23. Yaşlılık insanoğlunun yaşam dönemlerinden biri olup, her canlı için intrauterin hayatta başlayıp ölüme kadar devam eden bir süreç olarak kabul edilmektedir. Yaşlılıkla ilgili tanımlar sürekli gelişmekte ve çeşitlilik göstermektedir. Başka bir deyişle yaşlılığın herkes tarafından kabul gören ortak bir tanımı yapılamamıştır 37. Genel olarak 60 yaş üstü bireyler yaşlı olarak kabul edilmekle birlikte, yaşlılık sınıflandırılması ülkelerin içinde bulunduğu koşullar, sağlık güvence sistemleri, doğuştan yaşam beklentisine göre değişiklik göstermektedir 15. Dünya Sağlık Örgütü ( WHO ) ne göre ise; yaş arası dönem yaşlılık, yaş arası dönem ihtiyarlık evresi olarak tanımlanmaktadır 4,18,23. Dünyada ve ülkemizde yaşlıların sayısı giderek artmaktadır ve bu yaşlanma eğilimi tüm toplumların gelecek için planlama yapmak zorunda olması anlamına gelmektedir. Yaşlanma, artan yeti yitimi ve başkalarına daha fazla bağımlılıkla ilişkili olduğundan yaşlanan bir toplumun sağlığını ve yaşam kalitesini sürdürme, sosyal ve ekonomik olarak önem taşımaktadır. Türkiye gelişmekte olan bir ülkedir ve yaşlı 1

7 nüfus sürekli artmaktadır. Bu değişim yaşlı nüfusun gereksinimlerini karşılayabilmek için geleceğe dönük planlama yapmak zorunda olduğumuz anlamına gelmektedir 80. Ülkemizde ataerkil aile yapısından çekirdek aile yapısına doğru bir değişim olması ve son yıllarda kentlerdeki sosyoekonomik koşullara bağlı olarak aile yapısının geniş, ataerkil yapıdan çekirdek aileye dönüşü gibi nedenlerle aileler yaşlıların bakımında zorlanmakta ve huzurevlerinde kalan yaşlı sayısı giderek artmaktadır 3,36,57. Huzurevi deyimi yaşlı ve kimsesiz insanların barındığı, çevreden kopuk, kapalı kolonileri çağrıştırmaktadır 4,41. Huzurevleri, sevdiği insanlar, belki de eşi ölmüş, tanıdığı değerler kaybolmuş, hayat tarzı değişmiş, yaşam süresinin azalmakta olduğunun farkına varmış, ekonomik özgürlükleri ortadan kalkmış yaşlılar için yoğun izolasyon duygusuna neden olmaktadır. Yaşlı insanların çoğu için huzurevi yaşamın geriye dönüşü olmayan son istasyonu anlamındadır 5,48. Kuruma giden yaşlının, kendini kabul etme ve kendine saygı duymayı belirleyen çevreyi tanıma ve denetleyebilme olanakları kaybolmakta, yaşlı birey soyutlanma, yadsınmışlık, kendini değersiz hissetme gibi duygulara kapılabilmektedir. Ruh sağlığı açısından bir risk grubu oluşturan yaşlılar, huzurevinde daha yoğun sorunlarla karşı karşıya gelmektedir 53,57. Pek çok çalışmada huzurevinde kalan yaşlılarda depresyon yaygınlığının, normal yaşlı nüfusa göre daha yüksek olduğu belirtilmiştir 2

8 50,52,53. Ekici ve Ünal ın Gaziantep huzurevinde ve evde yaşayan yaşlılarda yaptıkları ruhsal belirti taramasında huzurevinde yaşayanların depresyon puanlarının evlerinde yaşayanlara göre daha yüksek olduğu bulunmuştur 52. Ankara Seyranbağları huzurevinde yapılan bir çalışmada, huzurevinde yaşayanların %38 inde motivasyon eksikliği ve yarısında boş zamanlarını değerlendirememe saptanmıştır 53. Huzurevlerindeki yaşlıların fiziksel aktivite düzeyleri de oldukça yetersizdir 55,56. Karan ve arkadaşlarının 2004 yılında Đstanbul daki huzurevlerinde yaptıkları çalışmada 65 yaş ve üstündeki bireylerin fiziksel olarak yeterince aktif olmadıkları gözlenmiştir 87. Yaşlılara, kendilerini yalnız hissettikleri huzurevi ortamlarında günlük işlere, öz bakımına doğrudan katkılarda bulunarak işe yaradığı duygusu kazandırılmalıdır. Zihinsel kapasitesini geliştirmek için de değişik uyaranlar verilmeli, toplumun ona ihtiyacı olduğunu hissettirecek, yaşlının doyum sağlayacağı bir aktivite ile meşgul olmasını sağlamak gereklidir 63. Bakımevlerinde yaşayan ve uzun süreli bakıma gereksinim gösteren yaşlıların daha iyi hizmet alabilmeleri ancak biyopsikososyal bütünlük taşıyan bir bakış açısı ile oluşturulan projelerle mümkün olacaktır 6,43. Amerika da, huzurevlerinde yaşamın kalitesini artırmak, yaşanılan güçlükleri azaltmak için Pet Therapy adı verilen bir terapi yöntemi uygulanmaktadır. Evcil hayvanlar kullanılarak yapılan bu terapi yönteminde, yaşlıların haftanın belirli günlerinde evcil hayvanlarla vakit geçirmesi sağlanmaktadır 7. evcil hayvanlar ile terapi Amerika da 1980 li yıllarda hemşire literatürüne geçmiş ve hemşirelerin çalıştığı bakım evlerinde uygulanmaya başlamıştır. Son yirmi yıldır, hemşireler bu 3

