OKULLARDA VE EĞĠTĠM KURUMLARINDA SANALLAġTIRMA TEKNOLOJĠLERĠ VIRTUALIZATION TECHNOLOGY IN SCHOOLS AND EDUCATION INSTITUTIONS

Transkript

1 OKULLARDA VE EĞĠTĠM KURUMLARINDA SANALLAġTIRMA TEKNOLOJĠLERĠ VIRTUALIZATION TECHNOLOGY IN SCHOOLS AND EDUCATION INSTITUTIONS Prof.Dr. Mehmet GÜROL University of Fırat, ELAZIG, TURKEY Nuh YAVUZALP Elazığ Minestry of Education ÖZET: Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de sanallaģtırma teknolojileri yaygın bir Ģekilde kullanılmaya baģlanmıģtır. Birçok kamu kurumu bünyesindeki bilgi iģlem odalarında sanallaģtırma çözümlerine geçilmiģ, enerji ve iģgücü tasarrufu sağlanmıģtır. Sunucu sanallaģtırma teknolojilerinin eğitim kurumlarında ve okullarımızda da kullanılması için çalıģmalar yapılmaktadır. Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü, geçtiğimiz yıllarda okullarımızdaki BT laboratuvarları için birçok donanım yatırımı yapmıģtır. Ancak yapılan yatırımlar, teknolojinin hızlı geliģimi karģısında ihtiyacı karģılayamaz hale gelmiģtir. Bu noktada yeni donanımlara yatırımlar yapılırken sunucu sanallaģtırma teknolojilerinin göz önünde bulundurulması, maliyet ve merkezi yönetim açısından çok önemlidir. Böylece yeni bir laboratuvar kurma maliyetinin yerine, var olan istemci bilgisayarların kullanılarak sunucu sanallaģtırma modelleri ile daha performanslı BT laboratuvarları hazırlanabilir. Bu makalede, sunucu sanallaģtırma konusunun yanı sıra okullarda ve eğitim kurumlarında, sanallaģtırma teknolojilerinden nasıl yararlanılabileceğine yönelik örnekler verilmiģtir. Anahtar Kelimeler: SanallaĢtırma, SanallaĢtırma teknolojileri, Eğitim kurumlarında sanallaģtırma ABSTRACT: Virtualization technologies have been commonly used in our country as in all around the world. Virtualization solutions have been started the used in most of the computer rooms of the public institutions and as a result of this energy and labour saving have been occurred. Many studies have been continued to make server virtualization technologies common in educational institutions and schools. Directorate of Educational Technology has made lots of hardware investments for IT laboratories in our schools in recent years. But these investments haven t satisfied the need of the fast technological developments. At this point, it is very important for central government and costs that server virtualization technologies have to be considered to make new hardware investment. In this way, instead of setting cost of new laboratory people can use exist client computers with the server virtualization models and more performance IT laboratories can be prepared. In this paper, in addition to server virtualization subjects, many examples have been showed to explain how people can use virtualization technologies in schools and educational institutions. Key Words: Virtualization, Virtualization technologies, Virtualization in educational institution GĠRĠġ Son zamanlarda dünya genelinde büyük bir ivme kazanan sanallaģtırma teknolojileri, ülkemizi de etkilemiģ, birçok kurumun teknolojik altyapısında ve bilgi iģlem merkezlerinde sanallaģtırma çözümleri kullanılmaya baģlanmıģtır. IBM firmasının 2002 yılında yaptığı bir araģtırmaya göre; dünya üzerindeki birçok Ģirketin sunucu bilgisayarlarının yıl içerisinde çoğu zaman boģ kaldığını, ayrıca masaüstü bilgisayar kullanıcılarının da, mevcut sistemlerini %5 den daha az kapasite ile kullandıklarını ortaya koymuģtur (Berstis, 2002). Özellikle enerji kullanımının ve enerji ihtiyacının her geçen gün artması, dünya üzerindeki enerji kaynaklarının zamanla azalması nedeni ile geliģtirilen yeni cihazlar ve teknolojiler, enerjiyi daha verimli kullanabilecek tasarımlarda üretilmektedir. SanallaĢtırma teknolojileri bu temeller üzerine kurulmuģ ve enerji tüketiminin azaltılması, enerji verimliliğinin artırılması gibi birçok avantajının yanı sıra iģgücü ihtiyacını azaltan, kolay yönetilebilirliğe imkan tanıyan yapısıyla daha fazla tercih edilmeye baģlanmıģtır.

