Sosyoloji ve Tarih İlişkisi

Transkript

1 Sosyoloji ve Tarih İlişkisi Dr. Mustafa AKSOY Marmara Üni. Atatürk Eğitini Fak. Öğr. Gör. Tarihi, geçmişe ait bilgi ya da geçmişin araştırılması olarak alırsak, içinde yaşanılan sosyal grup veya onun sosyo-kültürel değerleri de tarihin sahası içine girer. Çünkü yaşanılan hâl statik değildir; bu nedenle araştırma yaptığımız anda bile, araştırılan o an tarih olmaya yönelmektedir. O halde tarih nedir ve sosyoloji ile nerede ilişki halinde olmalıdır? Bu sorunun cevaplandırılması gerektir. Öyleyse ilk cevaplandırılması gereken, "tarih nedir" sorusudur. Ancak bunun tarihçiler değil, tarih felsefecileri tarafından araştırılmış olması dikkat çekicidir. Telif tarih e- serlerinin çoğunluğunda tarihin tanımlanmamış olması düşünülmeye değer bir başka konudur. Bu hususta ümit veren çalışmalar tabiî ki mevcuttur. Fakat bunlar parmakla sayılacak kadar azdır. Tarih Felsefesi "Tarih Felsefesi" hususunda Türkiye'de ilk telif eserin sahibi o- lan Uçar'a göre, "tarih kelimesi İbranice 'verrehe'den gelir ve 'hilali görmek' demektir... tarih kelimesi (tef'il babında 'tevrih'ten) hadiselerin tarihini tesbit etmek demektir. Batı dillerindeki tarih kelimesi ise Yunanca "istoria" kelimesinden gelir ve "tek tek araştırma ve inceleme" mânasını ifade eder. Bu kelime Arapçaya ustûre (efsane, mitoloji) o- larak geçmiştir. Kur'an'da ibret diye anlatılan Ad ve Semûd gibi eski kavimlerin hikâyeleri hakkında "bunlar eskilerin masalları diyorlardı..." 1. Fakat tarih hiç bir zaman masal olarak algılanmamalıdır. Eğer tarih masal diye algılanırsa, o zaman geçmişle gelecek arasında bağlantı kurulamaz. Çünkü "bugünümüz bir bakıma tarihin üst üste yığılmış mahsüllerinin bir ifadesidir... Bize düşen görev (ise), bu zengin mirasın iç mantığını kavramaktır" 2. Sait Başer ise özel bir sohbetimizde, vak'anüvis tarihçiliğinin tarifi "bizim geleneğimizdir" diyerek tarihçilik, "olup biten hadiselerin hikmetine ulaşma ve hangi ilahî ilimlerin tecellilerini taşıdığını keşfetme ilmidir"* diyerek tarihî anlayışımızın felsefî temeline dikkati çekmiştir. İbn-i Haldun'un Görüşleri İslam tarihçiliği mimarlarından üstat İbn-i Haldun ise, "tarih, insanların ve kavimlerin hâl ve durumlarının nasıl değişmiş olduğunu, devlet sınırlarının nasıl genişlemiş, kudret ve kuvvetlerinin nasıl artmış bulunduğunu, ölüm ve yıkılma çağı gelinceye kadar yeryüzünü nasıl imar ettiklerini bize bildirir. Bu tarihin zahirî (açık anlaşılan) mânasıdır. Tarihin içinde saklanan mâna ise, incelemek, düşünmek, araştırmaktan ve varlığın (kâinatın) sebep ve illetlerini dikkatle anlamak ve hadiselerin vuku ve cereyanın sebep ve terkibini inceleyip bilmekten ibarettir. İşte bundan dolayı tarih şereflidir ve hikmet'in içine dalmıştır" 3 ; diyerek tarihî geçmiş olayların anlaşılmasında başvurulan kaynak ve onların felsefî temellerini vurgulamıştır. Uçar'a göre, "tarih hakkında iki tavır benimsemek mümkündür: Birincisi, bunlar eski devirlerde olup bitmiş işler, "eski efsaneler", diyerek tarihe itibar etmemek; ikincisi de, Kur'an'daki tavrı benimsemek; tarihî hadiselerin sebeplerini anlamaya çalışarak ve tarihî bir mânada yorumlayarak, ondan istifade etmeye çalış- Toynbee

