Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

Transkript

1 Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s Oktay BAŞAK 1 KEREM DÖNER, ŞÜKRÜ YÖRÜK, DERVİŞ DEMİRCİOĞLU VE BİLAL YÖRÜK EVLERİ IŞIĞINDA ESKİ VAN EVLERİNDE MALZEME Özet Bu çalışmada, günümüzde geleneksel mimari anlayışıyla artık inşa edilmeyen ve yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalan Tarihi Van evlerinden derlenen örnekler ışığında, inşasında kullanılan yapım malzemeleri irdelenmeye çalışılmıştır. Anadolu coğrafyasında Neolitik Dönemden günümüze değin, özellikle karasal iklimin hüküm sürdüğü bölgelerde, uzun süre ana yapım malzemesi olarak kullanılan kerpicin, tarihi Van evlerinde de ana yapım malzemesi olarak kullanıldığı görülmüştür. Van ın geleneksel mimarisinin önemli unsurlarından biri olan taş temel üzerine kerpiçten yapılan, saman katkılı çamur sıvalı, ahşap destekli düz toprak damlı, çoğunlukla iki katlı, bazen cumbalı olarak inşa edilmiş tarihi Van Evleri, doğa ve insan kaynaklı bir takım nedenlerden dolayı bir bir yok olmaktadır. Taş temel üzerine, kerpiç ve ahşap ağırlıklı yapım malzemenin ağırlıkta kullanıldığı bu evler, yerini, etkileşim, yenilik ve modernizm adına, toplumun sosyal yapısı ve bölgenin iklimsel özellikleri gözetilmeksizin, özenti sonucu tasarlanmış, her türlü plan ve malzemenin kullanıldığı betonarme, çok katlı binalara bırakmıştır. Anahtar kelimeler: Anadolu, Neolitik, Van, Geleneksel, Kerpiç, Küreselleşme. A SIGHT TO MATERIALS USED IN OLD VAN HOUSES VIA KEREM DÖNER, ŞÜKRÜ YÖRÜK, DERVİŞ DEMİRCİOĞLU AND BİLAL YÖRÜK HOUSES Abstract In this study, with the help of compiled samples of Historical Van Houses, it is aimed to examine the materials in the construction of Historical Van Houses 1 Yrd. Doç. Dr., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi ABD., okbasak@gmail.com