9 terapiye ilişkin deneyim kazanmış ve terapinin yürütülmesinde öncülük yapmışlardır 8,13. Florance Nightingale de hastalık hallerinde, hayvanların terapiye faydaları üzerine dikkat çekmiştir. Florance Nightingale 1919 da Elizabeth Hastanesi nde ordu köpeklerini psikiyatri hastaları ile terapötik iletişim sağlamak için kullanmıştır 10. Araştırmalar evcil hayvan beslemenin yararlarından bahsetmektedir. Poresky ve Hendrix in yaptığı çalışmada; evcil hayvan sahibi olanların hayvanı olmayanlara göre, empati, kendine güven, bağımsız karar verebilme becerilerinin daha yüksek olduğu bulunmuştur 65, yılında Corson tarafından gerçekleştirilen bir diğer araştırmada ise, terapi köpeklerinin yaşlıları sorumluluk sahibi yaptığı, hayvanı besleyen, yıkayan, yürüyüşe çıkaran yaşlının kendi öz bakım gereksinimlerini de bu sayede hatırladığı belirtilmiştir 72. Hayvanlar insanların motor becerilerini geliştirmektedir. Bir evcil hayvanı yürüyüşe çıkaran yaşlı aynı zamanda kendisi de yürüyüş egzersizi yapmış olduğu için kalp ve damar hastalıklarından, konstipasyon sorunundan korunmuş olup, kan basıncı düzenlenmektedir. Hayvanlar spontan bir eğlence kaynağı oluşturarak insanları eğlendirmekte, anksiyetelerini azaltmakta, sözel ve göz iletişimi kurmalarını, duygularını ifade edebilmelerini, beden dilini kullanmayı ve empati yapabilmelerini artırmaktadır 8. Özet olarak, kurumda yaşayan yaşlı izole olmaya ve toplumdan geri çekilmeye başlamaktadır. Sağlık ekibinin bir üyesi olarak hemşire, yaşlıların bakımını planlarken, yaşlının psikolojik, fizyolojik ve sosyoekonomik durum değerlendirmesini yaparak genel ve özel bakım 4

10 gereksinimlerini saptamalı ve yalnızlığını azaltacak girişimlerde bulunmalıdır 51,57. Hemşirelik bir bakım disiplinidir ve yaşlıların sağlık bakımında önemli bir sağlık ekip üyesidir. Hemşirelerin yaşlılara kaliteli sağlık bakımı sunmaları bir gereklilik olduğuna göre, onların yeterli bilgi ve beceri ile donatılmaları zorunludur 19,79,80. Hemşireler, Amerika daki yaşlı bakım evlerinde evcil hayvanlar ile terapinin yürütülmesinde öncülük yapmışlardır. Evcil hayvan ile terapinin faydalarına ilişkin pek çok bilimsel çalışma yapılmış, hemşireler bu çalışmalara katılmışlardır. Ülkemizde, evcil hayvan ile terapinin sağlandığı bir çalışma henüz yapılmamıştır ve ne yazık ki bu terapiye dair herhangi bir bilgi sahibi olan kişi sayısı da yok denecek kadar azdır. Bu çalışmada ülkemizdeki hemşirelerin evcil hayvanlarla terapiye ilişkin bilgi sahibi olmalarını sağlamak ve hayvanlara olan ilgisi ve sevgisi yüzyıllar öncesine dayanan Türk insanının da bu terapiden faydalanabilmesi, ileride bu terapinin ülkemizde uygulanabilmesi için hazırlanacak olan politikalara veri kaynağı olması amaçlanmıştır Araştırmanın Amacı Araştırma Huzurevlerindeki yaşlıların ve sağlık personelinin evcil hayvanlar ile terapiye ilişkin düşüncelerini belirlemek amacıyla yapılmıştır. 5