2 mak" 4. Uçar, bu yorumuna ilave olarak tarihin ikinci mânası ile tanımlanması gereğini savunur. Ondaki hususları, insanlığın ders çıkarması gereken olgular olarak ele alır ve bir tür tecrübe kabul eder 5. Yediyıldız i- se felsefî bir tabirle: "Bugün tarihin iki mânası birbirinden ayrılıyor. Bunlardan birincisi, objektif tarihî süreç, ikincisi ise bu sürecin tasviri, tahlili ve hikâyesidir. Yani tarih kavramı, bir taraftan, dışardan tanıyan bir zihinden bağımsız olarak var olan gerçekliği; diğer taraftan, bu gerçekliğe ait araştırma ve düşünceyi ifade etmektedir" 6 der. Aynı anlayış, bir başka çalışmada da "'tarih' sözü bilindiği gibi iki anlamlıdır. Biri 'gerçek' veya 'nesnel tarih' diye adlandırılan, geçmiş olayların zaman içindeki akışı, insanların geçmişte yaptığı eylemler ve ortaya koyduğu ürünlerdir. Diğeri ise bu gerçekliğin bilinmesi, bilgi düzleminde yeniden oluşturulması demek olan tarih bilimidir" 7 ifadesiyle izah edilmiştir. Toynbee'ye göre tarih, eskiden olan sosyal ilişkilerin incelenmesidir 8. Festcher, Durantlar ve Berneheim de aynı anlamda tarihi insanlığın geçmişte olup bitmeleri ve bunlardan dersler çıkarılan bir uğraş alanı olarak tanımlamışlardır 9. Çeşitli Tarifler Her ne kadar tarih, geçmişin bilgisi olarak yorumlansa da, bugün ile ilişkisinden dolayı tarihi, "bugünün ve geçmişin bilgisi" olarak tanımlayanlar da olmuştur. Bunlardan Schilling'a göre: "Tarih, basit bir anlatım, bir hikâye olmadan önce, insanın kendi geçmişidir. Bugün onun başına gelenler, onun özümlediği, yaptığı, duyduğu ve düşündüğü şeyler ya yüzeyde, ya derindedir. Ancak içinde yaşanılan anı ilgilendirir...bir yaşam ne kadar yüzeyde kalırsa kalsın, gene de geçmişine bağlıdır... Tarih, aynı zamanda, başımıza gelmiş olanların bugünkü bilincidir" 10 ; Thomson da yukarıdaki anlayışa paralel olarak "geçmişin bilinmesi toplumlar için önemlidir; toplumların gelenekleri, katılımla oluşan davranışları, yasa ve kurumları ancak daha önceki tarihleriyle açıklanabilir... Geçmiş ölüdür, ama ondan vazgeçilemez. Çünkü kalıntıları ve sonuçları günlük yaşantımızda bizi çevrelemektedir" 11 der. Aynı anlayış Sander ve Ergun'un çalışmalarında da görülür 12. Ancak Annales ekolünün önemli temsilcilerinden Bloch, "tarih geçmişin bilimidir" yorumuna karşı çıkmıştır. Ona göre bu, kötü bir iftira tarzıdır. Çünkü o öncelikle geçmişin olduğu haliyle, bilimin nesnesi olabileceği düşüncesine karşı çıkar 13. Yine ona göre, güneş sisteminin ve volkanik patlamaların da geçmişi ve tarihi vardır. Fakat bunlar tarihçilerin araştırma konusuna girmez. Bu nedenle bir tarih tanımının yararının o- lamayacağını ve tarihî olayların muhtevalarının esas alınarak psikolojik olarak tanımlanmasının gereğini belirtir 14. Çağımız tarihçilerinden Carr da tarihin, bir düşünce tarihinden ibaret olduğu hususuna dikkatimizi çekerek, tarihçinin üzerinde çalıştığı geçmiş, olmuş bitmiş değil, bugün hâlâ içinde yaşadığımız geçmiştir der. Ona göre, geçmiş bugünün, bugün de geçmişin penceresinden anlaşılabilir ve tarih, geleneğin nesilden nesile taşınmasıyla başlar 15. "Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu"nda tertip heyeti adına yaptığı konuşmada Kodaman da, kültürün, "millî kültür" adını alması için tarihî boyutu olması gerektiğini belirterek, kültürün köklerinin "manevî vatan" dediği tarihte olduğunu ifade etmiştir 16. Bu cümleden hareketle kültür, tarih, sosyal tarih ve sosyoloji ilişkisine temas