2 Kerem Döner, Şükrü Yörük, Derviş Demircioğlu ve Bilal Yörük Evleri Işığında Eski Van Evlerinde Malzeme which are not being built in traditional architectural way anymore. Adobe which has been the main construction material being used since the Neolithic Age till now, especially in continental climate regions in Anatolia, has been used in Historical Van Houses as well. Van Houses are very important part of traditional architecture of Van. These houses have been made of adobe and plastered by a strawy clay on a stone foundation. These houses have a flat soil roof supported by wood uprights and they have been built mostly as two flats and bay window. However, they are disappearing one by one because of some reasons stem from both nature and human beings. On behalf of interaction, innovation and modernism, they have given place to new multiple storied concrete houses which are designed as a result of affectation. They are not suitable for the social structure and climate conditions and many kind of plans and construction materials started to be used in these buildings. Keywords: Anatolia, Neolithic, Van, Traditional, Adobe, Globalization. İnsanoğlunun yüzyıllar boyunca oluşturduğu en önemli yaşam alanlarının başında gelen konut, farklı coğrafyalarda, farklı plan ve malzeme kullanımıyla karşımıza çıkmaktadır. Bir yerleşim yerinde, insanların orada varlığına işaret eden, insanla özdeşleşen bu özel yapının ilk görüldüğü ve gelişim göstermiş olduğu coğrafyalardan birisi de Anadolu dur. Değişik medeniyetlere ev sahipliği yapmış olan bu coğrafyada, yaşam mücadelesi vermiş olan yerleşik yaşamın henüz olmadığı Paleolitik Dönem bireylerinin ilk yaşam alanları, dünyanın değişik yerlerinde olduğu gibi, çoğunlukla ağaç kovukları, mağara veya kaya sığınakları olmuştur. 2 Doğanın insana sunmuş olduğu bu yaşam alanlarını insanlar, yerleşik yaşamın gelişim gösterdiği Neolitik Döneme kadar uzun bir süre kullanmışlardır. Konargöçer yaşamdan, yerleşik yaşama geçiş, birçok alanda olduğu mimari alanda da büyük gelişimlerin yaşanmasına neden olmuştur. Bu alandaki gelişmeler, kesintisiz olarak günümüze değin süregelmiştir. Başlangıçta yere açılan tek gözlü söbe planlı bir çukurun ahşap dikme ve desteklerle iskeletinin oluşturulduğu, sazlarla kapatılıp çamurla sıvanmış olan kulübemsi bu yapılardan (Özdoğan, 2000: 14-19); ( her türlü malzemenin kullanıldığı günümüz gökdelenlerine varan bir değişim ve gelişim yaşanmıştır. Küreselleşen dünyamızın bir parçası olan Anadolu muzun, farklı bölgelerinde olduğu gibi, değişik alanlardaki değişim ve gelişmelere bağlı olarak, kent dokusunu şekillendiren önemli öğelerden biri olan geleneksel konut mimarisinin de, zaman içerisinde yeniden şekillenmeye başladığı görülmüştür. Eskisi kadar rağbet görmeyen geleneksel konut mimarimiz, Bu yerleşme istasyonlarına örnek olarak Yarımburgaz, Karain, Beldibi, Palanlı, Dülük, Öküzini, Belbaşı gibi kaya sığınağı ve mağaralarını verebiliriz. Düşündüğünü yapabilme yetisine sahip olan insanoğlu, hayatta kalabilme adına Holosen Dönemle birilikte, bir önceki dönemdeki gibi nemli, ışıksız ve geçici barınaklar değil, kalıcı ve daha konforlu yeni yaşam alanları yapmaya başlamıştır. Çayönü (Diyarbakır) Hallançemi (Batman) Kortiktepe (Diyarbakır) Nevali/Nevala Çori (Urfa), Çatalhöyük (Konya), Aşıklı Höyük (Aksaray) gibi yerleşim yerleri, yerleşik yaşamın başlamış olduğu, Epipaleolitik Dönemden sonraki Neolitik Döneminin Anadolu daki en erken temsilcilerinden bazılarıdır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