11 2. GENEL BĐLGĐLER 2.1.Yaşlılık Doğanın evrensel bir kurgusu olan yaşlanma hem biyolojik, hem de kronolojik yönleriyle ele alınan bir yaşam döngüsüdür. Doğumun başlattığı bu yaşam döngüsü, her aşamasında farklılaşarak kendine özgü belirtiler gösterir. Yaşam döngüsünün her yıl on iki ay eklediği biyolojik yaşlanma, aslında sosyolojik, psikolojik ve kültürel süreçlerin karıştığı bir karmadır 15. Yaşlılık biyolojik, kronolojik, psikolojik ve sosyal olmak üzere farklı alanlarda tanımlanmaktadır. Biyolojik yaşlılık, insan organizmasındaki fonksiyonların azalması ve hücre kayıpları olarak tanımlanmaktadır. Kronolojik yaş doğumdan ölüme kadar geçirilen yaş evrelerini tarihsel bir süreç içinde açıklamayı ifade eder. Psikolojik yaşlılık, kişinin kronolojik yaşının ilerlemesine bağlı olarak algımla, öğrenme ve problem çözme gücü ile kişilik kazanma alanlarında uyum sağlama kapasitelerindeki değişmeleri kapsamaktadır. Sosyal yaşlanma ise statü ve rol kayıplarına bağlı olarak yaşamdan yavaş yavaş geri çekilme ile birlikte çevresindeki bireylerin onu yaşlı olarak algılamasını fark ettirecek değerlendirmelerde bulunulması ile anlam kazanmaktadır 16. Yaşlılık ile ilgili çalışmaların birçoğunda kronolojik olarak bir sıralama yapılmıştır 19. Neugarten yaşlıları üç gruba ayırmaktadır. Genç yaşlı olarak nitelenen grup yaş, orta yaşlı olan grup yaş ve yaşlı yaşlı grup yaş dilimindedir. Birleşmiş milletlerin raporlarında ise; pek çok gelişmiş ülkenin ortak kabulü olan emeklilik yaşının (65yaş) aksine yaşlanmanın alt sınırı altmış yaşta başlamaktadır. Toplumların değişken yapısı içinde, kendilerine özgü kültürleri, bireylerini kabul 6

12 düzeyleri, işe yarama ya da rollerdeki değişimler açısından şekillendirerek yaşlı tanımlamalarını da özgünleştirmektedir. Kimi toplumlarda olumlu bir süreç olarak kabul edilen yaşlılık, kimilerinde bir problem olarak algılanmaktadır 15,17. Hipokrat insan doğruya elli altı yaşında ulaşır derken yaşlanmanın başlangıcını işaret etmiştir. Dante, yaşlılığı kırkbeş yaşında başlatırken, Cahit Sıtkı Tarancı ise otuz beş yaşı yolun yarısı olarak saymıştır 20. Erikson a göre yaşamın 8 evresi vardır ve bunların sonuncusu olan benlik bütünlüğü evresi yaşlılık dönemini kapsar. Bu evrede benliğin ( egonun ) en önemli görevi daha önceki evrelerde kazanılmış olan benlik özelliklerinin bütünleştirilmesidir 21. Đlk kez 1881 de Fransız Hekim I.M. Charcot un yaşlıların hastalıklarına özel ilgi gösterilmesi önerisi bu konudaki çalışmaların başlangıcı sayılabilir. O yıllarda ne yazık ki fazla taraftar bulamayan bu öneri, 1906 yılında Rus bilimci Korenceski nin yaşlıların fizyolojik sorunlarına ilgi göstermesiyle bir ölçüde gelişme göstermiştir. Rus bilimcinin, yaşlılık sürecinin anlaşılması sonucunda, bu sürece özgü hastalıklardan korunmak ve bunları önlemek olasıdır görüşü belki de yaşlılık biliminin temelini oluşturmuştur 22. Yaşlılık sözcüğü yaşam sürecinin geç dönemindeki gelişmenin devamını ve bireydeki değişmeleri anlatır. Yaşlılık yaşam konusunda kayıpların ve çöküşün görüldüğü bir dönemdir. Aynı zamanda kültürel, çevresel ve ekonomik etmenlerin hazırladığı bir sonuçtur. Çocukluk, ergenlik, olgunluk gibi yaşlılık da insanoğlunun yaşam dönemlerinden biridir 23. 7