edebiliriz. Tarihçiliğin Bulunduğu Yer Tarihçiliğimizin nerede olduğu ve tarihimizin yorumlanışı bakımından Ocak'ın ifadesi dikkat çekicidir. Ona göre: "Türkiye'de tarih, XXI. yüzyıla girmek üzere olduğumuz şu yıllarda bile, hâlâ günümüzden kaçışın bir sığınak yeri, kendisinden kaçılan geçmişin kötü bir habercisi, yaşanması özlenen çağların bir hikâyesi veya politikacıların nutuklarını süsleyen bir garnitür olarak anlaşılmaya devam ediyor. Oysa günümüz dünyasında tarih, artık geçmişle övünülecek bir araç yahut geçmişten hisse almamızı sağlayacak bir terbiyeci olarak görülmekten çok uzaklaşmış, insanları ve onların ortaya koyduğu kültürleri analiz edip yorumlayarak günümüzü sağlıklı bir biçimde kavramaya yarayacak beşerî bir bilim dalı olmuştur" 17. Ancak ne hikmetse, genelde tarihçilerimiz tari-

3 Prof. Dr. Orhan TÜRKDOĞAN hi, hikâyecilikten ve kronoloji bilgisinden kurtaramamışlardır. Bu nedenle de en yakın tarihimiz olan Cumhuriyet devrini dahi anlamaktan çok uzağız. Oysa Cumhuriyet devri ile ilgili yazılan eserler, diğer devirlerimizle ilgili yazılanlarla mukayese edildiğinde hayli fazladır. Öyleyse ne yapmak gerekir? Bu sorunun cevabını ilk önce tarihçiler vermelidir. Ondan sonra da diğer sosyal bilimciler üzerlerine düşen görevleri yapmalıdırlar. Belgelerin, Olayların Değerlendirilmesi Her şeyden önce tarihin bir kültür ilmi olduğunu kabul ederek, belgelerin ve olayların sosyo-kültürel yapı içinde değerlendirilmesi gerekir. Sosyo-kültürel yapı dikkate alınmadan yapılan çalışmada, elinizde ne kadar belge olursa olsun, eksik ya da yanlış sonuçlara varma ihtimaliniz çok yüksektir. Çünkü "tarihin olguları bize hiçbir zaman 'arı' o- larak gelmezler, çünkü arı bir biçimde var olmazlar: Her zaman, kayıt tutanın zihninde kırılarak yansırlar. Bundan şu sonuç çıkar ki, bir tarihî eseri ele alınca, ilk ilgileneceğimiz, içindeki olgular değil, onu yazan tarihçi olmalıdır" 18. Carr, tarihçi ile belgeler arasındaki ilişkiyi şöyle yorumlar: "Belgeler elbette önemlidir ancak onlar hiçbir zaman "fetiş" haline getirilmemelidir ve belgeler kendi başlarına tarihi oluşturamazlar. Ayrıca tarihçi de belirli bir sosyal çevrenin ve tarihin insanıdır" 19. "O halde her şey, geçmişin değerlendirildiği gözlemevini seçen hakime bağlıdır. Gerçeklik ressam için ne ise, tarihçi için de odur; nasıl ki tek bir manzara yoksa tek bir tarih de yoktur. Geçmiş herkese farklı bir ışık altında görünür. Tarihçi ne yaparsa yapsın, bütün diğer yazarlar gibi eserlerinde duygu ve düşüncelerini anlatır ve kendini e- le verir" 20. Bu nedenle belgelerin meydana geldiği sosyo-kültürel ortamı ve dünya konjonktürü ile tarihçinin içinde bulunduğu sosyo-kültürel çevreyi bilmeden tarih okuyanlar ve tarihle ilişki halinde olanlar için, tarihî bilgilerimiz her zaman eksik kalacaktır. Dolayısıyla "bugün tarih yeniden tanımlanmak mecburiyetiyle karşı karşıya kalmıştır. Bu mecburiyet her şeyden önce, tarihçiler tarafından ilimlerin izafîliğinin şuuruna varılmış olmasından kaynaklanıyor. Tarih artık geçmişin kaderci veya pozitivist tarihçilerin inandıkları gibi mutlak olarak değil, bir durumun, bir tarihin ürünü olarak değerlendiriliyor" 21. Bu durumda tarih yeniden e- le alınırken diğer ilimlerle ilişkisi de yeniden gözden geçirilmelidir. Çünkü diğer sosyal bilimlerin başvuru kaynaklarının başında