2 SanallaĢtırma; IBM'in 1960'lı yıllarda geliģtirmeye baģladığı bir teknolojidir (Denning, 1981). Bu teknolojinin temelinde fiziksel sistemlerin sanal kopyalarının oluģturulması yatar. SanallaĢtırma sayesinde iģlemci, bellek, sabit disk ve ağ adaptörleri gibi mevcut fiziksel kaynaklar mantıksal bölümlere ayrılarak, her mantıksal bölümün farklı bir bilgisayar gibi davranması sağlanabilir (Nanda & Chiueh, 2005). SanallaĢtırma, biliģim kaynaklarının (iģlemci, depolama, ağ, bellek, platform, sunucu, masaüstü, uygulama vb.) gerçekte var olan kaynağın değil de, gerçek kaynağa dayandırılarak tanımlanmıģ olan soyut halinin, kullanıcılara sunulması olarak tanımlanabilir. Böylece gerçek kaynak, göreceli olarak daha az kapasiteli çok sayıda sanal kaynak olarak kullandırılabilmektedir (TBD Kamu-BĠB, 2010, s. 2). Bilgisayar biliminde, sanal makine programları gerçek bir bilgisayar sistemindeki gibi çalıģtıran mekanizmaların yazılım uyarlaması olarak tanımlanmıģtır. Sanal makine, iģletim sistemi ile bilgisayar platformu arasında bir sanal ortam oluģturur ve bu sanal ortam üzerinde yazılımların çalıģtırılabilmesine olanak sağlar (Vikipedi, 2007). Ġlk sanal makine Gerald J. Popek ve Robert P. Goldberg tarafından 1974 yılında Formal Requirements for Virtualizable Third Generation Architectures isimli makale ile tanımlanmıģtır (Wikipedia, 2004). Pokek ve Goldberg, sanal makineyi tanımlarken gerçek makinenin soyut ve etkili bir kopyası olduğunu ifade etmektedirler (Popek & Goldberg, 1974). SanallaĢtırma teknolojileri günümüzde çok farklı Ģekillerde kullanılmakta ve yeni kullanım alanları geliģmektedir. Yaygın olarak kullanılan sanallaģtırma türleri aģağıdaki gibidir (TBD Kamu-BĠB, 2010, s. 6-9; Wikipedia, 2008); Sunucu SanallaĢtırması: SanallaĢtırma deyince akla ilk gelen türdür. Sunucu sanallaģtırması, temel olarak aynı donanım üzerinde birden fazla iģletim sisteminin aynı anda çalıģtırılması anlamına gelmektedir. Masaüstü SanallaĢtırması: Masaüstü bilgisayarların sanallaģtırılarak kullanıcıların uzaktan eriģimine açılması ve son kullanıcılara yönelik iģletim sistemi lisans ücretlerinde tasarruf sağlama gibi olanak sağlamaktadır. Uygulama SanallaĢtırması: Bu sanallaģtırma türü, uygulamaların istemcilere gerçek anlamda kurulmadan ağ üzerindeki ya da uzak (internet) noktalardan çalıģtırılabilmesine olanak verir. Uygulama sanallaģtırması bir uygulamanın ara katmanlar yardımıyla kendi platformu dıģındaki diğer platformlarda da çalıģtığını ya da birden çok platformda çalıģabildiğini açıklayan bir kavramdır. Ağ SanallaĢtırması: Bu tür, sistemlerin bağlanabildiği sanal ağlar oluģturulmasını sağlar ve bu sanal ağlara bağlı sistemler, tıpkı fiziksel bir ağa bağlanmıģlar gibi haberleģebilirler. Ağdaki uygun kaynakların ve uygun bant geniģliklerinin her birinin, birbirinden bağımsız ve belli sunuculara ya da cihazlara atanmıģ kanallara etkin bir Ģekilde paylaģtırılması mantığı üzerine kurulmuģtur. Veri Depolama Sistemleri SanallaĢtırması: Verilerin sanal depolama sistemleri tarafından yönetilmesine olanak veren sanallaģtırma türüdür. Tek bir birimde toplanan çoklu fiziksel disk sürücülerinin, RAID uygulamalarına sahip ana bilgisayar ve iģletim sisteminde sunulmasıdır. Veri ve Veritabanı SanallaĢtırması: Veri sanallaģtırması, kullanıcıların tamamen farklı bölgelerde yer alan çeģitli kaynaklara verinin ne olduğuna nerede olduğuna bakmaksızın eriģimine imkân sağlar. Veritabanı sanallaģtırması katmanlar üzerinde yapılan sanallaģtırmadır. Bellek SanallaĢtırması: Bu sanallaģtırma ile biliģim merkezindeki sunucuların belleklerinin tek bir havuzda toplanması ve birbirlerinin belleklerini kullanabilmeleri mümkün olmaktadır. Gerçekte bellek havuzunda ne kadar bellek olduğunu bilmeyen sunucu bilgisayarlar, birbirlerinin belleklerine belirli bir sanallaģtırma ara yüzü üzerinden eriģebilir ve bellek gereksinimlerini değiģen koģullara göre karģılayabilir. SanallaĢtırma çözümlerinin en yaygın kullanıldığı türü sunucu sanallaģtırması çözümleridir. Bu sanallaģtırma türü birçok kurumun bilgi iģlem merkezlerinde kullanıldığı gibi, eğitim kurumları ve okullarda da önemli bir sanallaģtırma modeli olarak kullanılabilir.