13 2.2. Dünyada ve Ülkemizde Yaşlı Nüfus Yirmini yüzyılın sonunda dünyada yaşlılarda yaşam beklentisi artmış ve doğum hızları azalmıştır. Bu durum 65, yaş üzeri nüfusun toplam nüfus içindeki oranını oldukça artırmıştır yılı verilerine göre dünya nüfusu yaklaşık 6,5 milyardır ve dünya nüfusunun 385 milyonu 65 yaş ve üzerindedir. Gelişmekte olan ülkelerde 65 yaş üzeri nüfus yılda % 3 artmaktadır. Gelişmiş ülkelerde yaşlı nüfus artışı yılda %2 ye düşmektedir ancak, gelişmiş ülkelerde en fazla artan yaş grubu 65 yaş ve üzeridir 25. Genetik yapı, insanın 120 yıl yaşabileceğini göstermektedir. Yüz yirmi yıllık yaşam sürecinin devam etmesi, çevresel etmenlerin uygunluğuna bağlıdır. Çevresel etmenler ne kadar uygun, yaşamı kolaylaştırıcı olumlu etki yaparlarsa ortalama ömür uzunluğu 120 yaşa o kadar fazla yaklaşacaktır. Küreselleşme, bilim ve teknolojinin gelişmesi anne, bebek ve çocuk ölümlerinin azalması, yeterli ve dengeli beslenme alışkanlığının kazanılması ve sağlıklı yaşam alışkanlıklarının kazanılması bireylerin yaşam kalitesini artırmaktadır. Tüm bu gelişmelerin sonucu olarak 1950 ile 2000 yılları arasında dünya genelinde yaşam süresi 20 yıl artmış ve 66 yıla ulaşmıştır. Hesaplamalara göre gelecekteki 50 yıl içinde yaşam sürecinde 10 yıllık daha uzaması beklenmektedir 23,26. Günümüzde dünyada en yaşlı nüfusa sahip ülke Japonya dır. Bu ülkede doğumdan beklenen yaşam süresi 80 yıl olarak hesaplanmaktadır. Doğumdan beklenen yaşam süresi Kanada, Đsveç, Đsviçre gibi ülkelerde 79 yıl, Đngiltere, Fransa, Hollanda ve Đtalya gibi 8

14 ülkelerde 78 yıldır. Dünyadaki bu gelişmelere paralel olarak Türkiye de de zaman içinde yaşlı nüfusta artma meydana gelmiştir. Son yıl içinde ülkemizde ölüm hızlarında belirgin azalmalar olmuş ve bunun sonucu olarak da yaşam süresi 70 yıla ulaşmıştır. Ülkemizde halen 4 milyon yaşlı vardır ve bu sayının 2050 yılında 12 milyonu bulacağı hesaplanmaktadır Dünyada ve Ülkemizde Yaşlılara Sunulan Hizmetler Yaşlı nüfusundaki hızlı artış Dünya Sağlık Örgütü ve Birleşmiş Milletleri harekete geçirmiş ve O Dünya Sağlık Günü Yıllara Yaşam Katın sloganı ile yaşlılar günü olarak ilan edilmiş ve / günleri arasında da yaşlıların sorunlarının tartışıldığı Yaşlılar Asamblesi Viyana da toplanmıştır. Uluslar arası Hemşireler Birliği ( ICN ) 1992 yılında Sağlıklı Yaşlanma temasının ele alınmasını önererek tüm dünyada yaşlanma konusunun çok yönlü ele alınmasına, konunun gündemde tutulmasına olanak sağlamıştır. Gelişmiş ülkelerde yaşlılara verilen hizmetler: okul çağından başlayarak halkın yaşlılık ve bakımı konusunda eğitilmesi, çeşitli sağlık merkezleri ve gönüllü kuruluşlarca yürütülen evde yaşlı bakımı, evlere yemek servisi ve uğraşı terapisi koruyucu hizmetler kapsamında verilmektedir 27. ABD de 1935 yılı öncesinde yaşlı sorunlarına pek ilgi gösterilmemiştir. Bunun nedeni 20. yüzyılın başlarında yaşlı nüfusun az olmasından dolayı hükümetin rolünün sınırlı kalmasıdır lardaki dünya ekonomik krizi ve 1935 teki sosyal güvenlik kanunu Amerikan politikasının yaşlılık üzerine bir dönüm noktası sayılır lerden bu yana fedaral bütçenin %30 dan fazlasının yaşlılara ayrıldığı ve her yıl artırıldığı ifade edilmektedir. ABD de yaşlı insanlar için gıda programları, yaşlı 9