tarih gelir. Ö- zellikle tarih, sosyolojinin harmanıdır ve sosyologlar için de öyle olmalıdır. Yani sosyoloji kendisiyle ilgili bilgileri tarihten toplar. Ayrıca tarihî süreç içinde oluşmuş sosyo-kültürel kurumları, onların unsurlarını veya bir sosyal grubun resmî ve resmî olmayan normlarını araştırırken, tarihe başvurmak zorundadır. Çünkü sosyoloji, tarihî süreç içinde oluşmuş ve oluşmakta olan sosyo-kültürel unsurları, özellikle sosyal ilişkileri a- raştırır. Tarih-Sosyoloji İlişkisi Tarih ile sosyoloji arasındaki ilişkiyi çağdaş sosyologlardan Mills, şöyle ifade eder: "...Her sosyal bilim -ya da daha iyisi, ciddî denilebilecek her toplumsal çalışma dalının- düşüncelerinde tarihsel bir bakışa dayanması ve tarihsel materyallerden tüm olarak yararlanması gerektiğidir. Bu yakın anlayış, benim savmıdaki fikri de dile getirmektedir... Tarihin doğasına ilişkin olarak tarihi aşan bir teoriyi benimsemiş olmadıkça, ya da toplum içindeki insanı tarihsel olmayan bir varlık olarak tasarlamadıkça, hiçbir sosyal ilim tarih bilimini görmezlikten gelip, onu a- şamaz. Toplumbilim adım taşıyabilecek değerde olan bir toplum bilim 'tarihsel toplumbilim' niteliğini de taşımak durumundadır. Böyle bir toplumbilim, Paul Sweezy'nin nefis deyişi ile "yaşanan günü, tarih olarak yazmak" 22. Ayrıca Mills, tarihsel olmayan çalışmaların sınırlı ve kısa dönemli olduklarını belirterek onları tenkit eder 23. Bu nedenle diğer toplumlar üzerinde çalışanlar gibi, "Türk toplum yapısını inceleyen bir araştırmacı da, her şeyden önce toplumumuzun tarihî gelişimini göz önüne almak zorundadır. Hiçbir toplumsal olgu, kendisini meydana getiren sosyal içeriğinden (muhteva) sıyrılarak soyut

4 (mücerret) bir biçimde incelenemez. Bu sebeple tarihî olguları daha çok sosyolojik malzemelerle değerlendirmek mecburiyeti vardır" 24. Türkdoğan, bir başka çalışmasında da siyasî, kültürel, medenî, sanatla ilgili ve sosyo-ekonomik konularda çalışanların tarihî oluşum i- çindeki ilişkilere dikkat etmesi gerektiğini vurgular 25. Bu durumda karşımıza sosyal tarih çıkmaktadır. Tarihçiler, Sosyologlar Sosyal tarih, "devletlerin, sınıfların ve toplumsal grupların tarihi" olarak ifade edilirse, bu durumda tarih, sosyoloji ile örtüşmektedir. Bu örtüşme Annales dergisi etrafındakilerini izlemekle daha iyi görülür. Bu ekol etrafında toplananlar yıllarca "sosyal tarih", "toplumbilim" ve "ekonomik tarih" konularında fikirler beyan etmişlerdir. O halde tarihçiler ile sosyologlar arasındaki fark nedir? Bu soruya Bottomore, tarihçiler genellikle belirli dönemlerle ilgili sosyal olgular üzerinde çalışırken, toplumbilimciler çok sayıdaki benzer olaylar üzerinde çalışırlar 26 şeklinde cevap verir. Bu görüşün aksine toprak, sosyal tarihin, "bütüncü" bir anlayışa sahip olması gerektiğini, bu nedenle de sosyal tarihçilerin düşüncelerin yanı sıra maddî üretim şekillerine, hattâ sokaktaki insanların problemlerine kadar birçok konu ü- zerinde çalışmadan amaçlarına ulaşamayacaklarını belirtir 27. Sosyologlar da genelde her sosyal olayın tarihî bir temeli olduğunu ifade, ederek, sosyoloji ile tarihin diğer sosyal bilimlere göre çok daha yakın ilişki i- çinde olmaları gerektiğini belirtirler. Çünkü sosyoloji tek başına sosyokültürel gerçekliği ifade etmede yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle sosyoloji, tarihe