3 Oktay Başak sosyal yapı ve iklimsel özellikler gözetilmeksizin, özenti sonucu oluşturulmuş yeni konutlara yerini bırakmıştır. Bu değişim sonucu gelenekselleşmiş ev planlarının yapımı zamanla azalmış, mevcut olanlarında kullanımları terk edilerek her yıl rutin yapılması gereken bakımlarının da artık yapılamaması sonucunda, doğa ve insan tahribatıyla karşı karşıya kalan bu yapıların zaman içerisinde yok olmalarını hızlandırmıştır. Konumuz olan Eski Van Evlerinde de, benzer durumların yanı sıra, yıkımı hızlandıran nedenlerden biri de 2011 de yaşanan depremler olmuştur. Kullanılmayıp uzun yıllar bakımsız olan evlerin çoğu, bu depremlerden büyük zarar görmüş, bunlardan bazıları ne yazık ki yıkılmış (Foto.18a,b), depremin az hissedildiği yerlerde yıkılmayıp ayakta kalan bazı evler ise, büyük zarar görüp kullanılamayacak duruma geldiklerinden terk edilmiş halde günümüze harabe şeklinde ulaşabilmişlerdir. Geleneksel Anadolu konut mimarisi yapımında olduğu gibi, eski Van Evleri nde de taş, kerpiç ve ahşap ana yapım malzemesi olarak kullanılmıştır. Başta İç Anadolu, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerimizde olmak üzere, Anadolu nun birçok yerinde bir ya da iki katlı olarak inşa edilen evlerin yapımında, taşın yanı sıra kerpicin, ahşap ile birlikte ana malzeme olarak kullanıldığı evler, Neolitik Dönemden günümüze değin hemen her dönemde yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Kerpicin yaygın kullanılmış olmasında; ham madde açısından, tuğla, briket vd. yapı malzemelerine göre daha ekonomik olması, az sayıda katkı maddesi ilave edilerek elde edilen kerpicin nemi dengeleyici yapısal özelliğinden dolayı kullanılmış olduğu mekânlarda rutubetlenmeyi önlemesi, kullanıldığı duvarların hava almasıyla oluşan doğal sirkülasyon özelliğiyle de rahat soluk alınmasını sağlaması, kerpicin en önemli yaşam alanları olan konutlarda, uzun süre yaygın kullanılmış olmasında etkili olmuştur. Sağlıklı yaşam alanları sunan kerpicin bu özelliklerinin yanı sıra, yazları sıcak, kışları ise soğuk havayı absorbe özelliğinin olması da, başta karasal iklimin yaşandığı Doğu, Güneydoğu ve İç Anadolu da inşa edilmiş olan kırsal kesimdeki evlerin yapımında uzun süre tercih edilmesinde önemli rol oynamıştır. 206 Sanayi devrimiyle birlikte özellikle ulaşımda ve haberleşmedeki gelişmeler, uzağı yakın ederek, kültürler ve coğrafyalar arasındaki etkileşmeyi hızlandırmıştır. Bu etkileşim birçok alanda olumlu sonuçlar verirken, özellikle el sanatları ve konut mimarisi gibi gelenekselleşmiş olan bazı alanlarda da geri dönüşü olmayan tahribatlara, yok oluşlara veya yozlaşmalara yol açmıştır. Farklı çevre ve kültürlerin etkisinde kalınması sonucunda bazı bölgelerde olduğu gibi, Doğu Anadolu da da başta il ve ilçeler olmak üzere kimi köylerde yapılan eski evlerin yerini, yenilik, kolaylık ve etkileşim adına farklı plan tiplerinde tasarlanmış, briket, tuğla, gazlı beton vs. modern malzemeden yapılmış betonarme evler almıştır. 3 Mevcut kerpiç evler ise, bakımsızlıktan ya da deprem, sel vs. gibi doğal ve insan kaynaklı tahribatlardan, bir kısmının ise tarihi eser statüsünde olması yüzünden, mevzuat gereği sahipleri tarafından restore edilemedikleri için, yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmışlardır. 3 İş veya başka nedenlerden dolayı, farklı şehir veya ülkelere gidenlerin, oranın sosyal yapısına ve iklimine uygun yapılmış, albenisi yüksek olan farklı plan türünde, değişik teknik ve yapım malzemelerden yapılmış yapıların etkisinde kalmaları sonucunda, onları yapacakları yeni yaşam alanlarına uygulamaları, gelenekselleşmiş konut mimariyi olumsuz yönde etkilemiştir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