15 yurttaş merkezleri, bilgi ve dayanışma hizmetleri gibi servis vermek amacıyla ulusal yaşlanma ağı kurulmuştur 28. Hollanda da belediyelerce her 65 yaşına ulaşan kişiye maaş bağlanmaktadır. Bu kişiler bağımsız yaşabildikleri sürece kendi evlerinde yaşamakta, kendi başlarına evlerinde kalamayacaklarını düşünen yaşlılar bulunduğu belediyeye müracaat eder ve bir yaşlı yurduna yerleştirilmektedir. Bu yurtlar paralıdır, ancak yaşlı isterse hükümetin bağladığı maaşın üzeri Belediye tarafından tamamlanarak ve hatta yaşlıya cep harçlığı verilerek bu kuruluşlarda kalabilmektedir 26,27. Almanya da yaşlılara götürülen hizmetler kurumsal ve mobil hizmetlerdir. Almanya da çok çeşitli hizmet veren kuruluşlar bulunmaktadır. Bu kuruluşlar; yaşlı evleri, yaşlı huzur evleri, yaşlı gündüz evleri, yaşlı kulüpleri, yaşlı gündüz bakım evleri ve mobil yardım hizmetleri şeklindedir. Almanya da yaşlı huzurevleri; kendi işini yapmak istemeyen veya yapacak durumda olmayan ancak yatalak veya devamlı bakıma muhtaç olmayan kişilerin kaldığı kurumlardır. Almanya da her türlü kurumda ücret karşılığı kalan yaşlıya, gelirleri yetmediği takdirde devletçe maaşına göre belirlenecek miktarda cep harçlığı verilmektedir 26. Đsveç de yaşlının yerleşimi çok önem taşımakta ve yerleşim yerlerinin belirli standartlara uygun olması gerekmektedir. Yaşlıların yaşadığı kiralık ev, kiralık apartman uygulaması vardır ve gerekirse burada yaşayan yaşlıya eve uyum için gerekli düzenlemelerde yardım edilmektedir

16 Türk toplumunda yaşlı ve yaşlılıkla ilgili toplumsal kalıplara bakıldığında, eski Türklerde yaşlının kadın veya erkek olsun korunduğu anlaşılmaktadır. Türklerin Đslamiyet i kabul etmesi ile fitre ve zekâtın öncelikle muhtaç olanlara ve yaşlılara verilmesi dikkat çekicidir. Kuran da yaşlıya, sakata saygı ve bakımla ilgili ayetler bulunmaktadır. Özet olarak Türk töresinde yaşlıya saygı önde gelen bir davranıştır 23,29,36. Dünya nüfusunun ve Türkiye deki nüfusun giderek yaşlanması, bu nüfus kategorisine ilişkin politikaların geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Türkiye nin gelişmekte olan bir ülke olarak, yaşlılık konusunda politika üretmesi ve bunu yaşama geçirmesi hususunda daha hassas davranması gerektiği düşünülmektedir. Bu nedenle yaşlılık sorununa ilişkin politikaların oluşturulmasında Devletin yapacağı görevler arasında kanun ve mevzuatları oluşturmak bulunmaktadır. Ayrıca yürürlükte olan mevzuatlarında toplumun sosyo-kültürel yapısına uygun olarak güncelleştirilmesi gerekmektedir 37. T.C. Emekli Sandığı Genel Müdürlüğü 1950 yılında 5434 sayılı kanunla kamu kesiminde çalışanların sosyal güvenliklerini sağlamak amacıyla kurulmuştur. Bu kuruluşun görevleri arasında; hizmet süresini dolduranlara emekli aylığı bağlamak, 2022 sayılı yasa uyarınca yaşlı, muhtaç ve sakatlara aylık bağlamak, emekli dul ve yetimler için dinlenme ve bakım evleri tesis etmek ve işletmek, çalışan ve emekli olan bireylere sağlık ve ölüm yardımı yapmak ve vergi iadesi işlemlerini yürütmek bulunmaktadır 33. Son şekli, tarihli resmi gazetede yayınlanan 506 sayılı yasa ile yürürlüğe konulan Sosyal Sigortalar Kanununun amacı 11