ya da tarihî bilgilere başvurmak zorundadır 28. Bu başvuruda "her iki bilim dalı da, toplumların gelişim çizgisi ve yorumlanması açısından, metodolojik sayılabilecek bir ortak noktada birleş- Kur'an okuyan müslümanlar inektedirler. Böylece, tarihsel olaylara yaklaşımımız, 'tanımlayıcılıktan' ziyade 'açıklayıcılığa', 'hikâye anlatmaktan' çok 'problem çözmeye' yöneldiği takdirde başarılı olabilecektir. Tarihle sosyolojinin kesiştiği alan, hem sosyoloji hem de tarihin paylarının ortaklaşa yürütüldüğü sınırlar içinde belirlenir. Bu alan, ister 'sosyal-tarih' isterse 'sosyo-tarih' diye adlandırılsın daha ziyade tarih olaylarının bir sosyal sistem içinde yansıtılması ve tarihe sosyolojik bir kimlik kazandırılması çabasıdır" 29. Bu çaba sonucunda ortaya çıkan sosyal tarih, sosyoloji ile tarih arasında köprü vazifesini görür. Tarih; geçmişin (aslında sosyokültürel hayatı durdurmamız mümkün olmadığı için, yaşanılan her an, aynı zamanda geçmekte olan bir andır; ancak buradaki geçmişten kastedilen kısa bir zaman dilimi olmayıp, uzun bir oluşumu ve onu belirleyen süreci ifade eder) belgesi, yarının aynası ve bugünün varlık sebebi (ontolojik anlamda) olarak sosyoloji ile ayrı cinsiyetlere sahip ayrı yumurtalardan meydana gelen ikiz kardeş gibidir. Bu nedenle tarihi dikkate almayan bir sosyolojik çalışma, teorik o- larak çok mükemmel, fakat uygulanabilirlik şansı çok az, ya da uygulandığında beklenenden az sonuçlar ortaya koyan düşünce sistemlerine benzer. Sosyolojiyi dikkate almayan bir tarih te belgeler yığını, ya da kronolojik hikâyecilikten başka bir şey değildir. Vak'anüvis Tarihçilik Vak'anüvis tarihçilik geleneğimizde olaylar ve belgeler dikkate alınarak, hadiselerin ilahî hikmetleri a- raştırılırken Cumhuriyet döneminde Boğaziçi Üniversitesi geleneğine bağlı tarihçiler, genelde, sosyolojiyi dikkate alarak belgeleri, İstanbul ve Ankara Üniversitesi geleneğine bağlı tarihçiler de sadece belgeleri dikkate alarak sosyolojiyi görmezden gelmektedirler. Sosyologlarımızın büyük çoğunluğu ise tarih diye bir bilimin

5 varlığından dahi habersizdirler. Oysa belgeler, tarih ve sosyoloji, sosyokültürel bir ortamda oluşur ve anlam kazanırlar. Dolayısıyla bu oluşumu dikkate almadan ne belgeler ve tarih, ne de sosyoloji anlaşılamaz. Diğer yandan sosyologlarımız, tarih bilgisinden mahrum oldukları için sosyokültürel hayatı boşlukta oluşmuş gibi değerlendirerek, dünü bilmeden hemen şimdiyi ve yarını bilmeye ya da açıklamaya çalışmaktadırlar. Belgeler ve kronolojik rakamlar, sosyal gerçeklik sayesinde anlam kazanırlar. Çünkü belgeler ve tarihler yukarıda ifade edildiği gibi, boşlukta değil, sosyo-kültürel bir ortamda meydana gelmektedir. Ancak her ne hikmetse tarihçilerimiz genelde bilim yapmaktan ziyade, belge hamallığı i- le uğraşmışlar ve uğraşmaktadırlar. Bu anlayış sadece bize özgü olmayıp Kuhn'un ifadesine göre Amerika Birleşik Devletleri'nde de söz konusudur. Meselâ, Kuhn'un yılları arasında verdiği bilim tarihi derslerini en az izleyenleri tarihçiler oluştururken, bilim tarihi sertifikası alan öğrenci sayısı da bu süre içinde beş öğrenciyi geçmemiştir. Bu durum karşısında Kuhn: "Anlaşılan bir dersin başlığında 'bilim' sözcüğünün bulunması tarih öğrencilerini kaçırmaya yetiyordu" 30 der. Belki de bu anlayıştan olacak, ülkemizde "bilim tarihi" ve "tarih felsefesi"yle tarihçi olmayanlar; tarihe karşı sosyologların kayıtsız olduğu için de, "sosyal tarih" ve "tarih sosyolojisi"yle de sosyolog olmayanlar ilgilenmektedirler. DİPNOTLAR 1. Uçar, Ş., Tarih Felsefesi Yazıları, Ankara 1994, s Başer, S., Kutadgu Bilig'de Kut ve Töreden Sevgi Toplumuna, İstanbul 1995, s * Sait Başer ile tarihinde yaptığımız, sohbette, verdiği bilgi. 