4 Kerem Döner, Şükrü Yörük, Derviş Demircioğlu ve Bilal Yörük Evleri Işığında Eski Van Evlerinde Malzeme Değişik alanlarda olduğu gibi, imar alanında da küresel etkileşimin hız kazanması sonucunda Van Evi de, kimliğinden hızla uzaklaştırılıp yerini, modern evler adı altında aslında bölgenin iklim ve yaşam biçimine pek uygun olamayan yeni yapılara bırakmıştır. Van ın geleneksel mimarisinin günümüze ulaşmasında önemli katkılar sunan tarihi evlerinden günümüze ulaşanlar, yukarıda sözü edilen nedenlerden ötürü, ne yazık ki bir bir yok olmaktadır. Temel malzemesi kerpiç olan bu evlerin, düzenli olarak bakımları yapılmadığından, yapımında kullanılan kerpicin doğal özelliğinden kaynaklanan vejetasyonlaşma, çatlama, aşınma ve dökülme gibi, bir takım etmenden dolayı tahribat çok daha hızlı olabilmektedir (Foto.1a,b ). Gerekli önlemler alınmadığı takdirde zaman içerisinde yıkılıp harabeye dönebilmekte, hatta kerpicin doğal yapısı gereği, yok olabilmektedirler. Eski Van evlerinin yapımında ana yapım malzemesi olarak taş, kerpiç, ahşap ve toprak kullanılmıştır. Neolitik dönemden günümüze değin yığma kargir sistemin kullanıldığı birçok yapıda olduğu gibi, Eski Van evlerinde de binanın duvarları; temelinden, subasmanına kadar birçok malzemeye oranla daha sağlam olan taşın yeğlendiği görülür (Foto.2-3). Caddeye bakan cepheler ile kapı ve köşelerde, kesme taşın kullanılmasına özen gösterilirken (Foto.4a,b), temelden subasmana kadar olan bölümde ise genellikle kırma moloz taş örgüsü yeğlenmiştir (Foto.2). Beden duvarlarında ise iklime uygunluk, hammadde gereksinimin temini, taşa nazaran daha kullanışlı ve nispeten daha kolay şekil verilebilmesi gibi özellikleri yüzünden, kerpiç tercih edilmiştir (Foto.5a,b,c,6,7,8). Kerpiçten beden duvarlar, hem içten, hem de dıştan saman katkılı çamurla sıvanmıştır (Foto.9). Çamur sıvalı duvarlar, iç kısımda çoğunlukla kireçle badanalanarak daha ferah ve sağlıklı bir ortam oluşturulmaya çalışılmıştır (Foto.10) 207 Van evlerinde kerpiçten sonra kullanımı en yaygın olan malzeme ahşap olmuştur. Ahşabı kâh beden duvarlarında hatıl olarak (Foto.11), kâh kiriş, direk ve mertek olarak düz toprak damın üst örtü sisteminde taşıyıcı unsur olarak görürüz (Foto.12a,b). Ahşabın, salt üst örtünün taşıyıcı sistemlerimde değil, kimi evlerin tavan ve taban döşemelerinde, kapı, pencere aksam ve açıklıklarında da kullanılmış olduğuna tanık oluruz. (Foto.13a,b). İç mekânda yaygın bir kullanım alanı bulan ahşaba, bazen dış cephede de rastlarız. Ahşabı, dış cephede daha çok çamur sıvalı olan duvarları, yağış ve güneş gibi, dış etkenlerden nispeten korumaya yönelik olarak yapılan saçaklarda ve düz damdaki kar ve yağmur sularının tahliyesinde kullanılan yörede şoratan olarak isimlendirilen yağmur oluklarının (çörten) yapımında kullanılmış olarak da buluruz (Foto.14a,b). Genelde yalın olan bu evlerde, bazı evlerin dış cephelerine, hareketlilik katmak adına, ahşabın strüktürel öğe dışında, saçaklarda süsleyici unsur olarak kullanıldığı örneklere de rastlanılmıştır (Foto.15). Geleneksel Anadolu evlerinde olduğu gibi, Van evlerinde de metal genelde, kapı üstü ışıklandırma ve pencere şebekeleri ile bazı evlerin ahşap dış kapı kaplamalarında, kapı kolu ve tokmaklarında kullanılmıştır (Foto.16a,b) Kerpiçten, çamur sıvalı beden duvarlarına sahip olan ve çoğunlukla sade bir cephe anlayışıyla inşa edilmiş olan eski Van evlerinden bazılarının cephelerinde, bu sadeliği bozmak, Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

5 Oktay Başak cepheye hareketlilik katmak adına kimi zaman tuğlaya da yer verilmiştir. 4 Süsleme amaçlı kullanılan bu tuğlaları, genellikle ana caddeye bakan cephelerin düz atkılı pencere alınlıklarında; yatay ve dikey yerleştirilmeleriyle oluşturulmuş geometrik bir kompozisyon düzenlenmesinde görürüz (Foto.17 a,b,c,d). KAYNAKLAR ACAR, E.(1996). Anadolu da Tarih Öncesi Çağlardan Tunç Çağı Sonuna Kadar Konut ve Yerleşme,Tarihten Günümüze Anadolu da Konut ve Mimarlık, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, s ÇEVİK, Ö. (2005) Arkeolojik Kanıtlar Işığında Tarihte İlk Kentler ve Kentleşme Süreci Kuramsal Bir Değerlendirme, İstanbul: Arkeoloji Sanat Yayınları. GÜR, S. (2010), İlk İnsandan Selçukluya Anadolu Uygarlıkları ve Antik Şehirler, İstanbul: Alfa Yayınları. MELLART, J. (2001) Çatalhöyük, Anadolu da Bir Neolitik Kent, (Çev. G.Bike Yazıcıoğlu, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları ÖZDOĞAN, M. (1996) Kulübeden Konuta Mimarlıkta İlkler, İstanbul: Habitat, Tarih Vakfı Yayınları,, s.24-29, ÖZDOĞAN, M. (2000) Güneydoğu Anadolu Karma Projesi ve Çayönü Kazıları, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, Ankara: İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Yayını, s Jean LOUİS Huot -Jean- Paul THALMANN -Dominique VALBELLE, (2000) Kentlerin Doğuşu, (Çev. A. Bektaş Girgin), İstanbul: İmge Kitabevi ( ) İncelemiş olduğumuz evlerin cephelerinde tuğla bezemeli cephe düzenlemesi gösteren örneğe rastlanılmamıştır. Ancak, depremde tamamen yıkılan Mustafa Dilaver Evi ile günümüze ulaşamayan Eski Van evleri model alınarak yeniden yapılan Örnek Van Evinde bu uygulamayı görebilmekteyiz (Bkz.Fot.17a,d). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