3 ġekil 1: SanallaĢtırılmıĢ Sistem Mimarisi ġekil 1 de görüldüğü üzere, sanallaģtırma teknolojisi olmayan bir bilgisayarda mevcut donanımları kullanan bir iģletim sistemi vardır. Bu teknolojide bilgisayar üzerindeki iģletim sistemi birden fazla uygulama çalıģtırabilir. SanallaĢtırma teknolojisinin kullanıldığı bilgisayarlarda birden fazla iģletim sisteminin aynı anda çalıģtırılabilmesine olanak veren Sanal Makine Monitörü adını verdiğimiz Hypervisor katmanı yer almaktadır. Bu katman sayesinde kendi donanımı ve iģletim sistemi bulunan birden fazla sanal bilgisayarlar oluģturabilir. Bu sanal bilgisayarların her birinde farklı uygulamalar, birbirlerinden tamamen bağımsız bir Ģekilde çalıģtırılabilir. SANALLAġTIRMA ÇÖZÜMLERĠNE GEÇEN KURUMLARIMIZ Türkiye de sanallaģtırma çözümlerini kullanmaya baģlayarak buna öncülük eden kurumlardan birisi Sosyal YardımlaĢma ve DayanıĢma Genel Müdürlüğü olmuģtur. SanallaĢtırma süreçleri ile ilgili kurumun resmi web sitesinden yapılan açıklamalara göre; SanallaĢtırma yapılırken mevcut uygulamalar olduğu gibi taģınmayıp güvenlik ve performans politikaları yeniden gözden geçirilerek uygulamaların güncel sürümleri ile yeni kurulumların yapıldığı belirtilmiģtir. SanallaĢtırma ile hizmet seviyesi performansında, eriģebilirlikte ve RAM, CPU kullanımlarında artıģ olduğu, sunucu sayısı ile paralel olarak altyapı ve bakım maliyetlerinde ise azalma sağlandığı ifade edilmiģtir. 10 tane tam dolu kabin sanallaģtırma projesi sonrasında tek kabin içinde birleģtirilerek daha yönetilebilir bir yapıya kavuģulmuģtur. SYDGM, sanallaģtırma çözümleri ile daha yönetilebilir bir yapı kurmanın yanı sıra yedekli bir yapı oluģturmuģtur. SanallaĢtırmanın yüksek eriģilebilirlik (High Availability) çözümü ile iģ sürekliliği ve sistem kaynaklarının dinamik kullanılması (Dynamic Scheduling of System Resources) çözümü ile kaynakların etkin kullanımı ve performans artıģı sağlandığı da ifade edilmiģtir (SYDGM, 2009). Tablo 1: Sosyal YardımlaĢma ve DayanıĢma Genel Müdürlüğü SanallaĢtırma Öncesi ve Sonrası Genel Durum SanallaĢtırma Öncesi SanallaĢtırma Sonrası Kabin Sayısı: 10 2 Fiziksel Sunucu Sayısı: 40 8 Toplam Network Kablo Sayısı: Toplam Enerji Kablo Sayısı: 20 4 Toplam Enerji Kullanımı: 43 KW 13 KW ĠĢletim Sistemi Kurma Süresi: 1-2 Saat Dakika Kaynak: SYDGM. (2009). SanallaĢtırma Projesi. Sosyal YardımlaĢma ve DayanıĢma Genel Müdürlüğü web sitesinden tarihinde indirilmiģtir [

4 Ayrıca Sosyal Güvenlik Kurumu, dünyanın en büyük ikinci Avrupa nın ise en büyük sanallaģtırma altyapısını kurmuģtur. BT Haber yazarlarından Yusuf Çağlayan ın haberine göre; Sun çözümleriyle gerçekleģen proje ile kurumun veri merkezi harcamalarını ciddi oranda azaltan bir yatırım sağladığı, yapılan tasarrufla kurulum maliyeti SGK ya kendini 1 yılda geri ödeyecektir. Medula, e-eczane, e-bildirge gibi uygulamalarda vatandaģların kesintisiz ve daha hızlı hizmet almasını sağlayan projede, Sun iģ ortağı Servus da bütünleģtirici Ģirket olarak yer almıģtır. SGK sanallaģtırma teknolojisiyle, 2400 