17 madde 1 de iş kazaları ile meslek hastalıkları, hastalık, analık, malullük, yaşlılık ve ölüm hallerinde bu kanunda yazılı şartlarla sosyal sigorta yardımlarının sağlanmakta olduğu belirtilmiştir. Sosyal sigortalar kanununda yaşlılar için bir yaş sınırı belirtilmemekte oysa SHÇEK bu yaşı 60 olarak sınırlandırmaktadır. SSK nın yaşlılar için ön gördüğü hizmetler maalesef SHÇEK in ki kadar ayrıntılı ve açıklayıcı değildir. Bu kanunun yaşlılara götürülen hizmetler yönünden hayli eksik olduğu söylenebilir tarihinde resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren, 1479 sayılı Bağ-Kur Yasası, yaşlıların aylıklarını, sağlık hizmetlerinden nasıl yararlanacaklarını ve yaşlının ölümü halinde eş ve çocuklarına intikal edecek kazanımlarını içermektedir. Sosyal sigortalar kanununda olduğu gibi yaşlının doğrudan hizmetine sunulacak organizasyonlardan yoksundur 35. Sosyal Devlet anlayışı içinde konu ele alındığında, başta çalışanlar olmak üzere tüm bireylerin gelecekteki yaşamlarının güvence altına alınması anayasal bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda 1982 Anayasası Türkiye de yaşlılık politikalarının oluşturulmasında bir dayanak teşkil eder. Anayasa nın 61. Maddesi Yaşlılar devletçe korunur, yaşlılara devlet yardımı sağlayacak diğer haklar ve kolaylıklar kanunla düzenlenir şeklindedir 30. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumunun Yaşlılara Đlişkin Mevzuatı, son gelişmiş şekli ile tarihli sayılı yasa ile yürürlüğe giren huzurevleri ile yaşlı bakım ve rehabilitasyon merkezleri yönetmeliği esasları çerçevesinde 60 yaş ve üzerindeki muhtaç yaşlıları korumak, bakmak, sosyal, psikolojik ve fiziksel gereksinimlerini 12

18 karşılamak, sürekli bakıma ve rehabilitasyona gereksinim duyanlara bakım ve rehabilitasyon hizmeti vermekle yükümlü olarak Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğünü ( SHÇEK) görevlendirmiştir 3,31. Teorik olarak iyi düzenlenmiş olan bu mevzuat, uygulamada bazı yetersizlikleri engelleyememiştir. Gerek devlet bütçesinden ayrılan fonun gerekse personelin eğitimsiz ve deneyimsiz oluşu sorunlara yol açmaktadır. Ayrıca mevzuatın yalnızca yoksul, muhtaç ve kimsesiz yaşlılara yönelik olarak hazırlanması, toplumun diğer yaşlı katmanların bu tür sosyal hizmetlerden yararlanmasını engellemektedirr Çekirdek aileye geçiş Dünyada yaşanan değişimler sonucunda aile artık toplumun devamının, ekonomik dayanışmanın ve nesillerin toplumsallaşmasının merkezi kurumu olmaktan giderek çıkmakta ve ailelerin rollerini devletler üstlenmek durumunda kalmaktadır 3,36. Türk toplumunda da sanayileşme, kentleşme ve kırdan kente göç gibi dinamiklerle yaşanan yoğun süreç, aile içi ilişkilerde, karar alma süreçlerinde ve rol / görev paylaşma vb. alanlarda büyük değişimlere yol açmıştır. Küresel bir boyut kazanan hızlı değişim süreci; birkaç kuşağın birlikte yaşadığı geniş ailenin yanında, bunun kimi değerlerini taşıyan ve daha küçük bir hane kompozisyonuna sahip bir aile tipini de ön plana çıkarmıştır. Türkiye de sanayileşme ve sosyokültürel değişme nedeniyle köy ve kasabalardaki genç nüfusun kentlere göç etmesi ile bazı köy ve kasabalardaki yaşlı nüfusun artması ve doğurganlık oranının azalmasına bağlı olarak aile yapısında ve yaşam tarzında önemli sayılan değişmeler görülmekte ve çekirdek aile artışı dikkati çekmektedir 36,37. 13