3. İbni Haldun, Mukaddime (Çev. Z. K. Ugan), C. I, İstanbul 1990, s Uçar, Ş., a. g. e., s Uçar, Ş., a. g. e., s Yediyıldız, B., "Metodolojik Çağdaş Tarihçilik", Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu (Haz. A., Yuvalı), Elazığ 1990, s Soykan, Ö. N., "Bir Tarih Felsefesi İçin Düşünceler", Felsefe Dünyası Dergisi, S. 14, 1994, s Toynbee, A., Tarih Üzerine İki Konferans, İstanbul 1962, s Durant, W., Durant, A., Tarihten Dersler (Çev. B. Güvenç), İstanbul 1992, s Durant, W., Durant, A., Tarih Üzerine (Çev. H. Zamantı), İstanbul 1983, s. 15. Bernheim, E., Tarih İlmine Giriş, Tarih Metodu ve Felsefesi (Çev. M. Ş. Akkaya), İstanbul (tarihsiz), s. 51, 63. Fetseher, I., "Tarih Felsefesi", Günümüzde Felsefe Disiplinleri (Çev. D. Özlem), İstanbul 1990, s Schilling, K., Toplumsal Düşünce Tarihi (Çev. N. Önal), İstanbul 1971, s Thomson, D., Tarihin Amacı (Çev. S. Özbaran), İzmir 1983, s. 4, Sander, O., "Tarihte Yöntem", SBFD., S. 1-2, 1973, s. 60, 64-65, 71. Ergun, D., Sosyoloji ve Tarih, İstanbul 1982, s Bloch, M., Tarihin Savunusu ya da Tarihçilik Mesleği (Çev. M. A. Kılıçbay), Ankara 1985, s Bloch, M., a. g. e., s , Carr; E. H., Tarih Nedir? (Çev. M. G. Gürtürk), İstanbul 1991, s. 28, 66, 127. A.M.SCHLESINGER 16. Kodaman, B., "Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanı ve Kollokyum Tertip Heyeti Başkanı Prof. Dr. Bayram Kodaman 'ın Konuşması", Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu (Haz. A.Yuvalı), Elazığ 1990, s. Xlll-XIV. 17. Ocak, A.Y., "Milli Kültür Dergisiyle Yapılan Mülakat", Milli Kültür Dergisi, S. 81., 1991, s Carr, E, H., a. g. e., s Carr, E, H, a. g.e., s. 25, Halkın, L E., Tarih Tenkidinin Unsurları (Çev. B. Yediyıldız), Ankara 1989, s Yediyıldız, B., a. g. m., s Mills, C. W., Toplumbilimsel Düşün (Çev. Ü. Oskay), Ankara 1979, s Mills, C. W., a. g. e., s Türkdoğan, O., Türk Tarihinin Sosyolojisi, Ankara, s Türkdoğan, O., Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, Ankara 1988, s Bottomore, T. B., Toplumbilim (Ü. Oskoy), İstanbul 1984, s Toprak, Z, "Sosyal Tarih Alanı ve Türkiye Gerçeği", Toplum ve Bilim Dergisi, Sayı 54-55, 1991, s Oskay, Ü., Sosyolojik Düşünce Tarihi, C.!., İzmir 1990, s Sezer, B., Sosyolojide Yöntem Tartışmaları, İstanbul 1993, s Sezer, B., "Türk Sosyolojisinin Tarihle İlişkileri", Tarih ve Sosyoloji Semineri, İstanbul 1991, s Erkal, M., Sosyoloji, İstanbul 1987, s Eröz, M., İktisat Sosyolojisine Başlangıç, İstanbul 1982, s Eröz, M., "Sosyoloji ve Tarih", Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu (Haz. A. Yuvalı), Elazığ 1990, s Freyer, H., Sosyolojiye Giriş (Çev. N. Abadan), Ankara 1967, s Eserpek, A., Sosyoloji, Ankara 1981, s Türkdoğan, O., "Türk Tarihinin Bazı Sosyolojik Meseleleri", Tarih ve Sosyoloji Semineri, İstanbul 1990, s Kuhn, T. S., "Tarih-Bilim Tarihi İlişkisi", Toplum Bilimlerinde Yorumcu Yaklaşımlar (Haz. A., Rabinow-W. Sullivan), (Çev. T. Parla), İstanbul 1990, s. 58.