fiziksel sunucunun getireceği toplam maliyetin yüzde 5 ine, daha büyük ölçekte bir yatırım gerçekleģtirmiģtir. Proje kapsamında SGK nın Kızılay ve Mamak Ģubelerinde de sistem odaları kurulmuģ ve olası bir felaket durumunda iģ sürekliliğini sağlayacak yedekleme ve geri alma noktalarının da kurulduğunu ifade etmiģtir (Çağlayan, 2009). SanallaĢtırma çözümlerinin yapılan yatırımlarda enerji tasarrufu sağlaması ve toplam satın alma maliyetlerinin düģük olması sebebiyle çok kısa sürelerde yapılan yatırımların kuruma geri döneceği ortadadır. Buradan hareketle, eğitim kurumlarımızda ve okullarımızda BT laboratuvarlarının yenilenmesinde ya da yeni yatırımlarda, sanallaģtırma çözümleri göz önünde bulundurulmalıdır. EĞĠTĠM KURUMLARINDA SANALLAġTIRMA IBM firması yayımladığı bir makalesinde, ABD de hizmet veren çoğu eğitim kurumunun uzun bir süreçte mevcut bilgisayarlarını edinebildiğini ve öğrencilere devamlı yeni bilgisayar almanın ülke bütçesi açısından pahalı olduğunu ifade etmiģtir. Masaüstü sanallaģtırması ile mevcut eski bilgisayarların daha uzun süre kullanılmasına olanak sağlayacağını ifade etmektedir (IBM, 2007). ABD, Kaliforniya, Fresno Ģehrinde Clovis birleģik okullarında hem sunucu hem de istemci taraflı sanallaģtırma çözümleri dört yılı aģkın süredir uygulanmaktadır. Bölgedeki 42 okul arasında WAN kurulmuģ olup her bir sınıftan medya merkezine ve dokümanlara eriģilebilmektedir. Sistem sanallaģtırmanın yanı sıra önbellekleme, proxy, web filtreleme, VPN vb. için 300 den fazla Windows Server 2003 kullanılırken 7200 den fazla iģ istasyonuna hizmet vermektedir (IBM, 2007). Wales deki Cardiff Üniversitesinde var olan sunucuların sanallaģtırması yapılırken yaklaģık 1000 sunucu bilgisayarını 12 önemli sunucu odasına dönüģtürerek iki network yönetim merkezi ile daha kullanılabilir ve esnek bir yapıya kavuģturmuģtur. Üniversite sistem yönetici yardımcısı Simon Vaughan, sanallaģtırma sonrası sadece sunucuların tükettikleri enerjiden tasarruf yapmadıklarını, aynı zamanda sunucuların soğutulması için de harcanan enerjiden tasarruf ettiklerini ifade etmiģtir (IBM, 2007). ÖRNEK SANALLAġTIRMA ÇÖZÜMLERĠ Ülkemizde Milli Eğitim Bakanlığı, Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü, birçok proje kapsamında okulların bilgisayar donatı ihtiyaçlarını karģılamaktadır. Ancak teknolojiye yapılan yatırımların ancak 1,5 yıl verimli kullanılabildiği gerçeği zorlu süreçte yapılan yatırımların ülke genelinde tamamlanmadan yükseltme (upgrade) ihtiyacı duyuyor olması, bu konuda karar vericileri zor durumda bırakmaktadır. Bu nedenle teknolojinin sunduğu yeni imkanları değerlendirmek yerinde olacaktır. Örnek olarak Bakanlığımızın 1997 yılında kurmaya baģladığı ve bir süredir yenileme için çalıģmalar yürüttüğü BT sınıfları hala birçok okulumuzda neredeyse kullanılamaz halde bulunmaktadır. Dünya Bankası 2. FAZ kapsamında ve Avrupa Yatırım Bankası projeleri kapsamında kurulan laboratuvarların yenilenmesi gerekmektedir. Bu durumda mevcut laboratuvarlar nasıl ve hangi maliyetlerle kullanılabilir hale getirilebilir, küçük bir hesaplama yapalım. Örnek 1: Yaygın Çözüm: 15+1 TEP 2 (A. Tipi) yerine 15+1 (yeni bilgisayarlar + mevcut ağ alt yapısı) ~ YaklaĢık maliyet 16x750 TL=12000 TL maliyet Sanallaştırma Çözümü: 15+1 TEP 2 (A. Tipi) ilave olarak 1 adet sunucu bilgisayar + Ağ altyapısının yenilenmesi ~YaklaĢık maliyet 5000 TL (sunucu bilgisayar) TL (ağ altyapısının yenilenmesi) = 6000 TL Sonuç %50 kurulum tasarrufu