6 Kerem Döner, Şükrü Yörük, Derviş Demircioğlu ve Bilal Yörük Evleri Işığında Eski Van Evlerinde Malzeme Fotoğraf 1a,b: Bakımsız Kalan Kerpiç Evlerin Beden Duvarlarındaki Tahribat 209 Fotoğraf 2: Bilal Yörük Evinin Kuzeybatıdan Görünüşü( Subasmanda Taşın Kullanımı) Fotoğraf 3: Kerem Döner Evinin Subasman Bölümünde Taş Kullanımı Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

7 Oktay Başak Fotoğraf 4a: Derviş Demircioğlu Evi Kapı Açıklığının Her İki Yanında Kesme Taş Kullanımı 210 Fotoğraf 4 b: Şükrü Yörük Evi Köşede Kesme Taş kullanımı Fotoğraf 5 a, b, : Güneşte Kurutulmaya Bırakılan Saman Katkılı Kerpiçler Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

8 Kerem Döner, Şükrü Yörük, Derviş Demircioğlu ve Bilal Yörük Evleri Işığında Eski Van Evlerinde Malzeme Fotoğraf 5c:Kullanıma Hazır Kerpiçler 211 Fotoğraf 6: Bilal Yörük Evi Güneydoğudan Görünüşü Fotoğraf 7: Bilal Yörük Evi Güneydoğu Beden Duvarından Ayrıntı Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

9 Oktay Başak Fotoğraf 8: Derviş Demircioğlu Evi ve Bitişiğindeki Ahırın Beden Duvarlarında Kerpiç Kullanımı 212 Fotoğraf 9: Şükrü Yörük Evinin Beden Duvarından Detay (Saman Katkılı Çamur Sıva) Fotoğraf 10: Derviş Demircioğlu Evinin iç kısmında Kireç Badana Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

10 Kerem Döner, Şükrü Yörük, Derviş Demircioğlu ve Bilal Yörük Evleri Işığında Eski Van Evlerinde Malzeme Fotoğraf 11: Ahşabın hatıl Olarak Kullanımı 213 Fotoğraf 12 a,b: Ahşabın üst örtüde Kullanımı Fotoğraf 13 a,b: Tavan ve Taban Döşemelerinde Ahşap Kullanımı Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

11 Oktay Başak Fotoğraf 14a,b Saçak ve Şoratan/Çörtende Ahşabın Kullanımı 214 Fotoğraf 15: Şükrü Yörük Evinin saçaklarında ahşabın Dekoratif Amaçlı kullanımı Fotoğraf 16 a,b :Kapı üstü aydınlık Penceresinde ve Pencerede Metal Kullanımı Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

12 Kerem Döner, Şükrü Yörük, Derviş Demircioğlu ve Bilal Yörük Evleri Işığında Eski Van Evlerinde Malzeme Fotoğraf 17 a: Depremden sonra yıkılan Mustafa Dilaver Evi (Kırsal Mirasıyla Van 2015) 215 Fotoğraf 17 b:depremden Önce kısmen Ayakta Olan Mustafa Dilaver Evi (Kırsal Mirasıyla Van) Fotoğraf 17 c,d: Örnek Van Evi Bezeme Amaçlı Tuğla Kullanımı Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s