19 Ülkemizde aileleri 2/3 si çekirdek ailedir. Aile yapısındaki bu değişiklik yaşlının aile içindeki konumunda farklılık yaratmıştır. Oysa geleneksel toplumda yaşlıya saygı gösterilir ve değer verilirdi ve yaşlı ailede söz sahibi idi. Günümüzde ise yaşlı, ailede prestij sağlayan bir öğe olmaktan çıkmakta ve kuşaklar arasında farklılık artmaktadır. Yaşlı nüfusun artış ve aile yapısındaki değişmeler beraberinde önemli sağlık ve bakım sorunlarını getirmektedir 38. Hızlı sanayileşme ve kentleşme sonucu, ekonomik ve sosyal yapıda hızlı değişmeler olmuştur. Çekirdek aileye dönüşüm, yaşlıyı çocuklarından ayrı yaşamaya itmiştir 39. Geniş ailelerin çökmesi yaşlı kişilerin son yıllarını rahat ve güvenli bir ortamda geçirmeleri sorununu ortaya çıkarmaktadır Yaşlılık ve Huzurevlerinde Barınma Dünyada olduğu gibi ülkemizde de yaşlı nüfus giderek artmakta ve bu durum var olan sorunlara ek olarak çözülmesi gereken yeni sorunları da beraberinde getirmektedir. Yaşlı nüfusun artması, evde bakımın güçleşmesi, aile içindeki rollerin farklılaşması, özellikle geniş ailelerin yerine çekirdek ailelere bırakması, huzurevlerinde kalan yaşlı nüfusunun da artmasına neden olmaktadır 3,36. Bakımevi kavramı, tarihsel köklerini 16. yüzyıl başlarında Ausburg da kurulan düşkünlerevi ya da 18. yüzyılda Rahibe Thersa tarafından kurulan düşkünlerevinden almaktadır

20 Đslam dünyasında, hastaların terapi edildiği sağlık kurumları olarak tanımlanan darüşşifalar da tarihsel olarak çok daha önce bu tür hizmet veren kurumlar olarak bilinmektedir 21. Dilimizde huzurevi bakımyurdu deyimleri, bakımevi sözcüğü ile eşanlamlı olarak kullanılmaktadır. Herhangi bir kişinin yaşamının herhangi bir zaman diliminde bakımevine ihtiyaç duyma olasılığı %25 olarak hesaplanmaktadır. Bakımevlerinin sayısı 1960 ların ortalarından bu yana dramatik bir artış göstermektedir. Bu artışa koşul olarak bakımevlerinde yaşlı bakımına ilişkin sorunlar tanınmaya başlamış ve reform ihtiyacı doğmuştur da Ulusal Tıp Enstitüsü tarafından hazırlanan Bakımevlerinde Bakımın Niteliklerinin Düzeltilmesi başlıklı raporda, bakımevlerinin birçoğunda iyi hizmet sunulduğu bildirilmesine karşın, bir kısmında sunulan hizmet ağır biçimde eleştirilmiştir. Hizmetin niteliklerinin yetersiz olduğu bakımevlerinde yaşayan yaşlıların fizik ve ruhsal sağlığının tehlikede olduğu, haklarının çiğnendiği ve suistimal edildikleri vurgulanmıştır 42. Bakımevlerinde yaşayan ve uzun süreli bakıma gereksinim gösteren yaşlıların daha iyi hizmet alabilmeleri ancak biyopsikososyal bütünlük taşıyan bir bakış açısı ile oluşturulan projelerle mümkün olacaktır 29. Huzurevleri ise yaşlı bireyle için uygun ve mutlu bir yaşlılık geçirilecek yerler olmaktan çok, sığınılacak bir yer anlamın gelmektedir. huzurevinde kalmak yaşlı bireyin çocukları ve yakınları için olduğu kadar, yaşlı bireyin kendisi içinde utanç ve üzüntü kaynağı olmak durumundadır. 15

21 Bu durum ise huzurevi olgusunun gerçek ve istenen işlevleri verebilmesi açısından bir olumsuzluktur 43. Toplumun önemli bir kesiminde bakımevlerine karşı olumsuz bir bakış açısı ve bakımevlerinde kalmaya karşı bir tutum söz konusudur. Bir çok yaşlı insan, bakımevini yaşamlarının son durağı ve geriye dönüşü olmayan bir mekan olarak nitelemekte, kendilerini ailelerinden dışlanmış olarak algılamakta ve bakımevlerinde kalmayı reddetmektedirler 44. Huzurevleri Yönetmeliği ülkemizde huzurevlerinin kuruluş ve görevlerini açıklamaktadır. Bu yönetmeliğe göre, huzurevleri desteksiz yaşamı sıkıntısız olarak sürdüremeyen yaşlı, yalnız ve kimsesizlerin huzur, güven, sağlık ve mutluluklarını sağlamak, onların fiziki, ruhsal ve sosyal gereksinimlerini karşılamak için kurulmuştur. Ülkemizde yaşlılara hizmet veren huzurevlerinin bağlı bulunduğu 7 ayrı kurum bulunmaktadır. Bu kurumların sahip olduğu huzurevi sayısı 120, toplam yatak kapasiteleri dır 45. Türkiye de Yaşlılara Hizmet Veren Kuruluş Ve Bu Kuruluşla Bağlı Huzurevi Sayı ve Kapasiteleri KURULUŞ HUZUREVĐ SAYISI KAPASĐTE Başbakanlık SHÇEK Bakanlıklar Belediye Dernek ve Vakıflar Azınlıklar Özel Toplam