5 Örnek 2: Yaygın Çözüm: 20+1 AYB yerine 20+1 (yeni bilgisayar + mevcut ağ alt yapısı) ~YaklaĢık maliyet 21x750= TL maliyet Sanallaştırma Çözümü: 20+1 AYB ilave olarak 1 adet sunucu bilgisayar + Ağ alt yapısının yenilenmesi ~ YaklaĢık maliyet 5000 TL (sunucu bilgisayar) TL (ağ altyapısının yenilenmesi) = 6500 TL Sonuç neredeyse %60 tasarruf Yukarıdaki örneklerde sanallaģtırma çözümünün yaygın çözüme göre farklı yönlerini detaylandıracak olursak; Sunucu sanallaģtırma olarak ücretsiz teknolojilerden ve yazılımlardan yararlanabiliriz. Ayrıca Microsoft firması eğitim kurumlarına Windows Server iģletim sistemini ücretsiz lisansla vermektedir (bkz. Bugün alınacak sistemde sunucu ihtiyacımıza 2 yıl sonra cevap vermezse sadece iģlemci ve bellek yükseltmesi ile çok küçük maliyetlerle daha uzun yıllar elimizdeki atıl durumdaki bilgisayarlardan faydalanabiliriz. Sunucu bilgisayar üzerine kurulacak yazılımların (Ofis Yazılımları, Adobe CS4, AutoCAD, vb yüksek sistem kaynağı gerektiren yazılımlar) sanallaģtırılması ise güncel uygulamaların 5-10 yıl önce kurulmuģ bir bilgisayar üzerinde çalıģtırılabilmesi, öğrencilerin ve öğretmenlerin sorunsuz bir Ģekilde kullanabilmeleri sanallaģtırma teknolojisinin bir sonucu olacaktır. Yaptığımız küçük bir yaklaģık maliyet hesabı ile elde edilen tasarrufun eğitim kurumlarımızda farklı ve yeni projelerde kullanılmasını sağlayacaktır. Yapılan birçok araģtırma göstermektedir ki (Ercan, 2010; IBM, 2007; Nanda & Chiueh, 2005); eğitim kurumlarının yapacağı sanallaģtırma yatırımları yeni laboratuvar kurulumlardan daha az maliyetli ve daha uzun süre ihtiyaca cevap verebilecektir. Bakanlığımızın hayata geçirmeye hazırlandığı Eğitimde FATĠH projesi kapsamında okullarımıza yeni bilgisayarlar satın alınacağı düģünülmektedir. Bugün satın alınacak bilgisayarlar 2-3 yıl için ihtiyaca cevap verebilir ancak bilgisayarlar teknolojinin gerisinde kaldığında yeni yatırımların yapılmasını gerektirecektir. Bu açıdan değerlendirildiğinde yapılacak yatırımların kalıcı olabilmesi ve yönetilebilirliğinin kolay olması açısından merkezi sistemlere bağlı olması ya da diğer bir ifade ile sanallaģtırma teknolojisinin bir üyesi olması gelecekte oluģabilecek birçok hatanın ve problemin baģlamadan önüne geçilebilecektir. Ercan (2010) da bir çalıģmasında sanallaģtırma teknolojileri ve sanallaģtırmanın önemli bir yansıması olan bulut biliģim konusunda eğitim kurumlarının, resmi kurumların, üniversitelerin ve özel kuruluģların yatırımlar yaparak sanallaģtırma teknolojilerini kullanmasının gerekliliğine vurgu yapmıģtır. SONUÇ Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü üzere, sanallaģtırma çözümlerine yapılan yatırımlar enerji tasarrufu ve toplam satın alma maliyetlerindeki indirimlerle çok kısa sürelerde yatırım maliyetlerini kuruma geri ödeyebilmektedir. Buradan hareketle özellikle eğitim kurumlarımızda ve okullarımızda mevcut BT laboratuvarlarının ihtiyaca cevap verebilir hale getirilmesinde ya da yeni yatırımlarda sanallaģtırma çözümlerinin de göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bakanlığımızın ve merkez teģkilatın örnek oluģturacak pilot sanallaģtırma projelerini hayata geçirmesiyle ülke genelinde diğer resmi ve özel eğitim kurumları da bu teknolojileri kullanmaya yönlendireceği düģünülmektedir. Teknolojik açıdan makalede bahsi geçen resmi kurumlarımızın dünya genelinde örnek teģkil edecek yatırımları hayata geçirmiģ olması, ülkemiz açısından önemli bir geliģmedir. Yeni kurulacak sistemlerde bu kurumlardaki yetkin personelden yardım alarak daha kolay ve etkili sanallaģtırma çözümlerini Bakanlığımızın da üretebileceğine inanmaktayız. ÖNERĠLER SanallaĢtırma teknolojilerine geçilirken ücretsiz ve açık kaynak kodlu yazılımlar/çözümler tercih edilebilir. SanallaĢtırma teknolojileri kullanılarak yapılacak laboratuvar yenileme çalıģmalarından elde edilen maddi tasarruf öğretmenlerimizin bu teknolojileri daha etkili bir Ģekilde kullanabilmelerini desteklemek amacı ile düzenlenecek Hizmetiçi eğitim faaliyetlerine de harcanabilir. Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü, Eğitimde FATĠH projesi için sanallaģtırma ve bulut biliģim teknolojilerini kullanarak kurulacak sistemin devamlılığını destekleyebilir.

6 KAYNAKÇA Berstis, V. (2002). Fundamentals of Grid Computing tarihinde IBM Red Books Paper: adresinden alındı Çağlayan, Y. (2009, 27 Aralık). SGK SanallaĢtırma Sürecini Tamamladı. BT Haber (751). Denning, P. J. (1981). Performance Modeling: Experimental Computer Science at its Best. Communications of the ACM, Ercan, T. (2010). Effective use of cloud computing in educational institutions. Procedia Social and Behavioral Sciences, 2(2010), doi: /j.sbspro IBM. (2007). Virtualization in Education. IBM White Paper: 07.ibm.com/solutions/in/education/ download/virtualization%20in%20education.pdf Nanda, S., & Chiueh, T.-c. (2005). A Survey on Virtualization Technologies. Experimental Computer Systems Lab Department of Computer Science, State University of New York. doi= Popek, G. J., & Goldberg, R. P. (1974). Formal Requirements for Virtualizable Third Generation Architectures. Communications of the ACM, 17(7), doi: / SYDGM. (2009). Sanallaştırma Projesi , 2011 tarihinde Sosyal YardımlaĢma ve DayanıĢma Genel Müdürlüğü: adresinden alındı TBD Kamu-BĠB. (2010). Sanallaştırma. Kamu BiliĢim Platformu XII, 1.ÇalıĢma Grubu Raporu Mayıs Antalya. Vikipedi. (2007). Sanal Makine tarihinde Vikipedi: adresinden alındı Wikipedia. (2004). Popek and Goldberg virtualization requirements tarihinde Wikipedia: adresinden alındı Wikipedia. (2008). Virtualization tarihinde Wikipedia: adresinden alındı