22 Huzurevlerinin illere göre dağılımını, Başbakanlık, Bakanlık ve Belediyelere ait olanları devlete ait olup incelediğimizde, devlete ait huzurevlerinin 40 ilde, vakıfla ait huzurevlerinin 12 ilde, azınlıklara ait olanların 1 ilde, özele ait olanların ise 3 ilde bulunduğu anlaşılmaktadır. Huzurevlerinin % 55.8 i devlete ait olup toplam kapasitenin % 71.3 ü devlete aittir. Tüm huzurevleri birlikte değerlendirildiğinde, sadece 43 ilimizde yaşlılara huzurevi olanağı bulunmaktadır. Bu huzurevlerinin % 35 i Đstanbul da, % 9 u Ankara da, % 5 i Manisa da, % 4 ü Đzmir de bulunmaktadır. Geriye kalan % 47 si huzurevi bulunan 39 ile dağılmıştır Huzurevlerinde Yaşam ve Yaşanılan Güçlükler Ülkemizde hızlı nüfus artışı, endüstrileşme ve kentleşme, iç ve dış göçler nedeniyle çekirdek aileye dönüşüm, ekonomik sorunların varlığı, kadınların çalışma yaşamına katılması, yaşlıların evde bakımını güçleştirmekte ve yaşlılar aile ortamından uzaklaşarak huzurevlerine yerleştirilmektedir 46. Kuruma giden yaşlının, kendini kabul etme ve kendine saygı duymayı belirleyen çevreyi tanıma ve denetleyebilme olanakları kaybolmakta, yaşlı birey soyutlanma, yadsınmışlık, kendini değersiz hissetme gibi duygulara kapılabilmektedir. Ruh sağlığı açısından bir risk grubunu oluşturan yaşlılar, huzurevlerinde daha yoğun sorunlarla karşı karşıya gelmektedir. Kurumda yaşayan yaşlı izole olmaya ve toplumdan geri çekilmeye başlamaktadır 47,48. Yalnızlık ve sosyal izolasyon depresyon ve özkıyım için en önemli risk etkenleridir. Depresyon yaşlılarda görülen en yaygın ruhsal bozukluklardan biridir. Abrams ve arkadaşları depresyonun huzurevinde 17

23 kalan yaşlı grupta yüksek oranda görüldüğünü ve var olan major depresyonun mortalite riskini artırdığını bildirmiştir. Fessman ve Lester, huzurevlerinde sosyal bir ortam yaratılmasının depresyon ve yalnızlığı olumlu etkilediğini belirtmişlerdir 49. Rezaki ve arkadaşlarının yapmış olduğu çalışmada huzurevlerinde yaşayan yaşlılarda depresyon oranını Bagley ve arkadaşlarının % 43.7, Mechanic ve Mc-Alpine % 12.1; McCurren ve arkadaşlarının % 68, Wada ve arkadaşlarının % 32.3, Rinaldi ve arkadaşlarının % 57.1 olarak bildirdiği belirtilmiştir 50. Sertbaş ve arkadaşlarının Huzurevlerinde Yaşayan Yaşlıların Anksiyete Ve Depresyon Düzeylerinin Belirlenmesi amacıyla yaptıkları çalışmada ise Bekaroğlu ve arkadaşlarının % 41, Gülseren ve arkadaşlarının % 6.7, Maral ve arkadaşlarının % 48.1,Topbaş ve arkadaşlarının % 80.4, Sütoluk ve arkadaşlarının % 26.1, Ekinci ve arkadaşlarının % 58.3; Demet ve arkadaşlarının % 35.9, Kurtoğlu ve Rezaki nin % 10.2 oranında huzurevlerinde depresif belirti yaygınlığı bildirdiği belirtilmiştir 51. Ekici ve Ünal ın Gaziantep huzurevinde ve evde yaşayan yaşlılarda yaptıkları ruhsal belirti taramasında huzurevinde yaşayanların depresyon puanlarının evlerinde yaşayanlara göre daha yüksek olduğu bulunmuştur 52. Ankara Seyranbağları huzurevinde yapılan bir çalışmada, huzurevinde yaşayanların %38 inde motivasyon eksikliği ve yarısında boş zamanlarını değerlendirememe saptanmıştır 53. Đzmir huzurevinde gerçekleştirilen bir başka çalışmada da huzurevindeki yaşlıların %75 inin 18